Sirtlarning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash usullari. Kеsishuvchi tеkiliklar dastasi usuli - Геометрия - Рефераты

Sirtlarning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash usullari. Kеsishuvchi tеkiliklar dastasi usuli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

494.5 KB

Sirtlarning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash usullari. Kеsishuvchi tеkiliklar dastasi usuli Reja : 1. Sirtlarning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash usullari. 2. Kеsishuvchi tеkiliklar dastasi usuli.

Tekisliklar dastasi. Birta to‘g‘ri chiziqdan o‘tuvchi tekisliklarni tekisliklar dastasi deyiladi. To‘g‘ri chiziq tekisliklar dastasining o‘qi deb yuritiladi. Tekisliklar dastasi xos (17. 1 -rasm) yoki xosmas o‘qqa (17.2-rasm) ega bo‘ladi. Xos o‘qli tekisliklar dastasining chizmadagi bir ismli izlari bir nuqtadan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziqlar dastasini tashkil qiladi (17.3-rasm). Shu izlar dastasining 1″ va 2″ nuqtalari tekisliklar dastasi i o‘qining izlaridan iborat bo‘ladi. Dasta tekisliklarining vaziyati esa, bitta parametr, ya’ni aylanish burchagi  ning kattaligi orqali aniqlanadi. rasm rasm Xosmas o‘qqa ega bo‘lgan tekisliklar dastasining chizmadagi bir ismli izlari o‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlar dastasidan iborat bo‘ladi (17.4-rasm). Bu dasta tekisliklarning vaziyati bitta parametr, ya’ni tekisliklar orasidagi l masofa bilan aniqlanadi. Xosmas o‘qqa ega bo‘lgan tekisliklar dastasining yo‘nalishi esa biror Q yo‘naltiruvchi tekislik orqali beriladi. Bu tekislik parallelizm tekisligi deb ham yuritiladi. Tekisliklar dastasi, asosan, tekislik bilan sirtning, sirt bilan sirtning va sirt bilan ko’pyoqliklar sirtining o‘zaro kesishish chiziqlarini yasashda yordamchi kesuvchi tekisliklar dastasi usuli nomi bilan ishlatiladi.

rasm rasm Chiziqli sirtlarning o‘zaro vaziyatini ularning kesishish chiziqlarini yasamasdan aniqlash. Har bir chiziqli sirtning yasovchilari orqali o‘tgan tekisliklar dastasi sirtning asos tekisligida izlar dastasi to‘plamini hosil qiladi. Bu izlar dastasi sirt asosiga urinuvchi izlari orasida bo‘ladi. rasm Asoslari bir tekislikda yotgan sirtlarning o‘zaro vaziyatini shu sirtlarning yasovchilari orqali o‘tgan, umumiy o‘qli kesuvchi tekisliklar dastasi izlari to‘plamining o‘zaro vaziyati aniqlaydi. Agar izlar dastasi o‘zaro kesishsa, sirtlar ham kesishadi. Ular kesishmasa, sirtlar ham kesishmaydi.rasmda asoslari H tekislikda yotgan ikki konus sirtining o‘zaro vaziyati aniqlangan. S 1 va S 2 konus uchlari orqali o‘tgan kesuvchi tekisliklar P 1 H … P nH va Q 1 H … Q nH izlar to‘plamini hosil qilgan. Bu to‘plamlar qisman kesishgani uchun konus sirtlari ham qisman kesishib, bitta m fazoviy egri chiziq hosil qilgan. Izlar to‘plamining bu xususiyati, berilgan o‘zaro kesishuvchi sirtlarning kesishish chiziqlarini yasamasdan oldin

uning xarakterini aniqlash imkonini beradi. Buni asoslari bir tekislikda (masalan, H da) yotgan kesishuvchi sirtlarning jadvalda keltirilgan sxematik chizmalardan kuzatish mumkin. Sirtlarning kesishish chiziqlarini yordamchi kesuvchi tekisliklar dastasi usuli bilan yasashning umumiy algoritmi  Ikki sirtning proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan vaziyatiga qarab kesuvchi tekisliklar dastasining vaziyati tanlanadi. Bunda kesuvchi sirtlarning hosil bo‘lish qonuniyatlariga asosan ular berilgan sirtlar bilan kesishganda kesimda to‘g‘ri chiziqlar yoki aylanalar to‘plami hosil bo‘ladigan qilib tanlanadi.  Sirtlarning asoslari yotgan tekislikda kesuvchi tekisliklar izlarining dastasi yasaladi.  Kesishuvchi sirtlar asoslarining o‘zaro vaziyati va kesuvchi tekisliklar izi dastasining vaziyati 12.13-jadvalga asosan aniqlanadi.  Kesishuvchi sirtlar kesishish chizig‘ining xarakterli nuqtalari belgilanadi.  Kesishish chizig‘ining oraliq nuqtalari yasaladi.  Hosil bo‘lgan nuqtalar ketma-ket ravon tutashtiriladi. rasm Konus bilan konusning o‘zaro kesishish chizig‘ini yasash. Konus uchidan o‘tgan har qanday tekislik konusni yasovchilari bo‘yicha kesadi. Berilgan  va  konuslarni kesib o‘tuvchi tekisliklar dastasining i o‘qi kesishuvchi konuslarning S 1 va S 2 uchlaridan o‘tuvchi S 1 S 2 to‘g‘ri chiziq bo‘ladi (17.7-rasm). i o‘qi orqali

o‘tkazilgan P tekislik yordamida ikki sirtga umumiy bo‘lgan 1,2,3 va 4 nuqtalarni yasash ko‘rsatilgan. Bu konuslarning asosi va xos o‘qli yordamchi kesuvchi tekisliklar dastasining izlari 17.1-jadvalning 1-punktidagidek bo‘ladi. Shuning uchun berilgan  va  sirtlar qisman kesishib, ikkita fazoviy egri chiziq hosil qilishini oldindan jadval yordamida aniqlab olamiz. 17.7-rasmda asoslari H tekislikda yotgan ikki konusning kesishish chizig‘ini yasash tekis chizmada ko‘rsatilgan. Bunda avvalo kesishish A ( A ′, A ″), B ( B ′, B ″), C ( C ′, C ″), D ( D ′, D ″) nuqtalari yasaladi. Kesishish chizig‘ining A va B , C va D nuqtalari T H va Q H urinma tekisliklar yordamida aniqlab, ular S 2 ′1′ va S 1 ′4′ yasovchilarning nuqtalaridir E ′, E 1 ′ va F ′, F 1 ′ nuqtalar kesishuvchi konus sirtlarning gorizontal proyeksiyasidagi ixtiyoriy yasovchilar ustidagi nuqtalardir. Bu nuqtalar esa kesuvchi tekisliklar dastasining P 1 H , P 2 H , P 3 H , … kabi izlari yordamida hosil qilingan. Konus sirtlarning joylashishi 17.1-jadvalning 2-punktiga to‘g‘ri kelgani uchun ularning kesishish chizig‘i bitta fazoviy egri chiziq bo‘ladi. rasm jadval № Kesishuvchi sirtlar asoslarining o ‘ zaro vaziyati va ke - suvchi tekisliklar dastasining izlari Kesishish chiziqining sxematik Kesishuvchi sirtlarning o‘zaro vaziyati

ko‘rinishiXos o‘qli Xosmas o‘qli 1.  va  sirtlar o‘zaro to‘liq kesishib, ikkita fazoviy egri chiziq hosil qiladi. 2.  va  sirtlar o‘zaro qisman kesishib, bitta fazoviy egri chiziq hosil qiladi. 3.  va  sirtlar o‘zaro qisman kesishib, bitta kesishish nuqtasiga ega bo‘lgan bitta yopiq egri chiziq hosil qiladi. A nuqta sirtlarning urinish nuqtasi bo‘ladi. 4.  va  sirtlar o‘zaro to‘liq kesishib, ikkita tekis egri chiziq hosil qiladi. Kesishish chiziqlari A ′ 1 va A ′ 2 nuqtalarda bir – biri bilan kesishadi. A ′ 1 va A ′ 2 nuqtalar  va  sirtining urinish nuqtalari bo‘ladi. 5.  va  sirtlar o‘zaro kesishmaydi.

6.  sirt bilan  ko’pyoqliklar sirti o‘zaro to‘liq kesishib, ikkita fazoviy siniq egri chiziq hosil qiladi. 7.  sirt bilan  ko’pyoqlik sirti qisman kesishib, bitta fazoviy siniq egri chiziq hosil qiladi. 8.  sirt bilan  ko’pyoqlik sirti qisman kesishib, urinish nuqtasiga ega bo‘lgan bitta fazoviy siniq egri chiziq hosil qiladi, A nuqta  va  sirtlarning o‘zaro urinish nuqtasi bo‘ladi. 9.  sirt bilan  ko’pyoqlik sirti o‘zaro to‘liq kesishib, A 1 va A 2 urinish nuqtalariga ega bo‘lgan ikkita fazoviy siniq chiziq hosil qiladi. A 1 va A 2 nuqtalar  va  sirtlarning o‘zaro urinish nuqtalari

bo‘ladi. 10 .  sirt bilan  ko’pyoqlik o‘zaro kesishmaydi. Silindr bilan silindrning o‘zaro kesishish chizig‘ini yasash. Silindr bilan silindr sirti o‘zaro kesishib, fazoviy egri chiziq xosil qiladi. Bu silindrlarning to‘g‘ri chiziqli yasovchilari orqali o‘tgan kesuvchi yordamchi tekisliklar dastasi o‘zaro parallel bo‘lib, xosmas o‘qqa ega bo‘ladi. Bunda yordamchi tekisliklar dastasining yo‘nalishi berilgan silindrlar yasovchilariga parallel bo‘lgan yo‘naltiruvchi tekislikni aniqlaydi va bu tekislik parallelizm tekisligi deb yuritiladi. Berilgan silindrlarning o‘zaro vaziyati 17.1-jadvaldan aniqlab olinadi. 17.8–rasmda ikki silindr sirti kesishish chizig‘ining 1,2,3,4 nuqtalarini yasash ko‘rsatilgan. Bu nuqtalar Q tekislikka parallel bo‘lgan ixtiyoriy yordamchi va ikki silindrni kesuvchi P tekislikni o‘tkazish yo‘li bilan yasalgan. rasm rasmda asoslari H tekislikda yotgan ikki silindrning kesishish chizig‘ini yasash tekis chizmada ko‘rsatilgan. Silindr sirtlarining biriga urinib, ikkinchisini kesuvchi yordamchi P 1 va P 4 tekisliklar dastasining gorizontal P 1 H , P 4 H izlari o‘tkaziladi. Bunda P 1 H ║ P 4 H ║ Q H bo‘ladi. Silindrlarning o‘zaro vaziyati 17.1-jadvalning 1- punktiga mos kelgani uchun bu silindrlar qisman kesishib, ikkita fazoviy egri chiziq hosil qiladi.

rasm. Kesishish chizig‘ining xarakterli nuqtalari xuddi konus bilan konusning yoki konus bilan silindr kesishish chizig‘ining xarakterli nuqtalari kabi bo‘ladi. Bu A ( A ′, A ″), B ( B ′, B ″), C ( C ′, C ″) nuqtalarning gorizontal proyeksiyalari P 2 H , P 3 H …, tekislik izlari yordamida yasaladi. Kesishish chizig‘ining boshqa oraliq nuqtalari P parallel yordamchi tekisliklar o‘tkazish yo‘li bilan yasaladi. Hosil bo‘lgan barcha kesishish nuqtalari o‘zaro ravon birlashtiriladi. Prizma bilan silindrning o‘zaro kesishish chizig‘ini yasash algoritmi xuddi yuqorida bayon etilgan ketma-ketlikda bo‘ladi. O‘qlari bir tekislikda yotmaydigan aylanish sirtlarining o‘zaro kesishishi. Parallel kesuvchi tekisliklar usuli Agar ikki kesishuvchi sirtlarning o‘qlari o‘zaro kesishmasdan, ulardan biri biror proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar bo‘lib, ikkinchi sirtning o‘qi ikkinchi proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar yoki parallel bo‘lsa, u holda bu sirtlarning kesishish chizig‘ini yasashda parallel kesuvchi tekisliklar usulidan foydalanish. Parallel kesuvchi tekisliklarni proyeksiyalar tekisliklaridan birortasiga parallel qilib olinadi.

Parallel kesuvchi tekisliklar usulining qulayligi shundaki, bunda yordamchi kesuvchi tekisliklar kesishuvchi sirtlarni aylanalar va to‘g‘ri chiziqlar bo‘yicha kesadi. Parallel kesuvchi tekisliklar usulida tekisliklar dastasining o‘qi xosmas bo‘ladi. Parallel kesuvchi tekisliklar usuli bilan yechiladigan bir necha sirtlarning o‘zaro kesishuvini ko‘rib chiqamiz. Ikki silindrning o‘zaro kesishishi. 17.10–rasmda kesishuvchi silindrlarning biri gorizontal proyeksiyalovchi, ikkinchisining o‘qi frontal proyeksiyalar tekisligiga parallel bo‘lgan holda silindrlar tasvirlangan. rasm Bu sirtlarning kesishish chizig‘ini yasashda yordamchi kesuvchi tekisliklar V tekislikka parallel bo‘ladi. Ularning o‘zaro vaziyati chizmaning gorizontal proyeksiyasidan ko‘rinib turibdi. Kesishish chizig‘ining xarakterli 1(1′,1″), 2(2′,2″), 4(4′,4″), 5(5′,5″) nuqtalari yordamchi kesuvchi frontal V 1 H , V 2 H , V 3 H ,… tekisliklar yordamida hosil qilingan. Bunda yordamchi parallel tekisliklar har ikkala silindrni yasovchilari bo‘yicha kesadi. Bir tekislikda yotuvchi ikki silindrga mansub bo‘lgan yasovchilarning kesishish nuqtalari ikkala sirt uchun umumiy bo‘lib, yasaladigan m ( m ′, m ″) egri chiziqning nuqtalari bo‘ladi. m egri chiziqning kolgan nuqtalari V 1 H va V 2 H tekisliklar orasida yordamchi kesuvchi tekisliklar o‘tkazish yo‘li bilan yasalgan. Kesishish chizig‘ining frontal silindrning V 5

simmetriya tekisligidan kuzatuvchi tomondagi nuqtalari ko‘rinadi, uning orqasidagi nuqtalari esa ko‘rinmaydi. O‘qlari uchramas va H yoki V ga perpendikulyar bo‘lgan aylanish sirtlarining o‘zaro kesishish chizig‘ini yasash (17.11-rasm). Kesishuvchi sirtlardan doiraviy silindr o‘qi V tekislikka va doiraviy konus o‘qi H tekislikka perpendikulyar bo‘lganda yordamchi parallel kesuvchi tekisliklar gorizontal tekisliklar bo‘ladi. Bu tekisliklar konusni aylanalar va silindrni yasovchilari bo‘yicha kesadi. Hosil bo‘lgan aylana va yasovchilar o‘zaro kesishib, kesishish chizig‘ining nuqtalarini hosil qiladi. Kesishish chizig‘ining A ( A ′, A ″), B ( B ′, B ″), C ( C ′, C ″), nuqtalari xarakterli nuqtalardir. Ular bevosita sirtlar frontal ocherklarining kesishish nuqtalarida belgilanadi. Qolgan nuqtalar kesuvchi tekisliklar yordamida yasaladi. Masalan, 1,2,3,4,5 nuqtalar H 1 ║ H ,… va H 5 ║ H tekisliklar o‘tkazib, gorizontal proyeksiyadagi q ′ va q 1 ′ aylanalarning va a ′ , b ′ , c ′ va d ′ to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan to‘rtburchak kesimlarining kesishuvidan hosil qilingan. Qolgan nuqtalar ham shu tartibda hosil qilinadi. 2(2′,2″) xarakterli nuqta  silindrning H 2 ( H 2V ) simmetriya tekisligini o‘tkazish yo‘li bilan topiladi. Kesishish chizig‘ining ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan nuqtalari ham H 2 simmetriya tekisligi yordamida aniqlanadi. 17.12-rasmda o‘qlari kesishib o‘zaro perpendikulyar bo‘lgan aylanish silindri bilan tor sirti bo‘lagining kesishish chizig‘ini yasash tasvirlangan. Kesishish egri chizig‘ini yasash H 1 ( H 1 V ) ,… gorizontal kesuvchi tekisliklar o‘tkazish yo‘li bilan yasalgan. Bunday holda sirtlarning kesishish egri chizig‘i ikkita simmetrik bo‘lakdan iborat bo‘ladi. 1, 4, 7 xarakterli nuqtalarni yasash H 1 V , H 4 V va H 7 V tekisliklar yordamida yasalgan. Kesishgan egri chiziqning gorizontal proyeksiyasini ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan qismlari H 4 simmetriya tekisligi yordamida aniqlanadi. Yarim sfera bilan uchburchakli to‘g‘ri prizmaning o‘zaro kesishishi. Sfera bilan prizma sirti fazoda siniq egri chiziq bo‘yicha kesishadi. 17.13-rasmda yarim sfera va qirralari H tekislikka perpendikulyar bo‘lgan uchburchakli prizma

tasvirlangan. YOrdamchi kesuvchi tekisliklar frontal tekisliklardan iborat bo‘ladi. Bu tekisliklar sferani parallellari bo‘yicha, prizmani esa yon qirralariga parallel to‘g‘ri chiziqlar bo‘yicha kesadi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, prizma sirti sharni to‘la kesadi va uchta aylanalar hosil bo‘ladi. Ularning V dagi proyeksiyalari ellipslar va aylana bo‘lib proyeksiyalanadi. Shar va prizma sirti o‘zaro kesishish chizig‘ining xarakterli 1,4,5,6 va 3 nuqtalari frontal V 1 ( V 1H ), V 4 ( V 4H ) va V 3 ( V 3H ) tekisliklar yordamida yasaladi. 1,4,5 nuqtalar kesishish chizig‘ining sinish nuqtalari bo‘lib, prizma qirrasining sfera bilan kesishgan nuqtalaridir. V 3 tekislik sharning simmetriya tekisligidir, undagi 3 va 6 nuqtalar frontal proyeksiyada kesishish chizig‘ining ko‘rinadigan qismini ajratib turuvchi nuqtalardir. Kolgan yasashlar rasmdan ko‘rinib turibdi. Bu misolda yordamchi parallel kesuvchi tekisliklarni gorizontal tekislik qilib olsa ham bo‘ladi. rasm. rasm. O‘qlari o‘zaro parallel bo‘lgan aylanish sirtlarining o‘zaro kesishishi. O‘qlari parallel bo‘lgan  siqiq aylanma ellipsoid bilan  aylanish sirti 17.13– shaklda tasvirlangan. Bu sirtlarning o‘qlari H tekisligiga perpendikulyar joylashgan. Sirtlarning fazoda bunday berilishida yordamchi kesuvchi tekisliklarni berilgan sirtlarning o‘qlariga perpendikulyar qilib o‘tkaziladi. Dastlab kesishuv

chizig‘ining 1(1′,1″) va 6(6′,6″) xarakterli nuqtalari belgilanadi. Qolgan nuqtalar H 2 ( H 2V ), H 3 ( H 3V ) … kesuvchi tekisliklar yordamida yasaladi. Kesuvchi gorizontal yordamchi tekisliklar berilgan ikkala aylanish sirtini aylanalar bo‘yicha kesadi. Kesimlarda hosil bo‘lgan bu aylanalar o‘zaro kesishib, ikkala sirtlarga oid bo‘lgan kesishish chizig‘ining nuqtalarini beradi. Masalan, 17.13-rasmda 2(2′,2″), 2 1 (2 1 ′, 2 1 ″) nuqtalarni hosil qilishda H 2 V tekisligi o‘tkazilgan. Bu tekislik sirtlarning birini l ( l ′, l ″) ikkinchisini n ( n ′, n ″) aylanalar bo‘yicha kesgan. Hosil bo‘lgan l va n aylanalar o‘zaro kesishib, 2(2′,2″) va 2 1 (2 1 ′,2 1 ″) nuqtani hosil qiladi, ya’ni gorizontal proyeksiyalar tekisligidagi l ′ va n ′ aylanalarning kesishidan 2′ va 2 1 ′ nuqtalar hosil bo‘ladi so‘ngra ularning V dagi proyeksiyalari H 2 V –da yasaladi. Qolgan barcha nuqtalar shu usulda aniqlanadi. rasm.

Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4- nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

Похожие

Ikki ko‘pyoqlikning o‘zaro kesishuv chizig‘ini yasash

Sirtlarning tekislik bilan kesishuv chizig‘ini va kesim yuzalarining haqiqiy kattaligini yasash

Sirtlarning o’zaro kesishish chizig’i yordamchi kesuvchi tekisliklar usuli

Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash

Ko‘pyoqliklarning uv nuqtasini yasash