Педагогик технология асосида дарс ўтиш методидан намуналар - Геометрия - Рефераты

Педагогик технология асосида дарс ўтиш методидан намуналар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1155 KB

Педагогик технология асосида дарс ўтиш методидан намуналар Режа: 1. Геометрияни муаммоли ўқитиш (планиметрия) 2. Конус ва унинг кесимлари (стереометрия) 3. Геометрик алмаштиришлар ёрдамида масалалар ечиш

1. Геометрияни муаммоли ўқитиш (планиметрия) Геометрияни ўқитиш методикасига бағишланган психологик тадқиқотларда янги йўналишлардан бири “Муаммоли ўқитиш” ҳисобланади. Муаммоли ўқитиш ғояси ҳозирги кунда кўпчиликка янги эмас. Аммо ҳозирги кунда касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейлар, олий ўқув юртларида ҳам математика ва бошқа фанларни ўқитиш жараёнида муаммоли ўқитиш асосий ўрин эгаллайди. Муаммоли ўқитишнинг долзарблиги шундаки,бунда талаба ўқитиш жараёнида изланади, тадқиқот тавсифидаги ҳолатларни юзага келтиради. Ҳозирги кунда олий ўқув юрти, мактаб, касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейлар математика курсида талаба-ўқувчи дарс мобайнида фаол иштирок этмаса ва мустақил масала ечишга интилмаса, чуқур мулоҳаза қилишни ўрганмаса ўқитиш самарали ҳисобланмайди. Ўқитувчи томонидан қўйилган муаммоли ҳолатни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, нафақат муаммони ечиш усулларини топиш, балки маълум ҳолатларни умумлаштириш ёки бошқа ҳолатлар билан таққослаш ва бу муаммо орқали бошқа муаммони кўра билиш ва уни мақсадли ўрганиш зарурати туғилади. Таълим муассасаларида муаммоли тавсифдаги замонавий ўқитишни ташкил этишда ўқитишнинг эвристик методи ҳар қандай талабга жавоб беради. Эвристик метод-бу “Янгилик очиш”, “Фаол ўқитиш методи” сифатида қабул қилинади. Геометрия дарсини муаммоли ўқитиш кўринишида қандай қуриш мумкинлиги қуйидаги схемада келтирилган. 1. Муаммоли ўқув ҳолатини ташкил этиш; 2. Муаммони қўйилиши ва уни тизимлаштириш; 3. Муаммони тавсифловчи шартларни ўрганиш; 4. Қўйилган муаммони ечиш: а) муаммони муҳокама қилиш ва уни ечимини топишни ишлаб чиқиш;

б) муаммони тизимлаштириш, уни ечиш учун зарурий маълумотларни танлаш; в) муаммони ечиш режасини ишлаб чиқиш. 5. Ҳосил қилинган ечимини ҳаққонийлигини асослаш; 6. Муаммони ечиш давомидаги изланишлар, янги билим қирраларини очиш ва унинг натижалари; 7. Махсус танланган масалани ечиш мобайнида янги билимларни амалий татбиқлари; 8. Қўйилган муаммони умумлаштириш, уни кенгайтириш имкониятларини ўрганиш; 9. Ечилган муаммони ўрганиш ва унданда самарали ечим усулларини топиш; 10. Қилинган ишларни жамламаси. Юқоридаги режа асосида “Ички чизилган тўртбурчаклар” мавзусини ўрганамиз: 1. Ўқитувчи талабалар олдига ушбу муаммони қўяди: Тўртта қишлоқ аҳолисининг деҳқон бозоридан энг қулай фойдаланишлари учун деҳқон бозорини шу қишлоқлар орасининг қаерига қуриш лозим. A D B C 1- расм 2. Талабалар қишлоқлардан деҳқон бозори бир хил масофада бўлишини англаб етадилар. Натижада тўртта нуқтадан битта айлана ўтказиш муаммоси келиб чиқади. Қишлоқларни DCBA ,,, нуқталар, бозорни эса O нуқта билан белгилаймиз (1-расм)

3. Бу муаммони муҳокама қилиш мобайнида текисликнинг берилган нуқтасидан берилган масофада жойлашган нуқталар тўплами айлана эканлиги аниқланади, шунинг учун DCBA ,,, нуқталар айлананинг нуқталари, O нуқта эса айлананинг маркази бўлиб, унинг ҳолати аниқланмаган, яъни O нуқта номаълум. 4. Талабалар муаммони ҳал қилишга астойдил киришиб, улар муаммо билан боғлиқ бўлган ўзларига олдиндан маълум бўлган тасдиқ ва далилларни эслайдилар: а) битта нуқта ва айлана берилган бўлсин. Нуқта ва айлананинг жойлашиши бўйича учта мумкин бўлган ҳоллар мавжудлиги аниқланади. Айтайлик, маркази О нуқтада радиуси r бўлган ( r O, ) айлана берилган бўлсин. A нуқтани ихтиёрий равишда олиб, OA масофани d билан белгилаймиз. У ҳолда, агар r d  бўлса, A нуқта айлана ичида ётади; агар rd  бўлса, A нуқта ( r O, ) айланада ётади; агар r d  бўлса, A нуқта ( r O, ) айлана ташқарисида ётади. Бу ерда ушбу саволлар туғилади: берилган нуқта орқали нечта айлана ўтказиш мумкин? Уларнинг маркази қаерда ётади? Берилган радиус ва битта нуқта орқали нечта айлана ўтказиш мумкин? Агар битта нуқта берилса, у ҳолда бу нуқта орқали ҳоҳлаганча айлана ўтказиш мумкин (уларнинг марказлари танланган ихтиёрий нуқтада бўлади); б) битта айлана ва икки нуқта берилган бўлсин. Бу нуқталарни A ва B деб белгилаймиз. Юқоридаги мулоҳазадан биз биламизки, агар битта нуқта берилса, бу нуқта орқали ҳоҳлаганча айлана ўтказиш мумкин, уларнинг марказлари ҳоҳлаган жойда ётади. Табиийки, савол туғилади: бу айланалар ичида A ва B нуқталардан ўтадиганлари борми, агар бўлса улар нечта ва уларнинг марказлари қаерда ётади?

Бундай айлананинг O маркази A ва B нуқталардан бир хил узоқликда ётиш кераклиги, яъни OBOA  тенгликни бажарилиши аниқланади. Бундай O нуқтани қандай ясаймиз? Ясаш методларига аниқлик киритилади: X O A B Y 1O 2-расм AB кесма узунлиги ярмидан каттароқ радиусда A ва B нуқталарни марказ қилиб айланалар чизамиз. Уларнинг кесишган O ва 1O нуқталари берилган нуқталардан бир хил масофада бўлади. Шундай қилиб, биз A ва B нуқталардан ўтувчи иккита айланага эга бўлдик (2- расм). Талабалар ўқитувчининг қуйида берилган саволлари бўйича тадқиқотлар олиб берадилар. O ва 1O нуқталар AB кесмага нисбатан қандай жойлашган? AB кесманинг ўрта перпендикуляр 1OO га тегишли ҳар қандай X нуқта A ва B нуқталардан ўтувчи айлананинг маркази бўладими? Ҳар қандай A ва B нуқталардан ўтувчи айланаларнинг марказлари 1OO ўрта перпендикулярда ётадими? Агар 1 OO Y  бўлса, у ҳолда YB YA  эканлигини исботланг. A ва B нуқталардан ўтувчи ва берилган радиусдаги айланани ясаш масаласини кўриш, қандай шартларда масала ечимга эга ва нечта ечим мавжудлигини аниқлаш масаласини кўриш мақсадга мувофиқ бўлади.

в) айлана ва учта нуқта берилган бўлсин. Берилган учта нуқтадан ўтувчи айлана мавжудми, агар мавжуд бўлса, бундай айланалар нечта деган саволга жавоб бериш учун юқоридаги б) шартнинг натижасидан фойдаланамиз. Ҳар қандай учта C B A , , нуқталарнинг ҳар қандай иккитасидан чексиз кўп айлана ўтказиш мумкин. Уларнинг марказлари ўрта перпендикулярда ётади. Иккита ўрта перпендикуляр оламиз, масалан, AB ва BC кесмаларга нисбатан. Бу перпендикуляр ё битта нуқтада кесишади ёки параллел бўлади. Биринчи ҳолда ўрта перпендикулярнинг кесишган нуқтасидан C B A , , нуқталар бир хил масофада ётади, яъни бу нуқта учинчи AC кесмага ўтказилган ўрта перпендикулярда ҳам ётади. Демак, C B A , , нуқталардан ўтувчи ягона айлана мавжуд. Иккинчи ҳолда, агар AB ва BC кесмаларга ўрта перпендикуляр параллел бўлса, у ҳолда бу кесмаларнинг ўзлари параллел тўғри чизиқларда ёки битта тўғри чизиқда ётади. Қаралаётган кесмалар умумий B нуқтага эга, демак, улар бир тўғри чизиқда ётади. Шундай қилиб, C B A , , нуқталар бир тўғри чизиқда ётса, улар орқали ҳеч қандай айлана ўтказиб бўлмайди. г) айлана ва тўртта нуқта берилган бўлсин. Агар D C B A , , , нуқталардан қандайдир, учтаси бир тўғри чизиқда ётса, у ҳолда юқоридаги в) га кўра бу учта нуқтадан бирорта ҳам айлана ўтмайди. Фараз қилайлик, тўртта нуқталардан ҳеч қандай учтаси бир тўғри чизиқда ётмасин. У ҳолда, айтайлик, C B A , , нуқталардан ягона айлана ўтади ва тўртинчи D нуқта бу айлана ичида, унинг ташқарисида ёки айланада бўлиши мумкин. Табиийки, бизни охирги ҳол қизиқтиради. Шундай қилиб ABCD тўртбурчакка ташқи айлана чизиш мумкинлиги ҳақидаги шарт вужудга келади. Агар D нуқта айланага тегишли бўлса, у ҳолда ADC бурчак ички чизилган бўлади. Бу ҳолат изланишни осонлаштиради, демак, бурчаклар орасидаги муносабатни излаш лозим деган фикр келади. Изланишнинг

A B D O C 3-расм зарурий йўналиши керакли тасдиқни ҳал қилиш имконини беради: ички чизилган тўртбурчакни қарама-қарши бурчакларининг йиғиндиси 180° га тенг бўлади. Бу тасдиқни исботлаймиз. Агар ABCD тўртбурчак ички чизилган бўлса, у ҳолда унинг бурчаклари қандай бўлади? BAD бурчакнинг катталиги BCD ёйнинг бурчак катталигининг ярмига тенг (3-расм). C бурчак ҳам ички чизилган бўлганлиги учун унинг катталиги  BAD 2 1 билн ўлчанади. Бундан келиб чиқадики, A ва C бурчакларнинг йиғиндиси  BCD 2 1 ва  BAD 2 1 бурчаклар йиғиндиси билан ўлчанади.            BAD BCD BAD BCD 2 1 2 1 2 1  BCD ва  BAD ёйлар йиғиндисининг бурчак ўлчови 360° га тенг бўлганлигидан A ва C бурчакларнинг йиғиндиси 180° га тенг бўлади. B ва D бурчаклар йиғинисини 180° га тенг бўлиши худди шунга ўхшаш кўрсатилади. A ва C , B ва D нуқталар қарама-қарши бурчаклар эканлигини назарда тутамиз. 5. Бу муаммони ҳал қилиш натижасида ички чизилган тўртбурчакнинг янги хоссаси яратилади: ички чизилган тўртбурчакнинг қарама-қарши бурчакларининг йиғиндиси 180° га тенг. 6. Ўқитувчи аудиторияга мурожаат қилади: “Берилган тасдиқга тескари тасдиқ ўринлими?”, “Агар ўринли бўлса, исботланг” (Агар қавариқ

тўртбурчакда қарама-қарши бурчаклар йиғиндиси 180° га тенг бўлса, у ҳолда бу тўртбурчакка ташқи айлана чизиш мумкин). Талабалар бу тасдиқни тўғри эканлигини исботлайдилар ва тўртта нуқтанинг айланада ётишининг зарурий ва етарлилик шартини аниқлайдилар. 7. Аниқ қўйилган масалага қайтиб, яна ечилмаган савол қолганини уқтирамиз, бу айлананинг марказини қандай топамиз. Талабалар учта нуқтадан ўтган айлана маркази қандай топилганини эслайдилар. (Икки томонининг ўрта перпендикулярини ўтказиш лозим, уларнинг кесишган нуқтаси айлана маркази бўлади). Сўнгра буни тўртта нуқтадан ўтувчи айлана учун қўллаш мумкинми? – деган саволга жавоб топиш керак бўлади. C B A , , нуқталардан ўтувчи айлана маркази топилади, тўртинчи D нуқта шу айланада ётадими? 8. Талабаларга D нуқтанинг ҳолатини бу айланага нисбатан текшириш таклиф қилинади. 9. Юқоридаги теоремаларни қўлланилишига доир мустақил равишда масала ўйлаш ва уни ечиш таклиф қилинади. 10. Ўрганилган мавзу бўйича якуний хулоса чиқарилади. Муаммоли ўқитиш ушбу таркибий режа асосида амалга оширилиши мумкин: 1. Муаммоли ҳолатни ташкил этиш учун қуйидагиларга эътибор бериш керак: а) талабадан ечим талаб қиладиган муаммони аниқлаш; б) талабаларни муаммога қизиқтириш, уларни қўйилган масалани ечишга чақириш. 2. Муаммони ечишга йўналтириш, муаммони хусусий муаммоларга ажратиш ва уларни ечиш кетма-кетлигини аниқлаш. 3. Жамоавий, гуруҳ, якка тартибда хусусий муаммоларни ҳал қилиш, ечим натижасини текшириш ва хатоларни тўғрилаш. 4. Хусусий муаммолар ечимларини топишда натижаларни бирлаштириш.

2. Конус ва унинг кесимлари (стереометрия) 1. Бу ерда ўқитувчи томонидан қўйиладиган муаммо тўғри доиравий конуснинг кесимлари қандай чизиқлардан иборат эканлиги. 2. Талабалар тўғри доиравий конус-тўғри бурчакли учбурчакни унинг катетларидан бири атрофида айлантиришдан ҳосил бўлган фигура эканлигини, конуснинг ҳар қандай ўқ кесими тенг ёнли учбурчакдан иборатлигини, конус сирт ҳосил қилувчи тўғри чизиқлар унинг ясовчилари эканлигини англаб етадилар. 1-расм 3. Муаммони муҳокама қилиш ва ўқитувчи ёрдамида конус кесмалари- доиравий конусни унинг учидан ўтмайдиган текислик билан кесганда ҳосил бўладиган эгри чизиқлар эканлиги тушунтирилади. 4. Талабалар муаммо билан боғлиқ бўлган ўзларига олдиндан маълум бўлган текисликдаги эгри чизиқларни эслайдилар: а) агар кесувчи текислик конус ўқига перпендикуляр бўлса, кесимда айлана, агар перпендикуляр бўлмаса, кесимда эллипс ҳосил бўлади; б) ясовчи ўқ атрофида айланишидан ҳосил бўлган конус икки паллали дейилади (2-расм). Конусни текислик билан кесганда ҳосил бўладиган чегараланган фигуралар эллипслар, чегараланмагани эса (агар кесувчи текислик конуснинг иккала палласини кесса) гиперболалар ва параболалар (агар кесувчи текислик

2-расм конуснинг фақат битта палласини кесса) ҳосил бўлади. 5. Қўйилган муаммони ҳал қилиш натижасида конуснинг кесимлари айлана, эллипс, парабола ва гипербола эканлиги аниқланади. 6. Ўқитувчи талабаларга мурожат қилиб янги муаммо ҳақида сўз юритади: Конус кесимларига тегишли бўлган рацилонал нуқтани топиш мумкинми? Топиш мумкин бўлса, у қандай топилади? 7. Қўйилган янги муаммони ҳал қилишга бутун аудитория астойдил киришади. Бу муаммони ҳал қилиш учун текисликдаги   0 ,  y x K кўринишдаги чизиқни қараймиз, бунда   y x K , конус кесимини ифодалайдиган x ва y га боғлиқ бўлган иккинчи тартибли кўпҳад. Парабола, эллипс, гиперболага тегишли бўлган нуқталар бу тенгламани қаноатлантиради. Фараз қилайлик,  1 1,y x нуқта шундай эгри чизиқнинг тайинланган нуқтаси бўлсин. Бу нуқта орқали бурчак коэффициенти K бўлган тўғри чизиқ ўтказамиз (3-расм). y  1 1 x x K y y    1x 1y  1 1,y x 3-расм Эгри чизиқ ва тўғри чизиқнинг кесишган нуқтаси  y x; ни излаймиз. Бу нуқтанинг координаталари ушбу тенламалар системасини қаноатлантиради.       1 1 0, xxKyy yxK

Бу системани  y x; га нисбатан ечиб  2 2,y x нуқтанинг координаталарини  1 1 x x K y y    тўғри чизиқ ва эгри чизиқ билан кесишган нуқтасини K параметр орқали ифодалаймиз. Қуйидаги кўринишдаги ифода ҳосил бўлади                 K C K B K C K A y x ; , 22 (*) бунда       K C K B K A , , даража кўрсаткичи 2 дан катта бўлмаган K параметрга боғлиқ кўпҳадлар. Бу формула эгри чизиқдаги нуқта координаталарини битта K параметр орқали рационал функцияни ифода этади. Масалан      0;1 , ,1 , 1 1 2 2      y x y x y x K нуқтадан тўғри чизиқлар ўтказамиз.  0,1 нуқтадан ўтувчи (айланага уринмайдиган) тўғри чизиқ   0 ,  y x K чизиқни, яъни 122  yx ни яна битта нуқтада кесиб ўтади. Шундай қилиб,  2 2,y x нуқтанинг координаталари ушбу системани қаноатлантиради          1 1 22 x K y y x   0 1 2 1 2222       K x K x K тенгламага эга бўламиз. 1 1    x x ёки 2x x  Виат теоремасидан 2 2 2 1 1 2 K K x x     бунда 2 2 2 1 1 K K x     2 2,y x нуқта  1  x K y тўғри чизиқда ётганлигидан 2 2 1 2 K K y   . Шундай қилиб,

            2 2 2 2 2 1 2 ; 1 1 ; K K K K y x8. Конус кесимларини топиш муаммоси натижасида (*) формулани интегрални ҳисоблашга тадбиқ этиш мумкинлиги кўриниб қолади.   432 xx dx J интегрални ҳисоблаш талаб қилинаётган бўлсин. 4 3 2    x x y чизиқда    0;4 ; 1 1   y x нуқта ётади. Юқоридаги формулани топиш қоидасига кўра    4 3 , 22     x x y y x K . Ушбу           4 4 3 2 2 x K y x x y системани ечиб         22 2 1 5 ; 1 41 ; KK K K yx ҳосил қиламиз.            dk K K K K K K K dK K K K K K dx K K x 2 22 2 33 2 22 2 2 1 10 1 8 2 8 8 1 2 4 1 1 8 , 1 4 1                  ва шунинг учун            2 2 1 2 4 3 K dk x y dx x x dx J охирги интегрални ҳисоблаш қийин эмас 4 4 3 4 , 1 1 ln 1 ln 1 ln 1 1 1 2 22                         x x x x y K C K K C K K K dK K dK K dk эканлигини ҳисобга олиб

C x x x x x J           4 3 4 4 3 2 4 ln 2 2 ёки                  C x x x C x x x x x x C x x x x x x x C x x x x x x x x J                                                4 3 2 3 2 ln 5 4 3 2 3 2 ln 5 1 4 3 2 4 ln 4 5 1 4 4 3 4 2 4 ln 4 3 4 4 3 4 3 2 4 2 4 ln 2 22 22 22 222 9. Юқоридаги формулани қўлланилишига доир мустақил равишда масала ўйлаш ва уни ечиш таклиф этилади. 10. Ўрганилган мавзу бўйича якуний хулоса чиқарилади. Конус кесимларини битта эгри чизиқ ёрдамида умумлаштириш мумкинми? Турли конус кесимларини ҳосил қилишнинг бир хил усули бу эгри чизиқларни тасвирловчи тенгламаларнинг ўхшашлигини таъминлайди. Кесувчи текисликда координаталар системасини конус кесимининг тенгламаси 22 2 xpxy   кўринишни оладиган қилиб танлаш мумкин, бунда p ва  ўзгармас сонлар. 0   да 0  p бўлса, бу тенглама параболани, 0   да эллипсни, 0  да гиперболани аниқлайди. Конус кесимларига математикларнинг бунчалик қизиқиб қолишларига сабаб, агар кесувчи текисликдаги ихтиёрий Декарт координаталар системасида конус кесимининг тенгламаси ёзилса, у ҳолда бу тенглама ҳамма вақт иккинчи тартибли алгебраик тенглама, яъни 0 22       f cy dx cy bxy ax кўринишда бўлади. Аксинча, бу тенглама ифодалайдиган эгри чизиқ ҳар доим, коэффициентлари маълум шартлар билан боғланган баъзи ҳоллардан ташқари, конус кесими бўлади.

3. Геометрик алмаштиришлар ёрдамида масалалар ечиш Ҳозирги кунда инновацион технологиялар, интерфаол услубларнинг сони жуда кўпайб кетди. Таълим жараёнида интерфаол услублардан фойдаланиб, таълимнинг самарадорлигини кўтаришга бўлган қизиқиш, эътибор кундан-кунга кучайиб бормоқда. Замонавий технологиялар қўлланилган машғулотлар талабалар эгаллаётган билимларни ўзлари қидириб топишларига, мустақил ўрганиб, таҳлил қилишларига, хатто хулосаларни ҳам ўзлари келтириб чиқаришларига қаратилган. Ўқитувчи бу жараёнда шахс ва жамоанинг ривожланиши, шаклланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади, шу билан бир қаторда бошқарувчилик, йўналтирувчилик вазифасини бажаради. Талабанинг қўйилган масалани қай даражада тушиниши унинг математик тайёргарлик даражасига боғлиқ. Одатда, масала қўйилганда унинг шартларидан фойдаланиб, теорема ёки тасдиқларни тўғридан тўғри қўллаш мумкин бўлмаган ҳолатлар юзага келиши мумкин. Бундай ҳолатдан чиқиб кетиш учун қўшимча геометрик алмаштириш ёки ясаш методларини қўллашга тўғри келади. Қўйилган масалани ечишга киришишдан аввал талабаларга қандай геометрик алмаштиришларни биласиз тарзида савол берилади. Геометрик алмаштиришлар таърифлари ва ҳоссалари ҳақидаги мулоҳазалардан сўнг, ўқитувчи геометрик алмаштиришлар ҳақида қисқача маълумот беради. Текисликни геометрик алмаштириш-текисликнинг ўз устига ўзаро бир қийматли акслантиришидир. Энг муҳим геометрик акслантиришлар- ҳаракатлар, яъни масофани сақлайдиган акслантиришлардир. Аниқроқ қилиб айтганда, агар f текисликнинг ҳаракати бўлса, бу текисликнинг ихтиёрий икки B A, нуқтаси учун  A f ва  B f нуқталар орасидаги масофа AB га тенг. Ўққа нисбатан ва марказий симметрия, параллел кўчириш, буриш текислик ҳаракатининг намуналари бўлади. Текисликни геометрик алмаштиришларининг аҳамияти жиҳатидан навбатдаги гуруҳини ўхшаш

алмаштиришлар ташкил этади. Улардан энг соддаси геометрия. Қуйидаги таърифни олайлик: ихтиёрий олинган A нуқтани OAKAO  шартни қаноатлантирувчи A нуқтага ўтказадиган геометрик алмаштириш O марказли ва  0  K K коэффициентли геометрия дейилади (1-расм). B A  B  A O C C 1-расм Геометрия ҳар бир тўғри чизиқни унга параллел тўғри чизиққа, ҳар бир айланани яна айланага ўтказади. Геометрия бурчакларни сақлайди, узунликларни эса K марта катталаштиради: агар геометрия B A, нуқталар B A  , га ўтса, KAB B A   бўлади. Бундан геометрия фигураларнинг шаклини сақлаши келиб чиқади; масалан, агар 1 K бўлиб, O марказли, K коэффициентли гомотетияда F фигурани F  га ўтказса, F  фигура F нинг катталашган нусхаси бўлади. 1 0   K ҳолда эса F фигура F нинг кичиклашган нусхасидир. Геометрияда барча узунликлар бир хил сон мартага ўзгарсада, узунликлар нисбати ўзгармайди. Агар  текисликнинг ихтиёрий B A, нуқталари учун  A f билан  B f нуқталар орасидаги масофа AB K  га тенг бўлса, текисликнинг f алмаштириши 0  K коэффициентли ўхшашлик деб аталади. Ҳар қандай ўхшашлик (унинг хусусий ҳоли-гомотетия сингари) бурчакларни ҳамда узунликларнинг нисбатини, яъни фигураларнинг шаклини сақлайди. Бироқ

гомотетияда фарқли равишда ўхшашлик  тўғри чизиқни унга параллел бўлмаган  тўғри чизиққа ўтказиши мумкин. Бу алмаштиришларни тадбиқини масалалар ечиш орқали кўрсатамиз. 1-масала. Трапециянинг диагоналлари 3 ва 5 га, асосларининг ўрталарини туташтирувчи кесма узунлиги эса 2 га тенг. Трапециянинг юзини топинг. Ечиш.   BC AD ABCD // трапецияни қараймиз, Q нуқта AD асоснинг, P нуқта BC асоснинг ўртаси бўлсин. трапециянинг асосларини a ва  b a b  деб белгилаймиз. Масала шартига кўра 2 ,5 ,3    PQ BD AC . M 3 5 B P C K E 3 5 3 A Q D 2-расм Масалани ечишда тўғридан-тўғри трапеция юзини топиш формуласини қўллай олмаймиз. Демак, геометрик алмаштириш методини қўллаймиз. Дастлаб, D нуқтадан AC диагоналга параллел тўғри чизиқ ўтказамиз ва юқоридаги асоснинг давоми билан кесишган нуқтани E билан белгилаймиз. Натижада BDE учбурчакни ҳосил қиламиз, шу учбурчак масаламизни осон ечишга ёрдам берувчи объект ҳисобланади. Берилган трапециянинг юзи ҳосил қилинган BDE учбурчакнинг юзига тенг, чунки трапеция ва учбурчак бир хил баландликларга эга,

ҳамдаучбурчакнинг асоси трапеция асосларининг йиғиндисига тенг. Демак, биз берилган трапециянинг юзини топишимиз учун ҳосил қилинганBDE учбурчакнинг юзини топишимиз лозим. Бу учбурчакнинг юзини иккита томони бўйича тополмаймиз. Шунинг учун яна ясаш усулини қўллаймиз. D нуқтадан трапеция асосларининг ўрталарини туташтирувчи кесмага параллел тўғри чизиқ ўтказамиз, бу параллел тўғри чизиқнинг учбурчак асоси билан кесишган нуқтаси K бўлсин. 2/6 ,2/   BP a PK , демак. 2/baBK  . Бундан K нуқта BDE учбурчакнинг BE томонини тенг иккига бўлиши келиб чиқади. Шундай қилиб, биз DK кесма BDE учбурчакнинг медианаси эканлигини исботладик. Энди учбурчакни 3 та чизиқли элементи бўйича еча оламиз. Бироқ, ечимни яна ҳам осонлаштириш мақсадида, ҳосил қилинган BDE учбурчакнинг BE томонига нисбатан симметрик алмаштиришни бажариб, DEMB параллелограмни ҳосил қиламиз. BDE учбурчакнинг юзи бу параллелограмм юзининг ярмига тенг ( 4,2  DMDK ), иккинчи томондан DEM тўғри бурчакли учбурчакдир. Чунки 3   AC DE , 5   BD EM ва 4  DM . Унинг юзи ҳам шу параллелограмм юзининг ярмига тенг. 6 4 3 2 1     DEMS Бундан изланаётган трапециянинг юзи 6 га тенглиги келиб чиқади. 2-масала. ABC учбурчакнинг ичида O ON OM OK     тенглик бажариладиган қилиб O нуқта олинган, бунда N M K , , нуқталар O нуқтадан ABC учбурчакнинг CA BC AB , , томонларига ўтказилган перпендикулярнинг асослари. CA BC AB ON OM OK     ифоданинг энг катта қийматини топинг. OM Ечиш. Масала шартига кўра ONOMOK ,, кесмаларга параллел

ON OK B K M O A N C 3- расм ўтказиб, учбурчак ҳосил қилишимиз мумкин (3-расм). Бу учбурчакнинг томонларини 90 0 га буриш орқали томонлари ABC учбурчакнинг томонларига параллел бўлган учбурчакни ҳосил қиламиз, бундан бу учбурчаклар ўхшаш эканлиги келиб чиқади. Ўхшашлик коэффициенти-ни K билан белгилаймиз: CA ON BC OM AB OK K    . У ҳолда CA BC AB ON OM OK K      бўлади. Иккинчи томондан ABC учбурчак юзи S ни BOC AOB , ва COA учбурчак юзларининг йиғиндисига тенглигидан  2 2 2 2 c b a K ON c OM b OK a S          , бунда ABC c b a , , учбурчак томонларининг узунликлари шундай қилиб, берилган масала   2 2 2 2 c b a K S    (1) Кўринишга келди. Герон формуласига кўра     3 3 3 2 3 P c P b P a P P c P b P a P P S                  (2)

(2) ни ўнг қисмини қуйидагича ёзамиз:  343123 312 312 222 312 4 33 222222 222222222 22222 cbacba accabacba caacabcbaPP        демак (2) ни қуйидагича ёзамиз. 3 4 2 2 2 c b a S    (2 `) (2 `) ва (1 ) дан S K S 3 4 2  ёки 3 2 1  K шундай қилиб, 32 1 max        CABCAB ONOMOK Алгебранинг шундай масалалари борки, уни геометрик усулда ечиш муаммони осон ҳал қилади. Шундай турдаги масалаларга мисоллар келтирамиз. 3-масала. Ушбу тенгламалар системасини ечинг.             13 4 13 6 2 2 2 2 2 2 y y y x x x y x Ечиш. Юқоридаги тенгламалар системасини     9 2 4 3 2 2 2 2        y x y x ёзиб оламиз. Декарт координаталар системасида      y C x B A ;0 , 0; , 2;3 нуқталарни қараймиз. Брилган системадан ABC учбурчак мунтазам эканлиги келиб чиқади. A нуқта атрофида B нуқтани мос йўналишда 60 0 га буриш натижасида у C нуқтага ўтади. Бу ерда биз нуқта атрофида буриш алмаштиришини, бундай ҳолда 20 60 sin 60 cos 3 y x   ёки y x 3 6   00 60 cos 60 sin 2 y x   ёки y x  3 4

          y x x x y x 3 6 13 6 2 2 2     yx yyyx 34 134 2 2 2 3 6 x y   3 4 y x     13 6 3 6 2     x x   13 4 3 4 2     y y 39181236 2  xxx 39 12 8 16 2      y y y 0 3 6 2    x x 0 23 4 2    y y 3 2 3 2/1    x 3 3 2 2/1    y Юқоридаги системани алгебраик усулда ечиш жуда кўп ҳисоблашлар ва шакл алмаштиришларни талаб қилади (мустақил ечишга ҳаракат қилиб кўринг, Феррари усулини қўлланг). 4-масала. Ушбу тенгламалар системасини ечинг       25 1 25 1 16 1 16 1 91 91 22 22 22 xyz zxy yzx Ечиш. Кўриниб турибдики, бу системани алгебраик усулда ечиш қийин. Бу системани ечиш учун томонларининг узунликлари z y x , , ва баландликлари 4 1, 3 1 ва 5 1 га тенг бўлган ҳамда ўтмас бурчакли бўлмаган учбурчакни қараймиз. Умуман, ҳар қандай ўткир бурчакли учбурчак учун x томонга туширилган баландлик h бўлса ва бу баландлик x томонни 1x ва 2x бўлакларга ажратса, қуйидаги тенгликлар ўринли: 2 2 2 2 2 1 2 1 , , h z x h y x x x x      

y z h 1x 2x x 4-расм Шундай қилиб, ҳақиқатан ҳам бу катталиклар юқоридаги тенгламалар системасини қаноатлантиради. Демак, юқоридаги тенгламалар системасини ечиш баландликлари 5 1, 4 1, 3 1 га тенг бўлган учбурчакнинг томонларини топишга келтирилади. Берилган учбурчак томонлари унинг баландликларига тескари пропорционал бўлганлигидан, бу учбурчак томонлари 4 1, 3 1 ва 5 1 сонларига тескари бўлган учбурчакка ўхшашдир. Яъни томонлари y x, ва z бўлган учбурчак томонлари 3, 4 ва 5 га тенг бўлган учбурчакка ўхшаш. Кўриниб турибдики, томонлари 3, 4 ва 5 бўлган учбурчак тўғри бурчакли. Унинг юзи 6 4 3 2 1     S . Демак, берилган учбурчак ҳам тўғри бурчакли бўлганлигидан унинг иккита баландлиги томонлари билан устма-уст тушади, яъни 3 1 , 4 1   y x . У ҳолда 12 5 9 1 16 1 3 1 4 1 2 2                 z . Умумий ҳолда y x, ва z ларни учбурчакларнинг ўхшашлик шартлари ва учбурчак юзини ҳисоблаш формуласидан фойдаланиб топамиз. Демак, юқоридаги системанинг ечими       12 5 ; 3 1 ; 4 1 дан иборат экан. Юқоридаги услубнинг моҳияти шундаки, бунда ўқув фани ёки бўлим барча

мавзуларини талабалар томонидан эсга олиш, геометрик алмаштириш мавзуси бўйича ўқитувчи томонидан берилган тушунчаларга мустақил равишда ўз изоҳларини бериш, шу орқали ўз билимларини текшириб баҳолашга имконият яратиш ва ўқитувчи томонидан қисқа вақт ичида барча талабаларни баҳолай олишга йўналтирилган. Услубнинг мақсади эса, талабаларни машғулотда ўтилган мавзуни эгаллаганлик ва мавзу бўйича таянч тушунчаларни ўзлаштириб олинганлик даражаларини аниқлаш, геометрик тасаввурларини, далилларни, теоремаларни масала ечишга тадбиқ эта олишни, шунингдек ўз билимларини бир тизимга солишга ўргатиш. Илова Асосий геометрик формулалар Кўпбурчаклар 1. Учбурчак Белгилашлар: C B A , , учлар ва бу учлардаги бурчаклар; c b a , , C B A , , бурчаклар қаршисидаги томонлар; cba h h h , , - мос равишда c b a , , томонлар туширилган баландликлар; c b a m m m , , - медианалар; cba l l l , , - биссектрисалар; R -ташқи чизилган айлана радиуси; r -ички чизилган айлана радиуси. Учбурчакларнинг мавжудлик шарти. b a c b a     Учбурчакнинг юзи cba chbhahS 21 21 21  A bc B ac C ab S sin 2 1 sin 2 1 sin 2 1       c p b p a p p S    

         2 c b a p rp S  R abc S 4  Медиана, биссектриса, баландлик       2 22 2222 2 , 422 cb acbbc lacb т aa         22 4 a cpbpapp h a   Учбурчакнинг томонлари ва баландликлари cbahhh c b a 1 :1 :1 ::  Косинуслар теоремаси A bc c b a cos 2 2 2 2    B ac c a b cos 2 2 2 2    C ab b a c cos 2 2 2 2    Синуслар теоремаси R Cc Bb Aa 2 sinsinsin  Тангенслар теоремаси 2 2 2 2               tg ctg tg tg b a b a 2 2 2 2               tg ctg tg tg c a c a 2 2 2 2               tg ctg tg tg c b c b

Тўғри бурчакли учбурчак  90 21 21  cchabS     периметряримpcppS  A c bc hc b ac B a C Пифагор теоремаси:   90 2 2 2     c b a с c c c c c c bahcbbcaaMc R  2 2 2 ,,, 2 Тенг томонли учбурчак 2 3 , 4 3 2 a h a S   r R a r a R 2 , 6 3 , 3 3    a R h a r a

Квадрат 2 2 21 daS  a p 4  2 a d  2 , 2 2 2 a r a d R    a 45 0 d a Тўғри тўртбурчак  sin 2 1 2d ab S   2 2 2 1 2 b a d R     b a p   2 d  b d a Параллелограмм b a bh ah S    sin ab S   sin 2 1 2 1 d d S    b a p   2  2 2 22 21 2 b a d d    b 2d 1d ah   a Ромб 2 1 2 2 1 sin d d a ah S      2 cos 2 1  a d  2 sin 2 2  a d  a a 1d h  a 2d 

2 22 21 4a d d    sin 2 1 2 1 a h r   a p 4  a Трапеция  sin 2 1 2 2 1 d d h b a S      Ўрта чизиқ 2 b a MN   b 2d M  N 1d a Ихтиёрий қавариқ тўртбурчак  360         (     , , , -тўртбурчакнинг ички бурчаклари) 2 22 21 2 2 2 2 4m d d d c b a       ( m -диагоналларини ўрталарини туташтирувчи кесма узунлиги  sin 2 1 2 1 d d S   c b  d 2d 1d a

Мунтазам кўпбурчак (n та томон) Марказий бурчак n: 360    Ташқи бурчак n: 360    Ички бурчак      180 Энг катта ва энг кичик диагонал орасидаги бурчак n   360 90    2 2 2 sin 2 2 2 2   rtg R r R an     2 2 2 2   tg a r a a R n n n   na  R  r  Айлана ва доира Айлана узунлиги r c 2  n марказий бурчакка мос ёй узунлиги:   n r    180  Ватар, кесувчи ва уринманинг хоссалари

ME MD MC MB MA ME MD MC MB DS CS ES BS           2 M A B S D C E Айланадаги бурчаклар A O C B BOC BAC 2 1   O C B A BOC BAC     2 1 180  Доира юзи 4 4 2 2 cd d r S      Сегмент ва сектор 2 sin 2  R a  4 2  tga h B A h C a

R  O Сектор юзи: 2 2 1 R SOABC  Сегмент юзи:   sin 2 1 2 1 2 2 R R S S S OAC OABC ABC     Кўпёқлар Белгилашлар:  V ҳажм; TS тўла сиртининг юзи;  ¸íS ён сиртининг юзи; aS асосининг юзи; aP асосининг периметри; nP перпендикуляр кесимининг периметри; l қиррасининг узунлиги; h баландлиги. Призма h S V S S S l p S o ¸í a T n ¸í       2 Тўғри призма ) ( h l l p S n ¸í    Параллепипед   ac bc ab S¸í    2 abc V  2 2 2 2 c b a d    d

b a Куб 2 6a ST  3a V  2 2 3a d  Пирамида h S V o  3 1 Мунтазам пирамида: K P S a ¸í   2 1 ( aP асос периметри,  K апофема) h K aS Мунтазам тетраэдр: 3 2a ST  , 12 2 3a V  , 3 2 a h  h R 4 3  (  R ташқи чизилган сфера радиуси) h r 4 1  ( r ички чизилган сфера радиуси) Кесик пирамида:  2 2 1 1 3 1 S S S S h V     , бунда 1S ва 2S асосларининг юзлари  cos 2 1 S S S¸í   h 

(  пастки асосдаги икки ёқли бурчак) Эйлер формуласи Мунтазам кўпёқнинг учлари сони N , қирралар сони L , ёқлар сони F бўлса 2    F L N Тетраэдр 12 2 3a V  3 2a S  4 6 a R  12 6 a r 3 6 a H  H a Октаэдр 3 2 3a V  3 2 2a S  2 2 a R  6 6 a r Докекаэдр   4 5 7 153   a V  5 2 55 3 2   a S

  4 5 13   a R   20 5 11 25 10   a rИкосаэдр  3 3 5 3   a V 3 5 2a S    4 5 52   a R   12 5 3 3   a r Айлананинг жисмлари Цилиндр Rh S¸í 2  Rh R ST   2 2 2  h R V 2  h R Конус Rl S¸í    l R R ST    l

h R V 2 3 1  h R Кесик косинус  r Rl S¸í     2 2 r R S S ¸í T      2 2 3 1 r Rr R h V     r l h R Шар 2 2 4 d R Sñôåðà     6 3 4 3 3 D R V     R Шар сектор  a h R S   2  3 2 2h R V   h a R Шар сегменти  h R h a   2 2  2 2 2 h R h S¸í         2 2 2 2 2 a h a Rh ST               3 2 h R h V  h a R Текисликда декарт координаталари

 1 1,y x A ва  2 ,y x B нуқталар орасидаги масофа    2 2 1 2 2 1 y y x x AB     Кесмани берилган нисбатда бўлиш      1 2 1 x x x ;      1 2 1 y y y , бунда  1 1,y x A ва  2 ,y x B нуқталар кесма охирлари  y x C , нуқта AB кесмани   CB AC нисбатда бўлади. Кесма ўртасининг координаталари 2 2 1 x x x   ; 2 2 1 y y y   Учбурчак медианаларининг кесишган нуқтасининг координаталари 3 3 2 1 x x x x    ; 3 3 2 1 y y y y    Текисликда тўғри чизиқ тенгламаси Умумий тенгламаси: 0    c by ax ; Агар 0  a бўлса, тўғри чизиқ OX ўқига параллел; Агар 0 b бўлса, тўғри чизиқ OY ўқига параллел; Агар 0 c бўлса, тўғри чизиқ координата бошидан ўтади Бурчакнинг коэффициентлт тенгламаси: b kx y   OX K  ўқига оғиш бурчагининг тангенси Берилган нуқтадан ўтувчи тенгламаси: K x x y y    0 0 K -бурчак коэффициенти. Кесмалар бўйича тенгламаси: 1  b y a x b a, -тўғри чизиқли координата ўқларидан ажратган кесмалари. Икки  1 1,y x A ва  2 ,y x B нуқталардан ўтувчи тенгламаси:

1 2 1 1 2 1 x x x x y y y y       0 0,y x нуқтадан 0    c by ax тўғри чизиқгача бўлган масофа 2 2 0 0 b a c by ax d     Тўғри чизиқларни ўзаро жойлашуви 0 1 1 1    c y b x a ва 0 2 2 2    c y b x a Параллел шарти 2 1 2 1 b b a a  Перпендикулярлик шарти 0 2 1 2 1     b b a a Кесишиш нуқталарининг координаталари: 1 2 2 1 1 2 2 1 0 b a b a c b cb x    , 12 2 1 2 1 1 2 0 b a b a c a c a y    Тўғри чизиқлар орасидаги  бурчак: 22 22 21 21 1 2 2 1 sin b a b a b a b a      22 22 21 21 2 1 2 1 cos b a b a bb a a      1 1 b x k y   ва 2 2 b x k y   тўғри чизиқларни жойлашуви: Параллеллик шарти: 2 1 k k  Перпендикулярлик шарти: 1 2 1   k k Кесишиш нуқтасининг координаталари: 2 1 1 2 0 k k b b x    ; 2 1 2 1 2 1 0 k k kb bk y    Тўғри чизиқлар орасидаги  бурчак: 2 1 2 1 1 k k k k tg      Текисликда эгри чизиқлар тенгламалари: Парабола: c bx ax y    2

px y 2 2 Гипербола: 1 2 2 2 2   b y a x Координата бошидан ўтувчи айлана: 2 2 2 R y x   Маркази  b a; нуқтада бўлган айлана:     2 2 2 R b y a x     Эллипс: 1 2 2 2 2   b y a x ( b a, -эллипснинг ярим ўқлари) Декарт координаталарини алмаштириш Параллел кўчириш: b y y a x x     ёки b y y a x x     y y 0 a x b 0 x Координата ўқларини координата боши атрофида  бурчакка буриш:   sin cos y x x       cos sin y x y     ёки   sin cos y x x     cos sin y x y    y y A x y x

y  x x Қутб координаталар   cosx  sin y 22 y x    x y tg   y y   , A   x x Фазода декарт координаталари Текислик тенгламаси: 0    d cz by ax 0a бўлса, текислик OX тўғри чизиққа параллел; 0b бўлса, OY ўққа параллел; 0c бўлса, OZ ўққа параллел; 0 d бўлса, текислик координата бошидан ўтади; 0 b a бўлса, текислик XOY текисликка параллел; 0   c a бўлса, текислик XOZ текисликка параллел; 0 c b бўлса, текислик YOZ текисликка параллел. Текисликни кесмалар бўйича тенгламаси: 1 c z b y a x   000 , , z y x A нуқтадан ўтиб  c b a n , , векторга перпендикуляр бўлган текислик:       0 000       z z c y y b x x a 0 1 1 0 0     d zc y b x a ва 0 2 2 2 2     d z c y b x a

текисликлар орасидаги бурчак 2 22 22 22 12 12 1 212121 cos cbacba ccbbaa    Икон текисликнинг параллеллик шарти 2 1 2 1 2 1 c c b b a a   Икки текисликнинг перпендикулярлик шарти 0 2 1 1 1 2 1       c c b b a a   000 ; ; z y x M нуқтадан 0     d cz by ax текисликкача бўлган масофа 2 2 2 0 0 0 c b a d cz by ax        Фазода тўғри чизиқ тенгламаси   000 ; ; z y x M нуқтадан ўтиб  n m l a ; ; векторга параллел бўлган тўғри чизиқ тенгламаси n zz m yy l xx 0 0 0     1 1 1 ; ; z y x M ва  2 2 2 ; ; z y x M икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламаси 1 2 1 1 2 1 1 2 1 z z z z y y y y x x x x         Икки текисликнинг кесишган чизиғи сифатидаги тўғри чизиқ тенгламаси            0 0 2 2 2 2 1 1 1 1 d z c y b x a d zc y b x a 1 1 1 1 1 1 n z z m y y l x x      ва 2 2 2 2 2 2 n z z m y y l x x      Тўғри чизиқлар орасидаги бурчак 2 22 22 22 12 12 1 212121 cos nmlnml nnmmll     Икки тўғри чизиқнинг параллеллик шарти

2 1 2 1 2 1 n n m m l l  Икки тўғри чизиқнинг перпендикулярлик шарти 0 2 1 2 1 2 1       n n m m l l n zz m yy l xx 0 0 0    тўғри чизиқ ва 0     d cz by ax текислик орасидаги бурчак 2 2 2 2 2 2 sin n m l c b a cn bm al          Тўғри чизиқ ва текисликнинг параллелик шарти 0    cn bm al Тўғри чизиқ ва текисликнинг перпендикулярлик шарти n c m b l a   Тўғри чизиқнинг текисликда ётиш шарти           0 0 0 0 0 d cz by ax cn bm al Векторлар Боши  1 1 1 , , z y x A ва охири  2 2 2 , , z y x B нуқталарда бўлган вектор координатаси  1 2 1 2 1 2 , , z z y y x x AB     1 1 1 , , z y x a ва  2 2 2 , , z y x b векторлар йиғиндиси   212121 , , z z y y x x b a      Векторларни қўшиш қоидаси:   o a a a o a a b b a         Векторни сонга кўпайтириш    z y x c z y x a     , , , ,  Кўпайтириш хоссалари:

   a a       a a a          b a b a       o o a o     Векторни ўққа проекциясини хоссалари  cos  a a np x   b np a np b a np x x x      a np a np x x    y a  0 a np x x  1 1 1 , , z y x a ва  2 2 2 , , z y x b векторларни скаляр кўпайтмаси   babazzyyxxba   cos 212121 Скаляр кўпайтириш хоссаси a b b a    0 a a 2 aaa    c a b a c b a         b a b a      z y x a , , вектор узунлиги 2 2 2 z y x a     1 1 1 , , z y x a ва  2 2 2 , , z y x b векторлар орасидаги бурчак   22 22 22 21 21 21 2 1 2 1 2 1 cos z y x z y x z z y y x x b a b a b a                Векторларнинг коллинеарлик шарти 212121 : : : // z z y y x x b a    ёки

      2 1 2 1 2 1 z z y y x x   Векторларни перпендикуляр шарти 0    b a b a ёки 0 212121  zzyyxx Векторларни вектор кўпайтмаси  b a c    sinbac  Вектор кўпайтмасининг хоссалари    a b b a            c b c a c b a           b a b a      b a b a // 0   Векторларни аралаш кўпайтмаси  c b a c b a     

Фойдал а н ил ган адабиётлар 1. А.А.Болибрух, В.М.Уроев. “ Метрические соотношения в треугольнике ” // Квант 1985, №4. 48-52 бетлар. 2. Ю.И.Ионин. “ Вычисление расстояний и углов ” // Квант 1987 , №2. 47- 51 бетлар. 3. В.В.Трофимов. “ Царевна Дидона, изопериметры и мыльние пленки ” // Квант 1985, №5. 22-25 бетлар. 4. В.Тихомиров. “ Геометрия или анализ ” Квант 1992, №2. 11-17 бетлар. 5. А.Рахимов, Ш.Саипназаров. “Планиметрик масалаларни ечишда айлананинг роли” // Педагогик таълим, 2012, №2. 49-53 бетлар. 6. М.И.Сканави. “ Сборник конкурсных задач по математике для поступающих во втузы ” М.: Высшая школа, 1980. 7. А.Савин. «Зеркальная симметрия» // Квант 1992, №3. 40-41 бетлар . 8. В.Смилга «Как начиналась геометрия» // Квант 1992, №2. 11-17 бетлар . 9. А.Собиров, Ш.Саипназаров. “Координаталар методи ва векторларнинг тадбиқига доир мисол ва масалалар”, Бухоро, 1990 й. 10. Р.Хансбергер «Старая японская теорема» // Квант 1990, №7. 54-57 бетлар . 11. Д.В.Фомин «Криминальная геометрия или Дело принципа» // Квант 1989, №8. 47-51 бетлар . 12. И.Ф.Шарыгин «Задачи по геометрии» (планиметрия) М.: «Науки» 1986. 13. И.Ф.Шарыгин, В.И.Голубев «Факультативный курс по математике» М.: «Просвещение» 1991. 14. Ш.Саипназаров, А.Рахимов. « Математикани ўқитишда масалалар ечишни ўрганиш методи ҳақида » // Педагогик таълим, 2010 й., №4. 58-62 бетлар.

Похожие

Она тили дарсларида янги педагогик технологиялардан фойдаланиш

Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш

Баркамол авлодни маънавий-ахлоқий ва интеллектуал тарбиялашда оммавий ахборот воситаларининг аҳамияти

Номаълум модул белгиси остида бўлган тенгламани ечиш

Она тили дарсларида чиройли ёзувга ўргатиш