Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш - Геометрия - Рефераты

Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

360 KB

Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш Режа : 1. Амалий масалалар ҳақида тушунча 2. Геометрия ўқитишда талабаларнинг иқтисодий тарбияси

1. Амалий масалалар ҳақида тушунча Педагогик тадқиқотларда амалиётга йўналтириш деганда математика курсини мазмун жиҳатдан амалиёт билан боғланиши тушунилади. Педагогик адабиётларда амалий масалалар ҳақидаги тушунча турлича талқин қилинади. Баъзи тадқиқотчилар (Г.Г.Маслова, Н.Л.Тихонов, С.С.Вардаиян, Г.М.Возняк, Нгуен Ван Чанг ва б.қ.) амалий масалаларни табиий тилдан математика тилига ўтиш деб ҳисоблайдилар. Бошқа тадқиқотчилар (Н.Гайбуллаев, Я.А.Король, Г.М.Морозов ва б.қ.) амалий масала деганда қўйилган масалани ечиш методи амалиётда келиб чиқадиган масалага яқин бўлишини тушунадилар. Бизнинг фикримизча амалиёт масаласи – бу математика ташқарисида қўйилган масала ва математик методлар ёрдамида ечиладиган масаладир. Амалиётга йўналтириш масалаларидан бири бу иқтисод масаласидир. Математик фанларнинг келиб чиқиши, шубҳасиз, иқтисод эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлган. Масалан, қанча майдонга дон сепиш, оилани тўқ тутиш учун зарур экин майдонини қандай қилиб ўлчаш ва олинажак ҳосилни чамалаб баҳолаш зарур бўлган. Ишлаб чиқаришнинг тараққиёти ва мураккаблашиши билан иқтисоднинг математик ҳисоблашларга бўлган эҳтиёжи ортиб борди. Ҳозирги ишлаб чиқариш – кўплаб корхоналарнинг қатъий мувозанатга солинган фаолиятидан иборатки, у беҳисоб математик масалаларни ечиш билан таъминланади. Бу иш билан иқтисодчилар, режа тузувчилар ва бухгалтерларнинг бир бутун армияси машғул, минглаб электрон ҳисоблаш машиналари эса ҳисоб – китоблар билан банд. Бундай масалалар қаторига ишлаб чиқариш режасини тузиш ҳам, қурилиш объектларининг энг афзал жойлашувини аниқлаш ҳам, юк ташишнинг энг тежамли маршрутларини танлаш ҳам киради. Бундай турдаги масалаларни ечиш билан математик иқтисод фани шуғулланади. Математик иқтисод, шунингдек, аввалдан маълум иқтисодий ҳодисаларнинг моделлаштирилган математик тавсифи, иқтисодий ҳисоб –

китоблардаги турли гипотезаларнинг таҳлили, уларни ифодаловчи математик муносабатлар билан ҳам шуғулланади. Математик иқтисоднинг мураккаб муаммоси – назарияни амалиёт билан таққослаш: иқтисодий кўрсаткичларни ўлчаш анчайин қийин, ахир улар лаборатория шароитида ўлчамайди, кузатувларни олиб бориш учун эса камдан – кам ҳолда имкон бор (аҳоли рўйхати), қолаверса, улар ҳар хил шароитларда ўтказилади ва қатор ноаниқликларга эга бўлади. Шу боисдан бу соҳада бошқа фанларда тўпланган ўлчамлар тажрибасидан фойдаланиш даргумон бўлиб, махсус методлар ишлаб чиқиш тақозо этилади. Математик иқтисоднинг тараққиёти “Математик программалаштириш” деган умумий ном билан бирлаштирилувчи бир неча математика соҳалари пайдо бўлишига туртки бўлди. 2. Геометрия ўқитишда талабаларнинг иқтисодий тарбияси Талабаларнинг иқтисодий тарбияси деганда биз иқтисод мазмунидаги масалаларни ечиш жараёнида иқтисодий омиллар ва уларнинг геометрик интерпретациясини кўрсатишдан иборатдир. Бизнинг фикримизча, академик лицей ва касб – ҳунар коллежларини талабаларига математик программалаштиришнинг айрим методлари билан таништириш лозим. Математик программалаштириш методлари чегараланган ресурслардан оқилона фойдаланишни талаб этади. Ушбу мисолни қараймиз .              0 ,0 3 6 2 10 5 2 2 1 2 1 2 1 2 1 x x x x x x x x Шартларни қаноатлантирувчи шундай 1x ва 2x ларни топиш керакки, бунда   2 1 2 1 3 2 , x x x x F   функция максимал қийматга эга бўлсин.

Келтирилган масаланинг жоиз ечими деб, шундай жуфтлик сонларга айтиладики, бунда бу икки ўзгарувчи масаланинг барча чекловларини қаноатлантиради. Оптимал ечим деб F функция энг катта қиймат қабул қиладиган ечимга айтилади. Масаланинг жоиз ечимлар тўпламини топамиз (1 – расм). 2x R 6 c p R 1 M 2 M 1 c p R 0 С 0 3M 3 5 1x -1 1 2 3 2X X  1 – расм 2 – расм Бу соҳа 321 MMOM тўртбурчакдан иборат. Биз 3 2 1 M M OM соҳадан шундай 1x ва 2x ларни топишимиз керакки, бунда   2 1 2 1 3 2 , x x x x F   функция максимал қиймат қабул қилсин. Айтайлик, 0 3 2 2 1   x x , бундан 1 2 32 xx  . Бу функция графигини чизамиз. Буни 2 OX йўналиши бўйича параллел кўчиришимиз (бу 2 1 3 2 x x  в ифоданинг қийматини ошишига олиб келади). Унинг энг четки нуқтаси 2 M бўлади. У 10 5 2 2 1   x x ва 3 2 1 xx тўғри чизиқларни кесишиш нуқтасидир.

       3 10 5 2 2 1 2 1 x x x x Системанинг ечиб, 35 , 34 12  xx ҳосил қиламиз.   3 22 3 4 3 3 5 2 3 4,3 5 , 2 1            F x x F Амалий масалаларда F функция мақсад функция 3 2 1 M M OM кўринишдаги кўпбурчак эса чекловлар кўпбурчаги (ечимлар кўпбурчаги) деб юритилади. Баъзи иқтисодий кўрсаткичлар ва улар орасидаги боғланишларни киритамиз. Агар фойда  R, рентабеллик, X –харажат, n –маҳсулот миқдори, P –маҳсулотнинг борлик нархи, C –таннарх бўлса, у ҳолда X n p     ; 1   X np X Xnp XR  (1) nX C  (2) бўлганлигидан 1  C p R (3) ҳосил қиламиз. (3) формула кўргазмали геометрик интерпретацияга (талқин) эга (2- расм). (3) формуладан таннархни минималлаштириш рентабелликни максималлаштиришга эквивалент бўлади. Агар, 1) pC  бўлса, у ҳолда (корхона рентабель), 2) pC  бўлса, у ҳолда 0  R , 3) pC  бўлса, у ҳолда 0  R (корхона норентабель). Демак, фойдани максималлаштириш учун юқоридаги масалани ечиш каби амалга оширилади, яъни чизиқли программалаштириш масаласи ечилади. Рентабелликни ёки гектарига олинадиган фойдани

максималлаштириш учун эса каср чизиқли функцияни максималлаштириш қоидасидан фойдаланилади. Геометрия ва унинг методлари абстракт бўлишига қарамай унинг кўпгина тармоқлари амалий тадбиқ қилинади ва инсонга табиатнинг мураккаб қонунларини эгаллашда ёрдам беради. Тадқиқотчи илмий абстракциядан фойдаланиб, табиат ва борлиқ ҳодисаларни чуқур ҳамда ҳар томонлама ўрганиш имкониятига эга бўлади. Математика билан одам масаласининг, агар бу масала мураккаб, шу билан бирга, қизиқ ечими стандарт бўлмаса ечимни топишда эришган муваффақиятидан олган завқи бундан кейинги иши учун ва олға қилиб ҳаракат қилиши яхши омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ижобий эмоциянинг туғилиши миянинг ишида самарали натижа берар экан ва математик фаолиятининг янада кучлироқ ривожланишига имкон яратар экан, ўқитувчининг вазифаси бу имкониятларни олдиндан кўриш, улардан билимларни тушуниш ва бериш мақсадларида фойдаланишдан иборатдир. Биз талабаларга уларнинг гўзалликни ҳис этишни, иқтисодга қизиқиш ва завқланиш туйғуларини ҳис этишни ўрганишларига, гўзал нарсаларни пайқашларига, қадрлашларига ва уни яратишларига ёрдам беришимиз керак. Геометрия дарсида талабаларнинг иқтисодий билимларини шакллантиришда масалани шундай танлашимиз керакки, бу масала иложи борича ҳаётдан олинган бўлиши лозим. Гап натижасининг аҳамиятини уни ҳосил қилишнинг содда ва оригинал услублари билан биргаликда ифодаловчи ечим ҳақида борганда, биз кўпинча “гўзал ечим” ёки “ажойиб исбот” деган сўзларни айтамиз ва эшитамиз. Бундай услублар кишида завқ уйғотади, ақлнинг кучини ва фикрнинг гўзаллигини ҳис этишга ёрдам беради. Академик лицейлар геометрия курсида, мактаб ва олий ўқув юртларида нуқталарнинг геометрик ўринларини топишга доир масалалар қаралади ва улар текширилади. Қуйидаги содда масалани қарайлик. Фараз қилайлик, харидор 2 хил молни сотиб олишни афзал кўрсин. Харидорнинг берилган вақт ичидаги, даромади d бўлсин. Харидор берилган вақт ичида

d пул бирлигидан юқори пул сарфлаши мумкин эмас. У ҳолда d by ax   (1)  d d 1 шартни қаноатлантирувчи   yx ; моллар тўпламидан харид қилиш мумкин. Моллар тўпламини тўғри бурчакли координата (моллар текислигида) график равишда тасвирлаш учун (1) тенгликдан фойдаланиш қулай (бунда x молнинг нархи  a молнинг нархи b ). (1) тенглама билан аниқланадиган чизиқ иқтисод курсида бюджет (нарз) чизиғи деб юритилади. x b a bd y  1 (2) Кўринишда ёзиш мумкин. b a d , ,1 ўзгармас катталиклар бўлгани учун (2) тенглама тўғри чизиқни ифодалайди, бунда b d1 озод ҳад, b a эса x ўзгарувчи олдидаги коэффициент. Бюджет чизиғи графикда AB тўғри чизиқдан иборат. A ва B нуқталарнинг координаталари бюджет чизиғи билан координата ўқларининг кесишган нуқталари. y b d yA 1  A D Cy C L E K B 0 Cx a d XB 1  x 3 – расм

A нуқта ординатаси b d y A 1  харидорнинг фақат x молни харид қилишини, B нуқта абсциссаси ad X b 1  эса харидор фақат y мол учун ўз даромадини сарфлаганлигини билдиради.   CC Y X C , нуқта эса харидор ўз даромадининг X ва Y моллар учун сарфланганлигини билдиради. OAB учбурчак харидорнинг молни сотиб олиш имкониятлар тўплами. Учбурчак ичига тегишли бўлган K ва L нуқталар харидорнинг x ва y молларни сотиб олишга имкони борлигини билдирса, D ва E нуқталарда x ва y молларни сотиб олишга имкони бўлмаслигини билдиради. Агар харидорнинг даромади 1d дан 2d гача ортса ва нархлар ўзгармай қолса, у ҳолда янги бюджет чизиғининг тенгламаси x b d b d y 12   (3) кўринишга эга бўлади. Ҳақиқатан,   Rdd     ,0 12 бўлганлиги учун bx bd bd x bd bd y     1112 ay ab ad y ab ad x     1 1 формулалар ҳосил бўлади. Бу формулалар параллел кўчириш формулалари бўлганлиги учун бюджет чизиғи даромад ўсганда бюджет чизиғининг юқорига, даромад камайганда эса пастга параллел кўчишини кўрсатади. y y 2A A b y  A 1A

0 1B B 2B x 0 B K x 4-расм 5-расм Энди фақат битта мол нархини ўзгартиришни  гача текширайлик. Аниқлик учун x молнинг нархи a камайган бўлиб, y молнинг нархи ва харидорни даромади ўзгармай қолсин. Бундай ҳолда бюджет чизиғи x b a by   кўринишда бўлади. Шундай қилиб, x мол нархининг камайиши бюджет чизиғини соат стрелкаси йўналишига тескари йўналишда бюджет чизиғининг Oy ўқи билан кесишган нуқтаси атрофида буришга олиб келар экан, x мол нархининг ўсиши юқоридагига ўхшаш соат стрелкаси йўналиши бўйича бурилади. Масала: Харидор 2 хил (2; 5) ёки (4; 3) жуфтликлардаги моллар тўпламини сотиб олиш маълум бўлса, бюджет чизиғи қандай кўринишга эга бўлади? Агар бирлик нарх 100 000 сўм бўлса, харидорнинг даромади неча сўмни ташкил этади? Ечиш. Бу иқтисодий масалани математика тилида қуйидагича баён қиламиз. Берилган икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламаси тузилсин. Тўғри чизиқ тенгламасини c by ax   кўринишда излаймиз. Тўғри чизиқ (2; 5) ва (4; 3) нуқталардан ўтганлиги учун ушбу системани ечамиз:        c b a c b a 3 4 5 2 Системани ечиб, b c b a 7 ,   эканлигини топамиз. Демак, бюджет чизиғи 7   y x кўринишда бўлади. Энди иқтисодий масалага қайтамиз. Молларнинг нархлари тенг биринчи, иккинчи мол нархларининг қиймати 100 000 сўм ташкил этади.

Харидорнинг даромади эса 700 000 сўмдан иборат. Бундай турдаги масала талабанинг фақат иқтисодий тафаккуринигина эмас, балки геометрик фикрлашни ҳам ўстиради. Математик фанини ўқитишда асосий эътироф уни амалиёт билан узвий боғланган ҳолда олиб боришга қаратилиши зарур. Айниқса, иқтисодиёт, қурилиш, архитектура ва бошқа йўналишлар негизида математика ётганлигини ҳар бир тингловчи ўқув жараёнида тадбиқ этиши керак. Шу ўринда, бир амалий масала келтириб, уни ечишни тавсия қилайлик. Қирғоғи тўғри чизиқ шаклидаги каналнинг бир томонида иккита яшаш пункти бўлиб, уларни тоза ичимлик суви билан таъминлайдиган ҳавза қуриш талаб этилсин. Ҳавза каналнинг қайси жойига қурилса, яшаш пунктларига ўтказиладиган қувурларга сарфланадиган харажат энг кам бўлади.A B D K 6-расм Масалани математик моделини тузайлик. Канални K тўғри чизиқ, аҳоли пунктларини A ва B , ҳавза қурилиш лозим бўлган нуқтани D билан белгиласак, масала қуйидаги кўринишни олади: K тўғри чизиққа ётувчи шундай D нуқта топингки, бу нуқтадан A ва B нуқталаргача бўлган масофалар йиғиндиси энг кичик бўлсин (6-расм). Бу масалани ечиш учун B нуқтага K тўғри чизиққа нисбатан симметрик бўлган 1B нуқта олиб, 1AB кесмани ҳосил қиламиз. Шу кесмани K тўғри чизиқ билан кесишган D нуқтаси изланаётган нуқта бўлади (7- расм).

A B 1D 0 D 1B 7-расм Ҳақиқатан, K тўғри чизиқда ётувчи, D дан фарқли ихтиёрий 1D нуқта учун DBADABBDADBDAD  1 1 1 1 1 1 энг кичик қиймат 1AB кесманинг узунлиги эканлиги равшан. Бу қийматни ва D нуқтани аниқ топиш учун координаталар методидан фойдаланамиз. Агар K ни Ox ўқи сифатида OA кесмани ўз ичига олувчи ўқни Oy сифатида олсак, B A, ва D нуқтанинг координаталари:      o x D b d B a o A , , , , , каби аниқланади. Бу ерда d b a , , маълум. D нуқтанинг абсциссаси номаълум. Шунингдек, 1B нуқта координаталари  b d B  ; 1 , изланаётган 1AB кесма  2 2 1 b a d AB    бўлади. Энди, бу қийматга x нинг қайси қийматида эришишини топамиз.    b x d DB a x AD      ; , ; 1 , ҳамда AD ва 1 DB бир хил йўналишда бўлгани учун ba xd x   , b a db x  

топиш қийин эмас. Шундай қилиб, ҳавзани қайси жойга ўрнатиш аниқланди. Бу бир томондан татбиқийликни намойиш этса, иккинчи томондан баъзи экстремал масалаларни шу усул билан имконини беради. Ҳақиқатан, дейлик58 14 13 6 2 2      x x x x Ифоданинг энг кичик қийматини топиш талаб этилаётган бўлсин, масаланинг ечиш учун берилган ифодани     9 7 4 3 2 2      x x Кўринишда ифодаласак, уни юқорида кўрилган масала моделига ўхшаш эканлигини кўрамиз.      3;7 , 2 ;3 , ; C B o x A  деб     9 7 ,4 3 2 2       x AC x AB бўлиб, изланаётган қиймат 41BC бўлади, бу қийматга у AB ва AC бир хил йўналишга эга бўлганда эришади.    3; 7 , 2 ; 3 x AC x AB      эканлигидан, 32 7 3   xx бундан, 6,4 x . Демак, анализ масаласининг ечишда геометрик метод ёрдам берди, баъзи ҳолларда геометрик масалани ечишда алгебра ёки анализ формулалари, қоидалари ёрдам беради. Геометрик талқин ёрдамида ечиш мумкин бўлган экстремал масалаларга мисоллар келтирамиз. Ушбу   by ax y x f   , (1) чизиқли функцияни маркази координата бошида бўлган бирлик айланада қарайлик. Умуман олганда (1) ни  b a m ; ва  y x,  векторларнинг скаляр кўпайтмаси сифатида қараш мумкин. Агар  y x,  векторнинг охири

айланага тегишли бўлса, унинг узунлиги ўзгармайди ҳамда унинг  b a m ; вектор билан скаляр кўпайтмаси ўзининг максимал қийматига ўзаро колленеар бўлганда бирор  0 0,y x нуқтада эришади ва            2 2 2 2 0 0 ; , b a b b a a y x бўлади. Мос скаляр кўпайтма эса      babayx 2 0 0 ,, бўлади. Демак, чизиқли функциянинг айланадаги минимал қиймати   2 2 min b a by ax    (2) бўлар экан. Энди шу хоссанинг бир татбиқи хусусида тўхталамиз. Дейлик,       y b x a y x f y b x a y x f yb xa y x f n n n       , , , 2 2 2 1 1 1 бўлсин. У ҳолда (2) натижага кўра                  2 2 1 2 2 1 2 1 2 1 ... ... , ... , , min , min ... , min , min n n n n b b b a a a y x f y x f y x f y x f y x f y x f                  (3) ёки     2 212 21222 22 22 12 1 ... .. ... nnnn b b b a a a b a b a b a               тенгсизликка келамиз. Бу тенгсизлик ёрдамида шартли экстремум масалаларига оид бўлган бироқ классик усуллар билан ечиб бўлмайдиган айрим масалаларни ечиш мумкин. Масалан ушбу max ... 2 2 22 22 21 21        n n y x y x y x 2 2 ... 1 ... 2 1 2 1         n n y y y x x x шартли экстремум масаласини қарайлик. Бу масаланинг ечими юқоридаги (3) тенгсизликдан бевосита келиб чиқишини кўриш қийин эмас     3 8 1 ... ... ... 2 2 1 2 2 1 2 2 22 22 21 21                  n n n n y y y x x x y x y x y x

яъни иррационал ифоданинг жоиз максимал қиймати 3 га тенг. Бундай мисол ва масалаларни қўплаб келтириш мумкин. Яна масалага мурожаат қиламиз. z y x , , мусбат сонлар учун 1   z y x шарт бажарилганда min111 2 2 2  zyx эканлигини геометрик метод ёрдамида ечамиз. Бу масалани ечишнинг бошқа усуллари мавжуд. Аммо биз уни ечишнинг геометрик усулини танладик. B 1 2A 1 1 1A 1 1 A x y z C 8-расм 8-расмга эътибор беринг. B A AA 2 1 ёпиқ синиқ чизиқ учун AB B A A A AA    2 2 1 1 , 1 AC , 3 BC 2 2 2 2 1 2 1 1,1,1 zBAyAAxAA  , 10 3 1 22    AB демак, 10 1 1 1 2 2 2       z y x   10111min2 2 2  zyx ихтиёрий x ва y лар учун y y xy y x x x 3 4 16 3 3 3 9 2 2 2 2         ифоданинг энг кичик қийматини топиш талаб эталсин. B N y M x Ечиш. ABC тўғри бурчакли учбурчакни қараймиз. Унинг катетлари 4 ,3   BC AС (9-расм). Тўғри бурчакни тенг уч бўлакка бўлиб, ҳосил бўлган нурлардан y CN x CM   , (агар x ва y манфий бўлса, улар қарама- қарши томонга қўилади).

C A 9-расм Косинуслар теоремасига кўра, y y NB xy y x MN x x AM 3 4 16 ,3 , 3 3 9 2 2 2 2          5 4 3 , 2 2       AB AB NB MN AM 5 3 4 16 3 3 3 9 min 2 2 2 2             y y xy y x x x ACN CM X ,  учбурчак биссектрисаси, BCM CN y ,  биссектрисаси бўлганлиги сабабли x x y y y X     4 3 4 , 3 3 3 охирги системани ечиб, 334 24 , 343 24   yX ҳосил қиламиз. Шундай қилиб, биз бу бобда масалалар ечиш орқали талабанинг иқтисодий тарбиясини шакллантириш, фанга бўган қизиқишини ривожлантириш, математикадан масалалар ечиш тажрибасини такомиллаштириш мумкинлиги ҳақида сўз юритдик. Бу турдаги масалалардан талабанинг иқтисодий билимлари математика фанларининг ўзаро боғлиқлигини мукаммал ўрганишга боғлиқлиги келиб чиқади.

Фойдал а н ил ган адабиётлар 1. А.А.Болибрух, В.М.Уроев. “ Метрические соотношения в треугольнике ” // Квант 1985, №4. 48-52 бетлар. 2. Ю.И.Ионин. “ Вчисление расстояний и углов ” // Квант 1987 , №2. 47- 51 бетлар. 3. В.В.Трофимов. “ Царевна Дидона, изопериметры и мыльние пленки ” // Квант 1985, №5. 22-25 бетлар. 4. В.Тихомиров. “ Геометрия или анализ ” Квант 1992, №2. 11-17 бетлар. 5. А.Рахимов, Ш.Саипназаров. “Планиметрик масалаларни ечишда айлананинг роли” // Педагогик таълим, 2012, №2. 49-53 бетлар. 6. М.И.Сканави. “ Сборник конкурсных задач по математике для поступающих во втузы ” М.: Высшая школа, 1980. 7. А.Савин. «Зеркальная симметрия» // Квант 1992, №3. 40-41 бетлар . 8. В.Смилга «Как начиналась геометрия» // Квант 1992, №2. 11-17 бетлар . 9. А.Собиров, Ш.Саипназаров. “Координаталар методи ва векторларнинг тадбиқига доир мисол ва масалалар”, Бухоро, 1990 й. 10. Р.Хансбергер «Старая японская теорема» // Квант 1990, №7. 54-57 бетлар . 11. Д.В.Фомин «Криминальная геометрия или Дело принципа» // Квант 1989, №8. 47-51 бетлар . 12. И.Ф.Шарыгин «Задачи по геометрии» (планиметрия) М.: «Науки» 1986. 13. И.Ф.Шарыгин, В.И.Голубев «Факультативный курс по математике» М.: «Просвещение» 1991. 14. Ш.Саипназаров, А.Рахимов. « Математикани ўқитишда масалалар ечишни ўрганиш методи ҳақида » // Педагогик таълим, 2010 й., №4. 58-62 бетлар.

Похожие

Геометрияни ўқитишда тарихийлик

Дифференциал геометрия ва тензор асослари фани предмети

Педагогик технология асосида дарс ўтиш методидан намуналар

Геометрик тенгсизликларни исботлаш методлари

Асосий геометрик далиллар ва теоремалар