Геометрияни ўқитишда тарихийлик - Геометрия - Рефераты

Геометрияни ўқитишда тарихийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

245 KB

Геометрияни ўқитишда тарихийлик Pe жа : 1. Геометрия қандай бошланган 2. Геометриянинг экстремумга оид масалалари

1. Геометрия қандай бошланган Бу тарихий воқелик қадимга бориб тақалади. Биз геометрияга тааллуқли биринчи далилларни Бобилнинг миххатли жадвалларидан ва ми срликларнинг папирусларидан (э.а. III .а), шунингдек бошқа манбалардан топамиз. «Геометрия» фанининг номи қадимги юнон тилидан олинган. У қадимги икки юнон сўзи ( ge -«Ер» ва metreo -«ўлчайман») – олинган. Геометрик билимларни вужудга келиши одамларнинг амалий фаолияти билан боғлиқ. Бу кўпгина геометрик фигураларнинг номларида ўз аксини топган. Масалан, трапециянинг номи юнонча trapezion - сўзидан олинган ва «столча»ни билдиради. Қадимдаёқ геометрия аксиомалар системасига асосан тузилган қатъий мантиқий дедуктив фанга айланган. У узлуксиз ривожланган, янги теоремалар, ғоялар ва методлар билан бойиб борган. Геометрларнинг қизиқишлари ва илмий тадқиқотларининг йўналишлари вақти-вақти билан ўзгариб турган. Шу сабабли ҳозирги геометриянинг предмети, мазмуни ва методларини қамраб олувчи аниқ таърифни бериш қийин. Эрамиздан аввал III асрда қадимги юнон олими Евклид «Негизлар» номли асар ёзди. Евклид бу китобида шу давргача тўпланган геометрик билимларни жамлади ва бу фаннинг тугалланган аксиоматик баёнини беришга ҳаракат қилди. Евклид китобида пухта ўйланиб, чуқур мантиқийлик билан баён этилган геомет р ия математикларни, Евклид геометриясидан бошқача геометрия мавжуд бўлмайди, деган фикрга олиб келди. XIX асрдагина, биринчи навбатда улуғ рус математиги Н.И.Лобачевскийнинг ишлари туфайли, Евклид геометрияси мумкин бўлган ягона геометрия эмаслиги аниқланди. Ундан сўнг математиклар кўпгина турли «геометрия» лар яратдилар ва уларни ўргандилар. Бизнинг мумкин бўлган геометрик фазолар ҳақидаги тасаввурларимизнинг кенгайишида XIX асрда яшаган немис математиги Г.Ф.Б. Риманнинг

хизматлари айниқса катта. У чексиз кўп «геометрия»лар қуриш усулини кашф этди. Уларнинг «кичик» бўлаклари деярли Евклид геометрияси сингари тузилган, аммо бу геометрия фазосининг каттароқ қисмлари қаралганда «эгрилик»ка эга бўлиши юзага чиқади. Геометриянинг ҳозирги замон физикаси билан боғланишини кузатиш ғоят қизиқарли. Кўпинча, математикани бойитадиган янги тушунчалар, методлар физика ҳамда химия ва табиатшуносликнинг бошқа бўлимларидан келади. Механикадан математикага келган вектор тушунчаси бунга мисол бўла олади. Аммо, ноевклид геометрияларда масала тамоман бунинг акси: математиканинг ички талаби ва ўзига хос мантиқий ривожланиши унинг ичида вужудга келган бу янги геометрик тушунчалар замонавий физикани яратиш учун из солиб берди. Хусусан, Лобачевский геометрияси махсус нисбийлик назариясига та т биқ этилди ва бу фанн и нг назарий асосига айланди. Риман геометрияси эса Энштейннинг умумий нисбийлик назариясининг асоси бўлиб хизмат қилади. Геометрия ўзи катта бўлган бешик – Евклид геометриясидан анча узоқ бўлган йўналишлар билангина бойиб қолмади. Евклид замонасидан буён Евклид геометриясининг ўзида ҳам кўпгина янгиликлар пайдо бўлди. XVII асрдаёқ француз математиги ва философи Р.Декартнинг ишлари туфайли, бутун математикани, хусусан геометрияни инқилобий қайта қурган координаталар методи вужудга келди. Алгебраик тенглама (ёки тенгсизликлар)ни геометрик образ (график) орқали талқин қилиш ва аксинча, геометрик масалаларнинг ечимини аналитик формулалар, тенгламалар системалари ёрдамида излаш имконияти пайдо бўлди. Геометрия бойлигининг ортишига XIX асрда қўшилган яна бир муҳим ҳисса геометрик алмаштиришлар, хусусан, ҳаракат (силжиш) лар назариясининг яратилишидир. Ҳаракатларнинг математик назарияси яратилиши ва унинг геометриядаги ролини тушуниб етиш XIX - XX асрда яшаган немис математиги Ф. Клейн номи билан боғлиқ.

Ҳаракатнинг тадбиқ қилиниши математикани физика, кимё, биология ва техника ғояларига яқинлаштиради ҳамда математиканинг дунёни тушунишдаги илғор тавсифига мос келади. Шундай қилиб, XIX асрда Евклид геометриясига жуда кўп янгиликлар, энг аввало векторлар методи ва гуруҳий ёндошувини олиб кирди. XIX асрда Евклид геометрияси доирасида вужудга келган геометрия ривожланишининг яна битта йўналиши кўп ўлчовли фазолардир. Улар текисликлардаги ва уч ўлчовли фазодаги геометрияга ўхшаш хосил бўлади. Текисликдаги координаталар системасида ҳар бир нуқта иккита сон-нуқтанинг координаталари орқали, фазода эса учта координата билан берилади. n -ўлчовни фазода эса нуқта n та координата билан берилади, яъни ушбу кўринищда ёзилади: nx x x A , , , 2 1  , бунда nx x x , , , 2 1  -ихтиёрий ҳақиқий сон ( A нуқтанинг координаталари). Текисликда координаталар системаси иккита ўққа, фазода-учта,  n ўлчовни фазода эса n та ўққа эга, эга бўлганда ҳам бу ўқлардан ҳар иккитаси бир-бирига перпендикуляр! Албатта, бундай фазо математиклар ва бу математик аб c тракциядан фойдаланувчи бошқа- бошқа илмий соҳа мутаҳасисларининг тасаввуригина мавжуд. Биз яшаётган борлиқ уч ўлчовни (Евклид ёки Риман фазоси, аммо айнан уч ўлчовли) фазо билан математик жиҳатдан жуда яхши тавсифланади. Фигураларни физик маънода тўрт ўлчовли (қолаверса, кўп сонли ўлчовдаги) фазода кўришга ҳеч ким, ҳатто энг гениал математик ҳам қодир эмас; уларни фақат тафаккур билан идрок қилиш мумкин. Қуйидагича иккита савол туғилади: Биринчи савол: ҳақиқий фазода тўртинчи ўлчов борми? Бу саволга рад жавоб бериш мумкин. Иккинчи савол: тўрт ўлчовли фазони абстракт, математик тарзда қараш мумкинми? Жавоб ижобий. Сонлар тўртлиги  4 3 2 1 , , , x x x x ни қараш, бу «тўрт ўлчовли нуқталар» нинг хоссаларини текшириш, улардан фигуралар ҳосил қилиш, теоремалар

исботлаш, шундай қилиб, аста-секин тўрт ўлчовли (умуман  n ўлчовли) фазонинг геометриясини яратишда ҳеч қандай номантиқийлик ёки қарама- қаршилик йўқ. Бироқ,  n ўлчовли геометрияда математик қарама- қаршиликнинг йўқлиги бу назариянинг қиймати ҳақида ҳукм чиқариш учун етарли эмас. Кўп ўлчовли фазоларнинг фойдаси нимада? Улар қаерда қўлланилади? Ҳақиқий уч ўлчовли фазодан шунчалик абстракт йироқ, идрокка дарров сингмайдиган фазо ҳақидаги, тасаввурларни кенгайтириш нима учун зарур бўлиб қолди? Бу саволларга жавоб бериш учун бизни  n ўлчовли геометрияга олиб борадиган иккита мисолни кўрамиз. Мисол. n та соннинг йиғиндиси бирга тенг. Бу сонлар квадратларинг йиғиндиси энг кичик бўлиши учун сонлар қандай танланиши лозим? Ечиш: Қўйилган саволга аввал 2n ҳолни кўриб чиқиш ва ниҳоят, 3 n ҳолатни мухокама қилиш билан геометрия ёрдамида жавоб берамиз. Шундай қилиб, 2  n бўлсин. Бошқача айтганда, 1  y x шартни қаноатлантирувчи x ва y сонлари қаралмоқда ва қандай ҳолда 2 2 y x  йиғинди энг кичик бўлишини топиш талаб қилинмоқда. y S A M 0 1 x  Координаталар текислигида 1  y x тенглама  туғри чизиқни тасвирлайди (1- расм). Маркази координаталар бошида ва  -тўғри чизиққа ( A нуқтада ) уринувчи S айлананани қараймиз. Агар тўғри чизиқнинг  y x M , нуқтаси A дан фарқли бўлса, у ҳолда бу нуқта S айланадан ташқарида ётади, шу сабабли MO ке c ма бу айланани радуси r дан катта, яъни 2 2 2 r y x   .

1 – расм Агар A M  бўлса, у ҳолда 2 2 2 r y x   , яъни мана шу A нуқта учун йиғинди энг кичик қийматни қабул қилади. A нуқтанинг координаталари 2 1   y x ; бу қўйилган алгебраик масаланинг ( 2  n учун) ечимидир. Айтайлик, энди 3n бўлсин, 1   z y x тенглама фазода α текисликни тасвирлайди. Маркази координаталар бошида ва  -тўғри чизиққа z S A 0 x y 2 – расм ( A -нуқтада) уринувчи S сферани қараймиз. (2-расм). α текисликнинг A дан фарқли ҳар қандай M нуқтаси учун O гача масофа S сферанинг радиуси r дан катта, 2 2 r OM  , шу сабабли 2 2 2 2 r z y x    . Агар A M  нуқта олинадиган бўлса, 2 2 2 2 r z y x    . Шундай қилиб, A нуқта учун 2 2 2 z y x   йиғинди энг кичик қийматни қабул қилди. A нуқта бир хил координаталарга эга: z y x   (чунки координата ўқларининг ўрнини алмаштирувчи, масалан x z z y y x    , , фазони буриш натижасида  текислик ҳамда S сфери ўз-ўзига ўтади, шунинг учун ҳам уларнинг умумий нуқтаси қўзғалмайди). 1   z y x бўлганидан, A нинг координаталари 3 1   z y x -бу қўйилган масаланинг ( 3n даги) ечимидир. Ниҳоят, масалани ихтиёрий n учун қараймиз, мулоҳазани нуқталари n та ҳақиқий сондан тузилган  nx x x , , , 2 1  кетма-кетликлардан иборат n

ўлчовли фазо устида юритамиз. 1 2 1     nx x x  тенглама ( 1n )–ўлчовли  «текислик»ни ифодалайди(масалан, 3 n да, яъни уч ўлчовли фазода, бундай тенглама икки ўлчовли, яъни ўлчови асосий фазо ўлчовидан бир бирлик кам текисликни ифодалайди). Математиклар ( 1n )–ўлчовли текисликни n ўлчовли фазодаги гипертекислик деб атайдилар. Маркази координаталар боши O да ётган, гипертекисликка бирор A нуқтада уринувчи S сферани қараймиз.  гипертекисликнинг A дан бошқа барча нуқталари S сферадан ташқарида ётади, яъни улар координата боши O дан сферанинг радиуси r га нисбатан каттароқ масофада бўлади, A нуқта эса O дан роппа-роса r масофада ётади. Бинобарин, 2 22 21 ... nх х х    йиғинди A нуқтада α гипертекисликнинг бошқа нуқталарига нисбатан энг кичик қиймат қабул қилади. Энди A нуқтанинг барча координаталари ўзаро тенг эканини қайд қиламиз: x 1 =x 2 =…=x n (ўқларнинг ўрнини x 1 →x 2 …x n-1 →x n , x n →x 1 алмаштирувчи фазони буриши α гипертекисликни ҳамда S сферани ўз-ўзига ўтказади, шу сабабли А нуқтани қўзғалишсиз қолдиради), бундан n x x x n 1 2 1      . Хуллас, 1 2 1     nx x x  бўлганда 2 22 21 ... nõ õ õ    квадратлар йиғиндиси ўзининг энг кичик қийматига n x x x n 1 2 1      сонларда эришади. Бу геометрик ечимни ўқувчи n ўлчовни фазога тааллуқли тушунчалар билан таниш бўлган ҳолдагина тўғри (коррект) деб тан олиши мумкин, аммо қаралган алгебраик масала учун n ўлчовли геометрик тасвирнинг фойдаси ва ечимни ҳосил қилиш жараёни очиқ-ойдин. Геометрияни ривожланишида Фарғоний ва Умар Хайёмлар ҳам ўз ҳиссаларини қўшишган. Фарғоний «Ас турлоб ясаш ҳақида» деган асарида стереографик проекция (сферани бирор S нуқтасидан шу нуқтага диаметриал қарама- қарши S нуқтасидаги уринма  текисликка проекцияси) ҳақида ва унинг

хоссаларини баён қилди. Бу хоссалар Фарғонийгача яшаган баъзи олимлар (масалан, Птоломей) асарларида ҳам учрайди. Аммо, улар бу хоссаларнинг исботини бермаган. Фарғоний юқорида айтилган асарида ушбу «сферада ётган айланалар текисликка айланалар кўринишида ёки айланалар сфера марказидан ўтса, тўғри чизиқлар кўринишида проекцияланади»-деган хоссани тўлиқ исботини келтиради. Умар Хайём куб тенгламаларни геометрик усулда ечиш ва уларни синфларга ажратиш билан шуғулланади. Куб тенгламаларни ечиш усули унинг юқорида айтилган асарида Хайём номаълумнинг даражаси учдан ортиқ бўлганда уларнинг илдизлари ҳақиқий миқдорларга тўғри келмаслигини уқтиради. У бу асарида тўлиқ куб тенгламаларни еча олмаганини, аммо кейинги авлод орасидан бундай тенгламани еча оладиганлари чиқишини айтади. Дарҳақиқат, Хайёмдан қарийб 400 йил кейин Италиялик математиклар Н.Тарталя ва Ж.Кардоналар куб тенгламаларни куб илдизларда ечиш формуласини топишди. Умар Хайёмнинг Евклиднинг постулатини «исботлаш» соҳасидаги иши жуда машҳур. Евклид ўзининг «негизлар» асарида постулатни «икки тўғри чизиқни учунчи тўғри чизиқ билан кесганда, унинг ички бир томонли бурчакларининг йиғиндиси қайси томонда икки тўғри бурчакдан кичик бўлса, ўша томонда кесишсин»-дейди. Хайём «Евклид китобининг кириш қисмидаги қийинчиликларга шарҳлар» номли асарининг параллеллик назариясига бағишланган қисмида ўша постулатга тўхталган. У Евклидниг постулатини теорема эканлигини исботлаш учун пастки асосидаги икки бурчаги тўғри бўлган тўғри тўртбурчакни қараган ва агар унинг пастки икки бурчаги тўғри бўлса, юқоридаги икки бурчаги ҳам тўғри бўлиши лозим деган хулосага келган. Умар Хайём битта тўғри чизиққа перпендикуляр бўлган икки тўғри чизиқ тўғри чизиқнинг иккала томонида ҳам кесиша олмайди-ку» -дейди. Умар Хайёмнинг бу ишларидан бехабар италиялик математик Ж.Соккери (1667-1733) ҳам V постулат билан шуғилланиб, тўғри

тўртбурчакка мурожат қилди. Геометрия асосларига бу тўғри тўртбурчак «Хайём-Соккери тўртбурчаги номи билан кирган. Геометриянинг тушунчалари ва далиллари амалий масалалар ечищда доим тадбиқ этилади. Бу ерда гап биз алгебрадан, математик анализдан ёки математиканинг бо ш қа сохаларидан масалалар ечганимизда кўпинча геометрик чизма ясашимизда ёки геометриянинг формула ва теоремаларидан фойдаланишимиздагина эмас, балки алгебрани ёки бошқа формулаларни геометрик далиллар билан соли ш тириб, кўпинча биз масаланинг геометрик ечимини кўра оли ш имиз, соф алгебраик формулалар қала ш иб ётган ифодаларга қараб кўри ш мумкин бўлмаган фикрла ш йўлларини топа оли ш имиз ғоят му ҳ им. Умуман, ҳозирги замон математикаси ривожининг характерли томони шундан иборатки, геометрия математиканинг деярли ҳамма соҳалари ва тадбиқларида фикрлаш методи, тушуниш воситаси ва математик маълумотларни уюштириш ролини эгалламоқда. 2. Геометриянинг экстремумга оид масалалари Бирор миқдорнинг энг катта ва кичик қийматини топиш ва бундай қийматлар мавжуд бўлиши шартларини аниқлаш талаб қилинган масалаларни “Экстремумга оид” масалалар дейиш расм бўлган (лотинга extremum-“чекка”). Улар “максимум ва минимум” (лотинча maximum ва minimum-мос ҳолда “энг катта” ва “энг кичик”)га оид масалалар ҳам дейилади. Бу каби масалалар техника, иқтисод ва табиатшуносликка, кишиларнинг кундалик фаолиятида тез – тез учрайди. Думалоқ ёғочдан қандай қилиб тўғри тўртбурчак кесимли тўсиқ йўналса, чиқинди энг кам бўлади? Берилган материалдан ясалган қутининг ҳажми энг катта бўлиши учун унинг ўлчамлари қандай бўлиши керак? Икки шаҳарни туташтирувчи йўл энг қисқа бўлиши учун кўприкни дарёнинг қайси жойида қуриш лозим?

Бу масалалар (уларни геометрик кўринишга кўчириш енгил) катта амалий аҳамиятга эга. Улар ёрдамида ҳар қандай ишда муҳим саволга, рус математиги П.Л.Чебышев ибораси билан айтганда “имкони борича кўп фойдага эришиш учун мавжуд воситалардан қандай фойдаланиш керак” деган муаммога жавоб топиш мумкин. Шунга ўхшаш масалаларни еча билиш жуда муҳим. Шунинг учун улар математикаларнинг чуқур эътиборини жалб этиб келади. Энг содда ва, эҳтимол, энг қадимий геометрик экстремум масаласи мана бундай: периметри маълум тўғри тўртбурчаклар орасида қайси бири энг катта юзага эга! Унинг ечими Қадимги Юнонистон математикасида маълум бўлган. Евклид “Негизлари”нинг VI китобида унинг баёни берилган. Баёнда бир хил периметрли тўғри тўртбурчак ва квадрат қаралса, квадратнинг юзи каттароқ бўлиши исботланади. Исбот жуда содда, у юзаларни солиштиришга асосланади (3-расм). Тўғри тўртбурчак юзаси 10S S  га, квадратнинг юзаси 2 0 S S  га тенг. Агар тўғри тўртбурчакнинг бир томони (уни a билан белгилайлик) иккинчи томонидан (3-расмда x ) катта, яъни x a  , демак 1 2 S S  . x a 2S x 0S 1S a x a Шундай қилиб, периметри берилган барча тўғри тўртбурчаклар орасида юзаси энг каттаси квадратдир. Евклиднинг ечимида, биринчидан жавоб кўрсатилган (квадрат), иккинчидан y бошқа барча кўрилаётган фигуралар (периметри тайин тўғри тўртбурчаклар) юзаси жиҳатдан ортиқ.

3 – расм Математикада экстремум масаласини ечиш худди шундай тушунилади: жавобни бериш ҳамда унинг экстремал хоссасини исботланг. Кўрилган масала изопериметрик масалалар деб юритиладиган геометрик масалаларнинг кенг синфига мансуб. Бу каби масалаларда периметри тенг фигуралар орасида бирор экстремал хоссага эга бўлгани изланади. Изопериметрик масалаларни эрамиздан аввал III асрда яшаган қадимги юнон математиги Зенодор ўрганган. Хусусан, қуйидаги тасдиқларнинг исботи унга таалуқли: Периметрлари ҳам, томонлари сони ҳам тенг барча кўпбурчаклардан мунтазам бўлгани энг катта юзага эга; бир хил периметрли икки мунтазам кўпбурчакдан бурчаклари сони кўп бўлгани каттароқ юзага эга. Шунингдек, Зенодор доиранинг ҳам изопериметрик хоссасини баён қилган: бир хил периметрли барча текис фигуралар орасида доира энг катта юзага эга. Лекин бу хоссанинг тўла исботига юнон математикаси эришмаган, қатъий исбот фақат XIX асрда берилди. Изопериметрик масалалар “Дидона масаласи” номи билан ҳам бирлаштирилади. Бу ном Карфаген шаҳрининг афсонавий асосчиси ва биринчи маликаси исми билан боғлиқ. Ривоятга кўра ўз она шаҳридан қувилган Дидона йўлдошлари билан Африканинг шимолий қирғоғига келиб тушади. У янги манзилгоҳ учун маҳаллий аҳолидан ер олмоқчи бўлади. Улар бунга рози бўлишади, фақат ажратиладиган ер майдони хўкиз териси қоплайдиган миқдордан кўп бўлмасин, деб шарт қўйишади. Тадбиркор Дидона терини ингичка қайишчаларга қийиб чиқади, сўнг уларни ёйиб, хўкиз териси билан қоплаш мумкин бўлган ерга нисбатан анча катта майдонни чегаралай олади. Агар Дидона танлаган майдон денгиз қирғоғига туташишини эътиборга олсак, у тўқнашган математик масалани бундай қилиш мумкин: узунлиги

l бўлган чизиқнинг шакли қандай бўлганда бу чизиқ билан берилган  чизиқ (денгиз қирғоғи) орасидаги фигуранинг юзи энг катта бўлади?  l 4-расм x x l 2 5-расм Баъзи хусусий ҳолларда Дидона масаласи содда ечимга эга. Масалан, қирғоқ тўғри чизиқ кўринишида, ажратиладиган майдон тўғри тўртбурчак шаклда бўлса (5-расм), томонларининг узунлиги 4 l ва 2 l бўлган, узун томони билан қирғоққа ёпишган тўғри тўртбурчак энг катта юзага эга бўлади. Бу масалани   2 2 2 2 2 2 4 2 8 16 4 2 2 2 2 2                                        l x l l l x lx x x lx x lx S кўринишда ёзиб юқоридаги натижани олишимиз мумкин. Умумий ҳолда – изланаётган чизиқ ва қирғоқнинг шакли  ихтиёрий бўлганда Дидона масаласи жуда мураккаб, у математик анализ тушунчалари ва методларини қўллаб ечилади. Ечим олий математиканинг вариацион ҳисоб дейиладиган махсус бўлимига доир бўлади. Экстремумга оид геометрик масалаларни ечишнинг асосий усулларидан бири тенгсизликларни, хусусан, ўрта арифметик ва ўрта геометрик ҳақидаги тенгсизликни қўллашдир. Мисол учун ушбу масалани қарайлик: сиртининг юзаси берилганда ҳажми энг катта бўладиган (тўғри бурчакли параллелопипед)нинг ўлчамлари қандай танланиши керак? c b a , , қирраларнинг узунликлари,  S тўла сирт юзаси,  V ҳажм. Равшанки,   ac bc ab S    2 ва abc V 

33 acbcab acbcab   , яъни 63/2 S V  ёки 2/3 6       S V Ўрта қийматлар ҳақидаги теоремадан фақат ac bc ab   , яъни c b a   бўлганда тенгсизлик белгиси тенгликка айланиши келиб чиқади ва худди шу ҳолда V ҳажм энг катта қийматини қабул қилади. Бундан тўла шартининг юзаси берилган қутилар ичида ҳажми энг каттаси куб шаклидаги қути бўлади, деган хулосага келамиз. Яна айрим экстремумга оид геометрик масалаларни ечишга самарали бўлган симметрия усулини тилга олишимиз мумкин. Қисқача қилиб айтганда тарихга назар ташлаш ўқувчи билимини такомиллаштирибгина қолмасдан геометрияга бўлган қизиқишини орттиради, амалиётда уларнинг қандай аҳамиятга эга эканлигини тушуниб етишларига ёрдам беради.

Фойдал а н ил ган адабиётлар 1. А.А.Болибрух, В.М.Уроев. “ Метрические соотношения в треугольнике ” // Квант 1985, №4. 48-52 бетлар. 2. Ю.И.Ионин. “ Вычисление расстояний и углов ” // Квант 1987 , №2. 47- 51 бетлар. 3. В.В.Трофимов. “ Царевна Дидона, изопериметры и мыльние пленки ” // Квант 1985, №5. 22-25 бетлар. 4. В.Тихомиров. “ Геометрия или анализ ” Квант 1992, №2. 11-17 бетлар. 5. А.Рахимов, Ш.Саипназаров. “Планиметрик масалаларни ечишда айлананинг роли” // Педагогик таълим, 2012, №2. 49-53 бетлар. 6. М.И.Сканави. “ Сборник конкурсных задач по математике для поступающих во втузы ” М.: Высшая школа, 1980. 7. А.Савин. «Зеркальная симметрия» // Квант 1992, №3. 40-41 бетлар . 8. В.Смилга «Как начиналась геометрия» // Квант 1992, №2. 11-17 бетлар . 9. А.Собиров, Ш.Саипназаров. “Координаталар методи ва векторларнинг тадбиқига доир мисол ва масалалар”, Бухоро, 1990 й. 10. Р.Хансбергер «Старая японская теорема» // Квант 1990, №7. 54-57 бетлар . 11. Д.В.Фомин «Криминальная геометрия или Дело принципа» // Квант 1989, №8. 47-51 бетлар . 12. И.Ф.Шарыгин «Задачи по геометрии» (планиметрия) М.: «Науки» 1986. 13. И.Ф.Шарыгин, В.И.Голубев «Факультативный курс по математике» М.: «Просвещение» 1991. 14. Ш.Саипназаров, А.Рахимов. « Математикани ўқитишда масалалар ечишни ўрганиш методи ҳақида » // Педагогик таълим, 2010 й., №4. 58-62 бетлар.

Похожие

Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш

Вектор ва координаталар методи

Педагогик технология асосида дарс ўтиш методидан намуналар

Дифференциал геометрия ва тензор асослари фани предмети

Айланиш жисмлари