Нукта ва туғри чизикнинг ортогонал проекциялари - Геометрия - Рефераты

Нукта ва туғри чизикнинг ортогонал проекциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

335.279296875 KB

Нукта ва туғри чизикнинг ортогонал проекциялари Режа: 1. Ортогонал проекциялар 2. Нуқтанинг ортогонал проекциялари 3. Тўғри чизиқнинг ортогонал проекциялари 4. Тўғри чизиқнинг излари. 5. Тўғри чизиқ кесмасини берилган нисбатда бўлиш

Ортогонал проекциялар Агар проекцияловчи йўналиш проециялар текислигига перпендикуляр бўлса, уни ортогонал (тўғри бурчакли) проекциялар деб аталади, яъни: S  П 1  (АА 1 )  П 1 Бунда А 1 нуқта А нинг ортогонал проекцияси дейилади . Ортогонал проекциялар параллел проекцияларнинг ҳоли бўлиб, улар ёрдамида харқандай объект элементларини аниқ ва осон ясаш мумкин. Техникавий комплекс чизмаларни бажаришда ортогонал проекцияларда фойдаланилади. Шундай қилиб, юқорида кўриб ўтилган проекцияларда нарсанинг битта проекцияси ёрдамида унинг фазодаги ўрнини аниқлаш мумкин эмас, чунки нарсанинг битта тасвири бўйича уни тасаввур қилиб бўлмайди. Техникада нарсанинг бирон-бир тасвири бўйича унинг аслини яққол тасвирда кўриниши мумкин бўладиган чизма турларига қуйидагилар киради: Текис чизмалар. Аксонометрик чизмалар Перспектив чизмалар Сонлар билан белгиланган чизмалар. Бу қўлланмада фақат комплекс ва аксонометрик чизмаларнигини кўриб чиқамиз. Перспектив ҳамда сонлар билан белгиланган чизмалар қуриш ва геология мутахассисликларида қўлланилади. Объектни ўзаро перпендикуляр текисликларга ортогонал, яъни тўғри бурчакли методи билан проекциялашга Монж усули деб аталади. Агар объектни геометрик нуқтаи назардан қаралса, у турли сиртлардан, сиртлар эса ўз навбатида, эгри ва тўғри чизиқлардан, бу чизиқлар эса нуқталар тўпламидан иборатдир. Шу боисдан, биз қуйида нуқта, тўғри чизиқ ва текисликларнинг ортогонал проекцияларини ясаш усулларини кўриб чиқамиз.

Нуқтанинг ортогонал проекциялари Фазода ўзаро перпендикуляр икки П 1 ва П 2 текисликлар системасини кўриб чиқамиз: П 1 текисликни горизонтал жойлаймиз ва уни горизонтал проекциялар текислиги деймиз. Унга перпендикуляр бўлган П 2 текисликни эса вертикал ҳолда жойлаймиз ва уни фронтал проекциялар текислиги деб қабул қиламиз. Бу ҳосил бўлган проекциялар текисликларининг ўзаро кесишув чизиғи x 12 проекциялар ўқи дейилади (10,а-шакл). Икки текислик ўзаро кесишиб, фазони тенг тўрт қисмга бўлади. бундай бўлинган қисмларни "чорак"лар "квадрат" лар дейилади. Фазода бирорта А нуқтани П 1 ва П 2 текисликларга перпендикуляр қилиб проекцияловчи тўғри чизиқларни ўтказамиз. Булар П 1 ва П 2 текисликлар билан кесишиб, тегишлича А 1 ва А 2 нуқтанинг проекцияларини аниқлайди. А 1 нуқта А нинг горизонтал проекцияси, А 2 эса унинг фронтал проекцияси бўлади. А нуқтадан П 1 текисликкача бўлган (АА 1 ) масофа унинг фронтал проекцияси А 2 дан Х 12 ўқигача масофага тенг, А нуқтадан П 2 текисликкача бўлган масофа эса А 1 дан Х 12 ўқигача бўлган масофага тенгдир. А нуқтадан П 1 текисликгача бўлган масофа - унинг баландлиги, А нуқтадан П 2 гача бўлган масофа эса унинг чуқурликлари деб аталади. Яққол тасвирларни амалий фаолияти қўллаш ноқулайроқ чунки объектнинг шакли ва ўлчами П 1 текислигига, маълум даражада, қисқариб проекцияланади. Шу боисдан, проекция текисликларининг яққол тасвирини қуришдан кўра текис чизмага ўтиш мақсадга мувофиқроқдир. Бунинг учун П 1 текисликни Х 12 ўқ атрофида соат стрелкасининг йўналиши бўйича, 90 о бурчакка буриб уни П 2 билан жипслаштирамиз. Натижада а нуқтанинг А 1 ва А 2 проекциялари Х 12 ўқига перпендикуляр бўлган боғланиш чизиғига тегишли бўлади. Бундай текислик чизма – эпюри дейилади (10,б-шакл). Шу йўсинда, нуқтанинг боғланиш чизиғига тегишли бўлган А 1 ва А 2 проекциялар орқали учунг фазодаги геометрик ўрнини аниқлаш мумкин. В

нуқтанинг иккинчи чоракдаги горизонтал В 1 ва фронтал В 2 проекциялари биринчи чоракнинг орқа томонида бўлади. Унинг эпюрасида В 1 ва В 2 проекциялар Х 12 ўқидан юқорида ва унга перпендикуляр бўлган боғланиш чизиғида ётган бўлади. B B 1 B 12B 2 C 1 C C 2C 12 A 12A 2 A 1A D 12 D 2 D 1 D0 x 0x B=B 2 B 12 C 12 A 12 D 12 D 1 D 2A 2 A 1C 1 C 2 а) б) в) г) 10-шакл Учинчи чоракда жойлашган С нуқтанинг эпюрасида, унинг горизонтал С 1 проекцияси Х 12 ўқидан юқорида, фронтал проекцияси эса ўқдан пастда жойлашади. Учиничи ва тўртинчи чоракларда жойлашган нуқталарнинг яққол тасвирлари билан уларнинг эпюрлари ораларидаги муносабатларни таққослаб мулоҳаза қилиб чиқишликни студентнинг ўзига ҳавола қиламиз. Кўп ҳолларда, обpектнинг ҳақиқий шаклини ва унинг чизиқли ўлчамларини аниқроқ билиш мақсадида, уни икки ёки учинчи проекцияларини ясашга тўғри келади. Бундай ҳолларда, учинчи, яpни прфил П 3 проекциялар текислигини П 1 ва П 2 текисликларига перпендикуляр қилиб оламиз.

П 1 , П 2 ва П 3 текисликлар ўзаро кесишиб ОХ, ОУ, ОZ координата ўқларини ҳосил қилади. 10-шаклда А нуқтанинг ортогонал проекциялари ясалган. Бу ерда А 1 , А 2 ва А 3 -А нуқтанинг тегишлича: горизонтал, фронтал ва профил проекциялари бўлади. А нуқтадан П 3 текисликкача бўлган (АА 3 ) масофани кўрсатувчи сон, Х абциссаси, ундан П 2 текисликкача бўлган масофани кўрсатувчи (АА 2 )сон, У ординатаси ва нуқтадан П 1 текисликкача бўлган масофани кўрсатувчи (АА 1 ) сон, Z аппликатаси дейилади. Агар нуқта координата текисликлари орқали ифодаланмоқчи бўлса, у ҳолда А нинг горизонтал, фронтал ва профил проекциялари қўйидагича белгиланади: А 1 (Х, Y ); А 2 (Х, Z); А 3 ( Y , Z) Масалан, А нуқтанинг фазодаги вазиятини Х, Y ,Z координата ўқлари орқали ифодаланади, яpни: А(Х, Y ,Z). Агар проекция текисликларини П 4 П 2 ва П 3 декарт координаталар системасида ифодаласак, у ҳолда А нуқтадан проекция текисликларигача бўлган масофалар – кесманинг узунликлари дейилиб, уларни [ l ] бирлигига бўлган нисбатлари эса нуқтанинг ҳақиқий координаталари бўлади, масалан: Ха=¿АА3/¿ ¿ℓ/¿−А¿¿ - нуқтанинг абсциссаси, яpни кенглиги; Уа = ¿АА2/¿ ¿ℓ/¿−А¿¿ - нуқтанинг ординатаси, яpни чуқурлиги; Z а = ¿АА1/¿ ¿ℓ/¿−А¿¿ - нуқтанинг аппликатаси, яpни баландлиги. Техникавий чизмаларда узунлик бирлиги ( l )=1мм қабул қилинади.

Тўғри чизиқнинг ортогонал проекциялари Параллел проекцияларнинг хоссаларига мувофиқ, тўғри чизиқнинг проекцияси тўғри чизиқдан иборат бўлади. Тўғри чизиқни проекциялашда унга тегишли бўлган икки нуқтасини проекциялаш кифоядир. II-шаклдаги [АВ] (уни [АВ] кесма деса ҳам бўлади) умумий вазиятдаги кесма берилган бўлсин l  А 1 В. Бу тўғри чизиқ проекция текисликларига нисбатан қия жойлашган бўлади. Эпюрада берилган тўғри чизиқ билан проекциялар ўқи орасидаги бурчак ихтиёридир. Шунинг учун ҳам. тўғри чизиқни эпюрада нуқталар билан чегараланган кесма орқали берилиши шарт эмас, балки юқорида айтиб ўтканимиздек, бир харф орқали берилиши ҳам мумкин. Умумий вазиятдаги тўғри чизиқ проекция текисликларига, маълум даражада, қисқариб проекцияланади, чунки тўғри чизиқ АВ ва П 1 П 2 текисликка нисбатан  ва  бурчакларни ташкил этади. Бундай ҳолда, бир чизманинг ўзида, тўғри чизиқнинг хақиқий миқдори билан уни проекция текисликлари П 1 ва П 2 билан ҳосил қилган бурчакларини топиш мумкин бўлади. [АВ] тўғри чизиқ кесмасининг ҳақиқий миқдори тўғри бурчакли учбурчак усули билан топилади. 11- шаклдаги учбурчаклар АЕВ ва АКВ лардир. Тўғри бурчакли учбурчакнинг  ва  бурчакларига ёпишган (АЕ)=(А 1 В 1 ) ва (ВК)=(А 2 В 2 ) катетлари ва шу бурчак қаршисида ётган (ВЕ)=Х В Х А ва (АК)=У А У В катетлари ёрдамида [АВ] кесманинг узунлигини аниқлаймиз.

11-шакл Эпюрда тўғри чизиқ кесмасининг В 1 проекциясида А 1 В 1 га перпендикуляр тўғри чизиқ чиқарамиз ва унга (В 1 В катетга) тенг бўлган В 2 Е 2 масофани қўямиз. Сўнгра В билан А 1 нуқталарни бирлаштирсак тўғри бурчакли учбурчак А 1 В 1 В ясалади. Унинг [А 1 В 1 ] гипотенуза тўғри чизиқнинг хақиқий узунлигидир. Тўғри чизиқ билан текислик орасидаги бурчак  хам топилади. Худди шунгаўхшаш В 2 В катет [А 1 К 1 ] масофага тенг, В билан А 2 нуқтани туташтирсак [АВ] кесманинг хақиқий узунлиги аниқланади. Шунингдек, [АВ] кесмани П 2 билан хосил қилган  бурчакни хам анқлаймиз. Тўғри чизиқ кесмасининг хақиқий узунлигини Пифагор теоремасини қўллаб ҳам аниқлаш мумкин, кесманинг проекциялари ва унинг учларидан проекциялар текисликларигача бўлган масофаларнинг айирмаларини ўлчаб қўйилса кифоя. [АВ] 2 =|А 1 В 1 | 2 +(|ВВ 1 |-|АА 1 |) 2 Бу ерда кесманинг хақиқий узунлигини унинг горизонтал проекциясидан фойдаланиб топиш кўрсатилган. Энди кесманинг хақиқий узунлигини унинг фронтал проекциясидан фойдаланиб аниқлаймиз: [АВ] 2 =|А 2 В 2 | 2 +(|АА 1 |-|ВВ 2 |) 2

Тўғри чизиқнинг излари Умумий вазиятда жойлашган тўғри чизиқ хамма проекциялар текисликлари кесишади. Тўғри чизиқ проекция текисликлари билан кесишган нуқталарига унинг излари дейилади. (11-шакл) l тўғри чизиқ П 1 текислик билан кесишган N=N 1 нуқтасини тўғри чизиқнинг горизонтал изи, уни П 2 текислик билан кесишган М=М 2 нуқтани фронтал изи дейилади. Масалан: l тўғри чизиқнинг горизонтал изини ясаш учун қуйидаги этапларни бажариш лозим: 1. Тўғри чизиқнинг l 2 фронтал проекциясини Х ўқи билан кесишгунча давом эттириб, l  Х=N 2 нуқтани аниқлаймиз; 2. N 2 нуқтадан Х ўққа перпендикуляр қилиб тўғри (а) чизиқни ўтказамиз ва l тўғри чизиқ билан кесишиб ( l  l 1 )  а=N тўғри чизиқнинг горизонтал изи аниқланади; 3. l тўғри чизиқнинг фронтал изини аниқлаш учун худди юқоридагидек бажарилади. Бунда хам тўғри чизиқнинг горизонтал l 1 проекциясини Х ўқи билан кесишгунча давом эттирамиз ва М 1 = l 1  Х нуқтани топамиз. М 1 нуқтадан Х ўққа перпендикуляр қилиб в тўғри чизиқни ўтказиб l 2 ва l тўғри чизиқнинг давоми билан кесиштирамиз ва М= b  l 2  l тўғри чизиқнинг фронтал изи ясалади. 11-шаклда асосан тўғри чизининг горизонтал ва фронтал изларини аниқлашга оид қуйидаги алгоритмаларни тузамиз: N=( l 2  X )¿ a  X ¿ ( a  l 2 ) ¿ l  П 1 М =( l 1  X ) ¿ b  X ¿ ( b  l 2 ) ¿ l  П 2 Бу ерда N ва M нуқталар тўғри чизиқнинг горизонтал ва фронтал изидир.

Тўғри чизиқ кесмасини берилган нисбатда булиш Агар нуқта кесмани берилган нисбатда бўлса, у холда унинг проекциясини хам шундай бўлади. 12-шаклда С нуқта [АВ]кесмада жойлашса, нуқта кесмани¿АС /¿ ¿СВ /¿=m n=2 3¿¿ нисбатда бўлади. Тўғри чизиқнинг проекция текисликларига нисбатан турли вазиятларда жойлашиши 1. Тўғри чизиқ проекция текисликларининг бирортасига хам параллел бўлмаса бундай тўғри чизиқ умумий вазиятдаги тўғри чизиқ дейилади. 11- шаклдаги чизма умумий вазиятда жойлашган тўғри чизиққа мисол бўла олади. 2. Тўғри чизиқ горизонтал проекциялар текислигига параллел бўлса бундай тўғри чизиқни горизонтал чизиқ ёки қисқача "горизонтал" дейилади. 13-шаклда АВ тўғри чизиқ П 1 текисликка параллел бўлса, унинг фронтал ва профил проекциялари тегишли проекция ўқларига параллел бўлади. 12-шакл АВ горизонтал координаталар орқали қуйидагича ифодалаймиз: [ Z A - Z B =0]  h =( h  П 1 ) 3. Тўғри чизиқ фронтал проекциялар текислигига параллел бўлса, бу тўғри чизиқ координаталар орқали қуйидагича ифодалаймиз: [ Y A - Y B =0]  f =( f  П 2 ) 4. Фронталнинг горизонтал ва профил проекциялари тегишли координата ўқларига параллел бўлади (14-шакл).

13-шакл 14-шакл 4. Тўғри чизиқ профил проекциялар текислигига параллел бўлса,бундай тўғри чизиқни профил чизиқ ёки "профил" дейилади. профилнинг горизонтал ва фронтал проекциялари тегишли проекция ўқларига параллел бўлади. 15-шаклда профил чизиқнинг барча нуқталари П 3 текислигигача бўлган масофалар тенг, ёки тўғри чизиқнинг икки нуқтасидан П 3 текисликкача бўлган абсцисса ўқларининг айирмаси нолга тенгдир, ва қуйидагича ифодаланади: [ X A - X B =0]  P =( P  П 3 ) Агар тўғри чизиқ проекция текисликларидан бирига перпендикуляр бўлса, у қолган икки текисликка параллел бўлади. Тўғри чизиқнинг перпендикуляр бўлган текисликдаги прокцияси нуқта кўринишида ва қолган икки проекцияси ўзига тенг бўлади. Бундай тўғри чизиқларни проекцияловчи тўғри чизиқлар дейилади. 16-шаклда горизонтал проекцияловчи, фронтал

прокцияловчи ва профилга проекцияловчи тўғри чизиқларнинг эпюрлари кўрсатилган. 15-шакл B 2 A 2 B 3 A 3 A 1  B 1 z x y y 0 B 1A 1 B 3A 3A 2  B 2 z x y y 0 B 1A 1 B 2A 2 A 3  B 3z x y y 0 16-шакл Икки тўғри чизиқнинг ўзаро муносабатлари Фазда икки тўғри чизиқ ўзаро кесилган, паралел ва айқаш бўлиши мумкин. Кесишувчи тўғри чизиқлар умумий хос нуқтага, параллел тўғри чизиқлар умумий хосмас нуқтага эга ва айқаш тўғри чизиқлар эса умумий нуқтага эга бўлмайди. Кесишувчи тўғри чиўиқларнинг бир номли проекциялари хам кесишган бўлади ва кесишиш нуқталарини туташтирувчи боғланиш чизиғи ОХ ўқига перпендикуляр бўлади. Буларни символикалар ёрдамида қуйидагича ёзамиз. (17 ва 19-шакллар) 17-шакл 18-шакл 19-шакл 20-шакл

а  в  а 1  в 1¿ а 2  в 2 Кесишувчи тўғри чизиқлар орасидаги бурчак, тўғри бурчакли бўлиши мумкин, бундай холда шу томонлардан бирортаси масалан В||П 1 бўлса, у холда бу тўғри бурчак П 1 га ўзгармай проекцияланади ва у қуйидагича символикалар билан ифодаланади. (18-20-шакл) а  b ||П 1  а 1  b 1 ¿ а 2  b 2 Агар тўғир чизиқлар хосмас нуқтага эга бўлса, уларнинг бир номли проекциялари ўзаро параллел бўлиб, улар ҳам хосмас нуқтага эга бўлади. 21-22-шаклларда а ва в тўғри чизиқлар ўзаро параллел бўлгани учун, унинг проекциялари а 1 ва b 1 , а 2 ва b 2 , хосмас К  (К 1  ,К 2  ) нуқталарга эга ва уларни символикалар билан қуйидагича ифодалаймиз: 21-шакл 22-шакл Айқаш тўғри чизиқларнинг бир номли проекциялари ўзаро кесишиши мумкин, лекин уларнинг кесишиш нуқталари Х ўқига перпендикуляр тшбри чизиқда ётмайди. (23-шакл). Айқаш тўғри чизиқларнинг бир номли проекцияларини кесишиш нуқталари, икки нуқтанинг проекцияси деб тушунилади. 23-шакл 24-шакл

24-шаклда П 1 текисликка перпендикуляр бўлган проекцияловчи нурда ётган 1 ва 2 нуқталар кўринар ва кўринмаслик жихатидан конкурент нуқталар дейилади. Агар 1 рақам П 1 текислик томон қаралса 1 2 нуқта 2 2 кўра яқин жойлашган, шу сабабли b 3 нинг горизонтал проекцияси b 1 тўғри чизиқ кўринар бўлади. Худди шунга ўхшаш II рақам бўйича П 2 га қараса, 3 1 нуқта 4 1 га қараганда яқин жойлашган, шунинг учун В нинг фронтал проекцияси В 2 кўринар бўлади.

Adabiyotlar : 1. Soatov Yo.U. «Oliy mat е matika», I jild, Toshk е nt, O¢ qituvchi, 1992 y. 2. Piskunov N.S. «Diff е r е ntsial va int е gral hisob», 1-tom, Toshk е nt, Madraximov X.S., Gani е v A.G., MuminoV N.S. «Analitik gеomеtriya va chiziqli algеbra», Toshkеnt, O ¢ qituvchi, 1988 y. 3. Sarimsokov T.A. «Haqiqiy o ¢ zgaruvchining funktsiyalari nazariyasi», Toshkеnt, O ¢ qituvchi, 1968 y. 4. T. Yokubov «Mat е matik logika el е m е ntlari», Toshk е nt, O ¢ qituvchi, 1983y. 5. Rajabov F., Nurm е tov а . «Analitik g е om е triya va chiziqli alg е bra», Toshk е nt, O ¢ qituvchi, 1990 y.

Похожие

Проекциялашнинг назарий асослари

Аксонометрик проекциялар

Айланиш жисмлари

Стереометрия масалаларини ечиш методлари

Буралиш ва уни ҳисоблаш формулалари. Френе формулалари