Буралиш ва уни ҳисоблаш формулалари. Френе формулалари - Геометрия - Рефераты

Буралиш ва уни ҳисоблаш формулалари. Френе формулалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

627.5 KB

Буралиш ва уни ҳисоблаш формулалари. Френе формулалари Эгри чизиқнинг берилган M нуқтасидаги буралиши тушунчасини киритайлик. Бизга  эгри чизиқ ва унга тегишли M нуқта берилган бўлсин. M нуқтага яқин ва  га тегишли нуқтани N билан,  билан бу нуқталардан ўтувчи ёпишма текисликлар орасидаги бурчакни, s билан MN ёй узунлигини белгилайлик. Чизма-12 Чизма-13 Таъриф: N нуқта M нуқтага интилганда S  ифоданинг лимити  эгри чизиқнинг M нуқтадаги абсолют буралиши дейилади ва  билан белгиланади. Теорема-13: Уч марта дифференциалланувчи регуляр  эгри чизиқнинг, M нуқтада эгрилиги нолдан фарқли бўлса, s  ифода тайин лимитга эга. Агар  эгри чизиқ табиий параметр ёрдамида ) (s r r   тенглама билан берилган бўлса, унинг абсолют буралиши, 2r rrr     формула бўйича ҳисобланади. Исбот: Фараз қилайлик, M нуқтадаги эгрилик нолдан фарқли бўлсин. Эгрилик узлуксиз функция бўлганлиги учун M га якин нуқталарда ҳам эгрилик нолдан фарқли бўлади 32

Шунинг учун, M нуқтага яқин нуқталарда r ва r векторлар ўзаро ноколлинеар бўлади. Демак, ҳар бир нуқтадан ягона ёпишма текислик ўтади. Агар    s s s     , - векторлар M ва N нуқтадаги ёпишма текисликка перпендикуляр бирлик векторлар (яъни бирлик бинормал векторлар) бўлса, ) ( ) ( 2 sin2 0 0 s s s          тенглик ўринли бўлади. Шунинг учун     S s s s s s                  2 2 sin 2 sin2   тенглик ўринли. Бу тенгликда 0  s лимитга ўтиб,     тенгликни ҳо сил қиламиз. Бинормал  вектор бирлик вектор бўлганлиги учун     бўлади. Агар  s r s     бўлса, k r v ..  – бирлик бошнормал вектор,  - бирлик уринма вектор бўлади. Шунинг учун        ,  бўлади. Демак,           . . . . , , , v v v         , чунки 0 ,.        v  . Бу тенгликдан,      эканли ги келиб чиқади. Демак, v // .  . Шунинг учун,          ,. тенгликни ёза оламиз. Бу тенгликка k rr k r v       ... .. , ,     ифодаларни қў йиб, 2 .. .. . k r r r      формулани ҳосил қиламиз. Энди буралишни аниқлай лик.   вектор v векторга параллел бўлганлиги учун эгри чизиқ бўйлаб ҳаракат қилсак ( s ўса бошлаганда) ёпишма текислик уринма атрофида айлана бошлайди. Агар ёпишма текислик буралиши йўналиши  дан  га йўналган бўлса, (+) ишора билан акс ҳолда эса (-) ишора билан олиб,    формула бўйича буралишни киритамиз.  нинг ифодасини ҳисобга олиб 2 ... .. . k r r r      формулани ҳосил қиламиз. Энди ихтиёрий t параметр учун буралишни ҳисоблаш формула сини келтириб чиқарамиз. Бунинг учун ёй узунлиги S S t  () параметр t нинг функцияси эканлигидан фойдаланамиз. Эгри чизиқ тенгламаси ) (s r r бўлса, 2 2 2 .. . , ds t d r ds dt r r ds dt r r               , 3 3 2 2 2 2 3 ... 2 ds r d ds dt r ds dt ds r d r ds r d ds dt r ds dt r r                   33

ифодаларни буралиш формуласига қўйсак 2 ,r r r r r         формулани ҳосил қиламиз. Агар бирорта чизиқнинг буралиши ҳамма нуқталарда нолга тенг бўлса, у албатта ясси чизиқ бўлади, яъни бирорта текисликда ётади (исботланг). Юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, агар регуляр  чизиқ r rt a t b     (), тенглама билан берилиб, ҳар бир t учун r t() ва r t() векторлар коллинеар векторлар бўлмаса,  чизиқнинг ҳар бир нуқтасига ортонормал системани ташкил қилувчи учта векторни мос қўйиш мумкин. Бу учлик бирлик уринма вектор, бирлик бош нормал вектор ва бирлик бинормал векторлардан иборат. Бу учликни Френе учлиги деб атаймиз. Ҳозир биз фазодаги ориентацияни сақловчи ҳаракат регуляр чизиқни регуляр чизиққа ўтказишини ва бунда Френе учлиги ҳам яна Френе учлигига ўтишини исботлаймиз. Фазода регуляр  эгри чизиқ       (),t a t b тенглама билан, унинг F R R : 3 3  ҳаракатдаги образи F( ) r rt a t b     (), тенглама билан берилган бўлсин. Агар     () (), (), () t x t y t z t бўлиб, F ҳаракат A a a a a a a a a a          11 12 13 21 22 23 31 32 33 матрица ва   a a a a  1 2 3 , , вектор ёрдамида берилган бўлса, F x y z ( , , ) нуқтанинг координаталари x a x a y a z a y a x a y a z a z a x a y a z a 1 11 12 13 1 1 21 22 23 2 1 31 32 33 3             кўринишда бўлади. Шунинг учун r t ( ) векторнинг координаталари 34

x t y t z t 1 1 1 ( ), ( ), ( ) функциялар бўлса, ( ( ), ( ), ( )) ( ( ), ( ), ( )) x t y t z t F x t y t z t 1 1 1  тенгликдан )( )( t A t r       формула келиб чиқади. Бу тенгликда )(t r ва )(t p векторлар устун кўринишда ёзилган. Бу ерда A ортогонал матрица бўлгани учун                                                   r t A t t r t r t A t A t t t r t r t A t A t t t () () (), (), () (), () (), () , (), () (), () (), ()           тенгликлар ўринли. Бу тенгликлардан охиргиси ўринли бўлиши учун det A0 шартни ҳам яъни F ҳаракат ориентацияни сақлашини талаб қилдик. Бу тенгликлардан ) ( ) ( ), ( ), ( ) ( 1 1 1                                          A A A A A A A A r r формулалар ҳосил қиламиз. Бу формулалар  чизиқнинг Френе учлиги F акслантиришда F( ) чизиқнинг Френе учлигига ўтишини исбот лайди. Бу формулалардан ориентацияни сақловчи ҳаракатда чизиқларнинг эгрилиги ва буралиши ҳам ўзгармай қолиши келиб чиқади. Ҳақиқатдан, эгрилик ва буралиш формулаларидан фойдаланиб, 2 21 1 23 2 23 2 1 , , k k r r r k r r r k                                                    тенгликларни ҳосил қиламиз. Френе формулалари Эгри чизиқ  табиий параметр ёрдамида ) (s r r   тенглама билан берилган бўлсин. Агар M нуқта  нинг параметрнинг s қийматига мос келувчи нуқта бўлса, бу нуқтадан чиқувчи ўзаро ортогонал учта вектор мавжудлигини кўрдик. 35

Булар,  s  – бирлик уринма вектор,  s  – бирлик бош нормал вектор,  s  – бирлик бинормал векторлардир. Эгри чизиқ  нинг M нуқта атрофидаги қисмини текширишда M нуқтани координата боши сифатида,    , , –векторларни координата ўқларининг йўналтирувчи векторлар сифатида олайлик. Бунинг учун, олдин    , , векторларнинг ҳосилаларини    , , векторлар орқали ифодалайлик. Биринчидан, vk r      .. .  муносабатини биламиз. Олдинги параграфда v   . ни кўрсатган эдик. Буларни ва     ,  ни ҳисобга олиб        . . . , ,         v дан       k формулани ҳосил қиламиз. Демак,               ...  k v k формулалари ҳосил қиламиз. Энди  s sr  вектор-функцияни Тейлор қаторига ёйайлик ... 6 ) ( 2 ) ( ) ( ) ( 3 0 ... 2 0 .. . 0 0          s s r s s r s r s r s s r      М нуқта координата боши бўлганлиги учун   0 ) (0s r бу қаторда , , .. . vk r r             2 ... k k k r    муносабатларни ҳисобга олиб,                                             6 6 2 6 2 2 2 2 2 s k s s k s k s s sr тенгликни ҳосил қиламиз. Энди z y x , , ўқлари мос равишда    , , векторлар йўна лишларига эга эканлигидан фойдаланиб                6 6 2 6 2 2 2 s k z s k s k y s k s x тенгламаларни ҳосил қиламиз. Бу тенгламаларда фақат эгрилик ва буралиш қатнашмокда. Демак, чизиқни аниқлаш учун унинг ҳамма нуқталарида эгрилик ва буралишни билишимиз етарли. Энди шу масалани муҳокама қилайлик. Бизга параметрланган регуляр  эгри чизиқ берилган бўлса, унинг ихтиёрий нуқтасида учта s t( ), k t( ), ()t функциялар аниқланган. Бу функциялар узлуксиз ва k t() ,  0 st() ,  0 муносабатлар ўринлидир. Агар параметр сифатида ёй узунлигини олсак, функциялар сони 2 та бўлади. Теорема-14. Иккита регуляр эгри чизиқларнинг ёйлари 1 ва 2 мос равишда 36

r r t    1(), r r t a t b     2(), тенгламалар ёрдамида берилиб,        t a t a dt t r dt t r ) ( ) ( 2 1 тенглик ихтиёрий ] , [ b a t учун ўринли бўлсин. Бундан ташқари ҳар бир  b a t ,  учун k t k t t t 1 2 1 2 () (), () ()     тенгликлар ўрин ли бўлса, ягона F R R : 3 3  ҳаракат мавжуд бўлиб, F( )   2 1  муносабат ўринли бўлади. Исбот. Бу чизиқларнинг узунликлари тенг бўлгани учун         b a b a dt t r dt t r s )( )( 2 1 0 белгилаш киритиб, чизиқлар тенгламаларини табиий параметр ёрдамида ёзамиз. Шунда уларнинг тенгламалари      1()s 0 2 0 ),( s s s        кўринишда бўлади. Энди ҳар бир чизиқда табиий параметрнинг s 0 қийматига мос келувчи нуқталарини мос равишда M 1 ва M 2 билан белгилаймиз. Бу нуқталардаги Френе учликлари мос равишда,    1 1 1 0 0 0    ( ) , ( ) , ( ) ва    2 2 2 0 0 0    ( ) , ( ) , ( ) векторлардан иборат бўлади. Бу учликлар фазода бир хил ориентацияларни аниқлагани учун шундай F R R : 3 3  ҳаракат мавжудки, у M 2 нуқтани M 1 нуқ тага,    2 2 2 0 0 0    ( ) , ( ) , ( ) векторларни мос равишда )0( ),0( ),0( 1 1 1       )0( ),0( ),0( 1 1 1       векторларга ўтказади. Биз F( )   2 1  тенгликни исботлаймиз. Бунинг учун F s ( ( )) 2 нуқтанинг радиус-векторини ( )s билан белгилаб,  0,0 ),( s s s       тенглама билан аниқлан ган регуляр эгри чизиқнинг Френе учлигини { ( ) , ( ) , ( )}       s s s билан белгилаймиз. Шунда биз                ( ) ( ), ( ) ( ), ( ) ( ) 0 0 0 0 0 0 1 1 1                ( ) ( ), ( ) ( ), ( ) ( ) 0 0 0 0 0 0 1 1 1 тенгликларга эга бўламиз. Ҳаракатда векторларнинг скаляр кўпайтмаси сақлангани учун k s k s s s () () , () ()   2 2   тенгликлар ўринли бўлади. Демак, k s k s s s () () , () ()   1 1   тенгликлар ҳам ўринлидир. Энди      ( ) ( ) s s 1 тенгликни исботлаш учун h s s s s s s s ( ) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( ))                1 1 1 37

функцияни қараймиз. Бу функция учун h( )0 3  тенглик ўринли. Бу функцияни дифференциаллаймиз                     h s s s s s s s s s s s s s () ( (), ()) ( (), ()) ( (), ()) ( (), ()) ( (), ()) ( (), ())                   1 1 1 1 1 1 ва Френе формулаларидан фойдаланиб,                                   h s k s s k s s k s s s s k s s s s s s s s k k s s k k ( ) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( )) ( ( ), ( ) ( ( ), ( )) ( )( ( ), ( )) ( )( ( 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1                        s s s s s s ), ( )) ( )( ( ), ( )) ( )( ( ), ( ))                    1 1 1 1 тенгликни ҳосил қиламиз. Бу ерда k k  1 1 ,   бўлгани учун  h s( ) 0 . Демак, h s h ( ) ( )   0 3 ва      () () s s1 тенглик ўринли бўлади. Бундан        () () s s c 1 тенгликни оламиз бу ерда c ўзгармас вектор бўлгани учун      ( ) ( ) 0 01 тенгликдан c 0 муносабат келиб чиқади. Шундай қилиб, биз F( )   2 1  муносабатни исботладик. Теорема-15. Иккита узлуксиз f s( ) ва g s( ) функциялар  0 ;0 s оралиқда аниқланган ва f s()0 бўлса, табиий параметр ёрдамида параметрланган регуляр эгри чизиқ мавжуд бўлиб, унинг эгрилиги ҳамда буралиши мос равишда f s( ) , g s( ) функцияларга тенгдир. Исбот. Бизга M 0 нуқта ва ортонормал   a b c    , , система берилган бўлсин.       , , вектор функцияларга нисбатан                         g g f f   )1( дифференциал тенгламалар системасини             ( ) , ( ) , ( ) 0 0 0 a b c бошланғич шартлар билан қарайлик. Дифференциал тенгламалар системасининг ечими мавжудлиги ва ягоналиги ҳақидаги теоремага асосан бу системанинг ] ,0[ 0s оралиқда аниқланган ягона { ( ), ( ), ( )}       s s s ечими мавжуд. Бошланғич шартларга асосан s 0 бўлганда бу учлик ортонормал системани ташкил қилади. Биз ихтиёрий ] ,0[ 0s s учун бу учликнинг ортонормал 38

эканлигини кўрсатамиз. Бунинг учун X s( ) билан биринчи сатри ( )s вектордан, иккинчи сатри ( )s вектордан ва учинчи сатри ( )s вектордан иборат матрицани белгиласак, (1) системани ) ( ) ( ) ( s X s A s X   (2) кўринишда ёза оламиз. Бу ерда A s f s f s g s g s () () () () ()            0 0 0 0 0 Энди ( ),s ( ),s ( )s векторларнинг ортонормал система экан лигини кўрсатиш учун X s( ) матрицанинг ортогонал матрица эканли гини кўрсатиш етарлидир. Демак, ихтиёрий   s S  0 0, учун X s X s E T() () тенгликни исботлашимиз зарур ва етарли. Бу ерда X s T( ) транспо нирланган матрица, E  бирлик матрицадир. Биз (2) тенгликдан d ds X s X s A s T T T ( ()) () ()  тенгликни оламиз. Бу тенгликни ҳисобга олиб, X s X s T( ) ( ) кўпайтмани дифференциаллаймиз. Шунда ) ( )] ( ) ( )[ ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )) ( ) ( ( s X s A s A s X s X s A s X s X s A s X s X ds d s X s X s X ds d s X s X ds d T T T T T T T T        тенгликни ҳосил қиламиз. Бу тенгликда A s A s T() ()  муносабатни ҳисобга олиб, d ds X s X s T ( () ())  0 тенгликни ҳосил қиламиз. Демак, X s X s T( ) ( ) ўзгармас матрица ва X X E T( ) ( ) 0 0  бўлганлиги учун X s X s E T() () тенглик ҳамма s лар учун ўринлидир. Шундай қилиб, ихтиёрий  0,0s s учун ( ),s ( ),s ( )s век торлар ортонормал системани ташкил қилади. Энди 39

        ( ) () s sds s 0 0 тенглама билан  чизиқни аниқлаймиз. Бу ерда 0 0  M нуқтанинг радиус-векторидир. Бу чизиқ учун          () (), () s s s 1           () () () () s s f s s k f s     () бўлганлиги учун   0 )] ( ), ( [ s s     муносабат келиб чиқади. Демак, бу чизиқ учун буралиш аниқланган ва                                                                   k f f s s f k f f k f f g k f g k g 2 2 2 2 2 2 2 , , () () , , , , ( ,) тенглик ўринлидир. Демак,  чизиқ теорема тасдиғини қаноатлантиради. Агар M 0 нуқта ўрнига бошқа M нуқта олсак, биз теорема шартини қаноатлантирувчи ва M нуқтадан чиқувчи M чизиқни ҳосил қиламиз. Лекин, теорема-12 га кўра, F R R : 3 3  ҳаракат мавжуд бўлиб, F M( )    бўлади.  40

Похожие

Ёй узунлиги. Эгрилик ва уни ҳисоблаш

Нормал эгрилик ва Менье теоремаси

Геометрия ўқитишда амалиётга йўналтириш

Лаплас тeоремаси. Детерминантнинг хоссалари. Детерминантнинг ҳисоблаш усуллари

Асосий геометрик далиллар ва теоремалар