Egri chiziqli koordinatalar sistemasi. Riman metrikasi - Геометрия - Рефераты

Egri chiziqli koordinatalar sistemasi. Riman metrikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

301 KB

Egri chiziqli koordinatalar sistemasi. Riman metrikasi Reja : 1. Egri chiziqli koordinatalar sistemasi. 2. Egri chiziqli koordinatalar sistemasiga doir misollar. 3. Egri chiziqli koordinatalar sistemasida yoy uzunligini topish. 4. Riman metrikasi tushunchasi.

Tayanch iboralar: egri chiziqli koordinatalar, diiffeomorfzm, koordinata chiziqlari, qutb, silindrik, sferik koordinatalar sistemasi, riman metrikasi, riman metrikasida yoy uzunligi. Ta’limiy maqsadi: talabalarga funksiyaning limiti, bir tomonli limitlari hamda chekli limitga ega funksiyalarning xossalari haqida bilimlar berish. Rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning izlanuvchanlik faoliyatini rag’batlantirish, muammoli topshiriqlarga mulohazali javoblar berish ko’nikmalarini hosil qilish hamda ularda natijalarni umumlashtirish mantiqiy va ijodiy qobiliyatini, muloqot madaniyatini rivojlantirish. Tarbiyaviy maqsadi: talabalarni mustaqil fikrlash va faol mustaqil ish faoliyatiga jalb etish, ularda o’zaro xurmat, hamkorlik fazilatlarini shakllantirish hamda fanga bo’lgan qiziqishni o’stirish. Darsning jihozlari: Sinf doskasi, darsliklar, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruzalar kursi, tarixiy ma’lumotlar, izohli lug’atlar, atamalar, o’tilgan dars mavzusi bo’yicha savollar va muammoli toshiriqlar majmuasi, testlar, kartochkalar, shaxsiy kompyuter, lazerli proyektor. Egri chiziqli koordinatalar sistemasi Dekart koordinatalari x x 1 , 2 , x 3 bo'lgan uch o'lchamli Evklid fazosi R 3 dagi U sohani (ochiq va bog'liq to'plam) qaraymiz. R 1 3 -dekart koordinatalari y 1 , y 2 , y 3 bo'lgan yana bir uch o'lchamli soha bo'lsin. Ta'rif 1 U  R 3 sohadagi regulyar egri chiziqlar koordinatalar sistemasi deb U sohani R 1 3 dagi biror V sohaga gomeomarf akslantiruvchi cheksiz marta differensiallanuvchi ushbu funksiyalar: y 1 (x x 1 , 2 ,x 3 ), y 2 (x x 1 , 2 , x 3 ), y 3 (x 1 , x 2 , x 3 ) sistemasiga aytiladi. Bu yerda U sohaning har bir nuqtasida quyidagi Yakobi matritsasi determinanti   y1  y1  y1    x1  x2  x3  

  y2  y2  y2  J f( ) = det    x 1  x 2  x 3     y3  y3  y3     x1  x2  x3      ning noldan farqli bo'lishi talab etiladi. Shunday qilib, U sohaning har bir nuqtasi P ga uning egri chiziqli koordinatalari deb ataluvchi y P y 1 ( ), 2 ( )P y, 3 ( )P sonlar uchligi mos qo'yiladi. Shunday qilib U sohaga ikkita egri chiziqli koordinatalar sistemasi y P y 1 ( ), 2 ( )P y, 3 ( )P va z P z 1 ( ), 2 ( )P z, 3 ( )P berilgan bo'lsin, ya'ni ushbu f :U  V  R 1 3 (y 1 , y 2 , y 3 ) ; va g U:  W  R 3 2 (z 1 , z 2 , z 3 ) ; gomeomarf hamda o'zi va teskarisi defferinsiallanuvchi akslantirishlar berilgan bo'lsin. P nuqtaning y P y 1 ( ), 2 ( )P y, 3 ( )P koordinatalariga z P z 1 ( ), 2 ( )P z, 3 ( )P ni mos qo'yuvchi qonuniyat ushbu F V:  W; F : y P i ( )  z P i ( ), i =1,2,3 akslantirishlantirishkarni aniqlaydi. Ravshanki, F = gf  1 bo'ladi va shuning uchun F akslantirish biektiv, o'zi va teskarisi ham differensiallanuvchi bo'ladi. F akslantirish U sohadagi kordinatalarni almashtirish yoki {y i } koordinatalardan { }z i koordinatalarga o'tish funksiyasi deyiladi. Agar U sohada y P y 1 ( ), 2 ( )P y, 3 ( )P egri chiziqli koordinatalar sistemasi berilgan bo'lsa, bu sohada koordinata chiziqlari aniqlangan bo'ladi: birinchi koordinata chizig'i y 1 = t, y 2 = a 2 , y 3 = a 3 ; ikkinchi koordinata chizig'i y 1 = a 1 , y 2 = t, y 3 = a 3 ; uchinchi koordinata chizig'i y 1 = a 1 , y 2 = a 2 , y 3 = t . Bu yerda a i = const, t-parametr.

Egri chiziqli koordinatalar sistemasiga doir misollar Tekislikdagi qutb koordinatalar sistemasi (  , ) regulyar koordinatalar sistemasi emas. Haqiqatdan, x 1 =     cos ,x 2 = sin bo'lgani sababli, bu almashtirishning Yakobi matrisasi quyidagicha bo'lib,  cos  sin   dF =        cos       uning determinanti J F( ) =  ga teng. Demak, yakobian koordinatalar boshida nolga teng va regulyarlik sharti koordinatalar boshida buziladi. Bundan tashqari, bu akslantirish o'zaro bir qiymatli ham emas, chunki (   , ) va (    ,  2 ) ko'rinishdagi nuqtalar tekislikda bitta nuqtaga o'tadi. Endi qutb koordinatalari regulyar bo'ladigan U sohani ajratamiz. R 2 (   , ) tekislikni qaraymiz va y 1 =   ,y 2 = bo'lsin. U soha sifatida 0 <   < 2 , 0 <  <   to'plamni; R 2 (x x 1 , 2 ) tekislikda V soha sifatida x 1  0, x 2 = 0 nurdan tashqari barcha nuqtalarni olsak, ushbu f :U  V akslantirishni x 1 =   cos , x 2 =   sin formulalar orqali aniqlasak, u regulyar koordinatalar sistemasini aniqlaydi. Fazoda eng sodda egri chiziqli koordinatalar sistemasiga silindrik yoki sferik koordinatalar sistemasi misol bo'la oladi. Uch o'lchamli fazoda silindrik koordinatalar sistemasini qaraymiz: x 1 =     cos ,x 2 = sin ,x 3 = z . Koordinatalari y 1 =   ,y 2 = ,y 3 = z bo'lgan R 3 (y 1 , y 2 , y 3 ) fazoda, U soha sifatida 0 <   < 2 , 0 <  <   ,   < z <   to'plamni, V soha sifatida fazodan  = 0,   0 yarim tekislikni chiqarib tashlaganidan qolgan qismini qarasak, f :U  V  R 1 3 (x 1 , x 2 , x 3 ); x 1 =     cos ,x 2 = sin ,x 3 = z

akslantirish regulyar koordinatalar sistemasini aniqlaydi. Uning Yakobi matritsasi  cos  sin  0        cos 0    0 0 1      ko'rinishda bo'ladi. Endi uch o'lchamli fazoda sferik (    , , ) koordinatalar sistemasini qaraymiz: x 1 =       sin cos ,x 2 = sin sin ,x 3 = cos ,  0 <   < 2 , 0 <  <   , 0 <   < . Bu koordinatalar sistemasining Yakobiani ushbuga teng: J =   2 sin . Egri chiziqli koordinatalar sistemasida yoy uzunligi U sohada (y 1 , y 2 , y 3 )-egri chiziqli koordinatalar sistemasi, r = r ( ) ={t x t 1 ( ),x 2 ( )t ,x t 3 ( )}, t  [a b, ] silliq chiziq, (x x 1 , 2 , x 3 ) - dekart koordinatalari sistemasi bo'lsin. Ma'lumki, chiziq uzunligi s =b | r' ( ) |t dt =  b  3 (dx i ( )t ) 2 dt a a dt i=1 formula bilan topilar edi. x x 1 , 2 ,x 3 o'zgaruvchilarni y 1 , y 2 , y 3 orqali ifodalash 

mumkin, shu sababli dx tdt' ( ) = dxi (y t1( ),dty2 ( )t , y t3 ( )) =  3   yxij  dty j , i =1,2,3 j=1 ekanligidan, ixtiyoriy egri chiziqli koordinatalarda yoy uzunligi uchun quyidagi formulani hosil qilamiz: bunda g jk (y1, y2 , y3 ) =  i=1  yxij   xykk , j k, =1,2,3. 3  Shunday qilib y 1 , y 2 , y 3 koordinatalar sistemasida yoy uzunligi G = (g jk ) simmetrik matritsa orqali aniqlanar ekan, bu yerda g jk - y 1 , y 2 , y 3 o'zgaruvchilarning silliq funksiyasi. Agar F akslantirish U sohadagi (y 1 , y 2 , y 3 ) koordinatalardan (x x 1 , 2 , x 3 ) dekart koordinatalar sistemasiga o'tish funksiyasi bo'lsa, u holda G = CC T , bu yerda C = dF = (   y xi j ), F - akslantirishning Yakobi matritsasi, C T -C matritsaning transponirlash natijasidir. Agar koordinatalarni almashtirsak, G matritsa xuddi kvadratik matritsasi kabi o'zgaradi. Endi qutb, silindrik va sferik koordinatalar sistemasida yoy uzunligi formulalarini keltiramiz. 1) Tekislikdagi (  , ) qutb koordinatalari sistemasida  cos  sin   33 33 2 =1 ,=1=1=1 ( ) = == jij k ki bb j j k a a j jkii x y yx y x dts dt ydt y dtdty            3 1 2 3 =1, ( , ,) =, kj b jk a jk yy yg y dty dtdt   

dF =       cos       bo'lgani uchun G matritsa quyidagicha bo'ladi.  cos  sin    cos     cos   1 0  G = dFdF T =           cos     sin sin   =   0  2   .             Demak, qutb koordinatalarida berilgan r ( ) = ( ( ), ( ))t   t t chiziq uzunligi s =  ab    ddt     2   2    ddt     2dt formula bilan topiladi. 2) Fazoda silindirk koordinatalar sistemasidan dekart koordinatalariga o'tish funksiyasining Yakobi matritsasi  cos  sin  0  dF =        cos 0    0 0 1      bo'lganligi uchun G matritsa quyidagicha bo'ladi:  1 0 0  G =   0  2 0   .  0 0 1     

Demak, silindrik koordinatalarda berilgan r ( ) = (t   ( )t , ( )t , z t( )) chiziq uzunligi s =  ab   ddt     2   2    ddt           2  dzdt 2 dt formula bilan topiladi. 3) Fazoda sferik koordinatalar sistemasidan dekart koordinatalariga o'tish funksiyasining Yakobi matritsasi  sin         cos cos sin sin  dF =   sin         sin sin sin     cos     sin 0   bo'lganligi uchun G matritsa quyidagicha bo'ladi:  1 0 0  G =   0  2 2 0 2   .  0 0   sin      Demak, sferik koordinatalarda berilgan r ( ) = (t    ( )t , ( ))t chiziq uzunligi 2 2 2 s =  b   ddt       2    ddt        2sin2    ddt     dt a  formula bilan topiladi. Riman metrikasi tushunchasi Biz U sohadagi har bir egri chiziqli koordinatalar sistemasi (y 1 , y 2 , y 3 ) ga elementlari silliq funksiyalardan iborat G y( ) = (g mp (y)) matritsani mos qo'ydik. bu matritsa koordinatalarni almashtirishda har bir nuqtada kvadratik formaning

matritsasi kabi o'zgaradi. Bu matritsa yordamida egri chiziqli koordinatalarda chiziq yoy uzunligini topish mumkin. Endi bunday xossalarga ega funksiyalar majmuini qaraymiz. Soddalik uchun faqat uch o'lchamli Evklid fazosini qarayiz. Ta'rif 2 Evklid fazosinining U sohasidagi har bir (y 1 , y 2 , y 3 ) egri chiziqli koordinatalar sistemasiga mos qo'yilgan g mp ( )y funksiyalar quyidagi shartlarni: 1) g mp ( ) =y g pm (y) , ya'ni G y( ) = (g mp (y)) matritsa simmetrik; 2) G y( ) = (g mp (y)) xosmas, (ya'ni detG y( )  0) va musbat aniqlangan; 3) Koordinatalarni almashtirish F :{y i }  { }z i da G y( ) matritsa kvadratik forma matritsasi kabi o'zgaradi: G z( ) = (dF G y dF) ) T qanoatlantirsa, U sohada G y( ) = (g mp (y)) riman metrikasi berilgan deyiladi. Ta'rif 3 Agar U sohada G y( ) = (g mp (y)) riman metrikasi va (y 1 , y 2 , y 3 ) koordinatalar sistemasida r ( ) ={t y t 1 ( ), y 2 ( )t , y t 3 ( )}, t  [a b, ] silliq chiziq berilgan bo'lsa, uning r (a) nuqtasigacha uzunligi deb ushbu s = a b i  , j3=1gij ( y)  dtyi  dty j dt songa aytiladi. Agar biror P  U nuqtada r 1 ( )t va r 2 ( )t chiziqlar kesishib, ya'ni r 1 (0) = r 2 (0), va r 1 ' (0)  0, r 2 ' (0)  0 bo'lsa, ular orasidagi burchak deb ushbu  3 g ij ( )y  y 1 i  y 2 j cos  = i, j=1 dt dt 3 g ( )y  y 1 i  y 1 j  3 g ij ( )y  y 2 i  y 2 j ij 

dt dt dt dt i, j=1 i, j=1 tenglikdan aniqlanuvchi  burchakga aytiladi. Ko'pincha, yoy uzunligi o'rniga yoy differensiali uchun formula yozish qulay bo'ladi: 3  ds2 =  gij ( )y yi  y j i, j=1 dt dt odatda, ds 2 ham metrika deb aytiladi. Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4-nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

Похожие

Egri chiziqlar

Egri chiziqlar

Chiziqli sirtlar

Tekislikda biror dekart koordinatalar sistemasida

Egri chiziqlar bilan chiziladigan chizmalar