Айлантириш усули - Геометрия - Рефераты

Айлантириш усули

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

389.6630859375 KB

Айлантириш усули Режа: 1. Тўртта асосий масалани айлантириш усули билан ечиш 2. Текисликнинг бош чизиқлардан бири атрофида айлантириш

Айлантириш усули Айлантириш усулида геометрик шакл бирор ўқ атрофида айлантириб проекция текисликларидан бирортасига нисбатан талабга мувофиқ вазиятга келтирилади. 53-шакл а нуқтани П 1 текисликка перпендикуляр i ўқи атрофида айлантиришни яққол тасвири берилган. Бундай ҳолда П 1 текисликка параллел бўлган  ҳаракат текислигида а нуқта i ўқи атрофида айлана бўйича ҳаракат қилади. Унинг горизонтал проекцияси айланадан, фронтал проекцияси эса Х га параллел тўғри чизиқдан иборат бўлади.В 1 2 В 2 i 2 О 2 О 1 В 1 i 1 R  х В1 1 52-шакл 52-шаклда П 2 текисликка перпендикуляр i ўқи атрофида В нуқтани  ҳаракат текислигидаги ҳаракат траекторияси айлана бўлиб, унинг фронтал проекцияси айланадан, горизонтал проекцияси эса Х ўқига тўғри чизиқдан иборат бўлади. А ва В нуқталарнинг i ўқи атрофида  бурчакка бурилгандан кейинги янги А 1 ва В 1 нуқтадан иборат вазиятни ишғол этгани 52 ва 53-шаклларда тасвирланган. 52 ва 53 шакллардаги i тўғри чизиқ айлантириш ўқи дейилади. а ва В нуқталардан айлантириш марказигача бўлган R масофа айлантириш радиуси дейилади. О нуқта айлантириш маркази дейилади. а ва В нуқтанинг айланишидан ҳосил бўлган чизиққа айлантириш айланаси ва нуқтанинг ҳаракат қилаётган  текислик ҳаракат текислиги дейилади.

А (А 1 1 А 1 2 ) нуқта айлантирилганда кейнги ўрни  айлантириш бурчаги. Туртта асосий масалани айлантириш усули билан ечиш 1-масала: Айлантириш усули билан умумий вазиятдаги тўғри чизиқни проекция текисликларидан бирига параллел вазиятга келтириш. Агар тўғри чизиқ П 1 ёки П 2 текисликка параллел бўлса унинг битта проекцияси Х ўқига параллел бўлиб жойлашади. Шунинг учун а тўғри чизиқни П 1 текисликка параллел вазиятга келтириш учун, унинг фронтал а проекциясини Х ўқига параллел вазиятга келгунча айлантирамиз. 54-шаклда а тўғри чизиқни горизонтал проекциялар текислигига параллел вазиятга келтириш учун қуйидаги этапларни бажариш лозим:А 1 2 О 2 i 2B 2 А 2 А 1 0 1 В 2  П1 х 0 А 1 1 а 1 а 1 1 i 1 1 53-шакл 54-шакл 1. а тўғри чизиққа тегишли А(А 1 А 2 ) ва В (В 1 В 2 ) нуқталарни танлаб оламиз: А  а  b  a 2. а тўғри чизиқнинг В(В 1 В 2 ) нуқтасидан i(i 1 i 2 )  П 2 айлантириш ўқини ўтказамиз. 3. а тўғри чизиқнинг айлантириш ўқи атрофида айлантирилган вақтда, а нуқта айлана бўйича ҳаракатланиб А / вазиятни эгаллайди, В нуқта эса i ўқида ётгани учун қўзғалмас бўлади. 4. а нуқта а вазиятни ишгол этганда тўғри чизиқ П1 текисликка параллел бўлади. чунки унинг А 21 фронтал проекцияси Х ўқига параллелдир. 5. а тўғри чизиқнинг П 2 текислиги билан ҳосил қилган бурчаги  га тенг.

Юқоридаги ясашлардан  тўғри чизиқнинг ҳақиқий узунлиги топилади. а тўғри чизиқни П 2 текисликка параллел вазиятга келтириш учун, айлантириш i(i1i2) ўқини П1 текисликка перпендикуляр қилиб оламиз. Бу масалани ечиш ўқувчиларнинг ўзига ҳавола этилади. 2-масала. Умумий вазиятда берилган “а” тўғри чизиқни хусусий вазиятга келтириш. 55-шаклда умумий вазиятдаги а тўғри чизиқни проекциялаш вазиятига келиши учун уни маълум ўқлар атрофида айлантириб ясалади. буни қуйидаги этаплар бўйича бажариш мумкин: АВС текисликни П 2 текисликка проекцияловчи вазиятга келтириш учун, АВС нинг С учидан С1(С 1 1 1 , С 2 1 2 ) горизонтални ўтказамиз ва уни С(С 1 С 2 ) нуқтадан ўтган i(i 1 i 2 ) ўқи атрофида  бурчакка айлантирилади. Натижада С 1 горизонтал Х ўқига перпендикуляр холга келади. Айлантириш ўқини ўтган С 1 горизонтал бир марта  бурчакка айлантириш билан учбурчакнинг янги вазиятини аниқлай олмайди. А 2 i 2 В 1 2 А 1 2  а 1 2 В 1 1  i 1 1В 1 В 2 а 2 а 1 2 а 1 а 1 1А 1 i 1 i 2 А 1 1   55-шакл 56-расм. Шунинг учун унинг кетидан а ва В нуқталарни ҳам  бурчакка кетма- кет айлантирилади. АВС учбурчакнинг янги вазиятга кўчиш билан унинг фронтал проекцияси тўғри чизиқ бўлади. Бу тўғри чизиқ (А 1 2 С 1 2 В 1 2 ) ва горизонтал чизиқ орасидаги  бурчак, АВС текислик билан П1 текислик орасидаги бурчакни ифодалайди.

4-масала: Умумий вазиятдаги текисликни айлантириш натижасида уни проекция текисликларидан бирига параллел вазиятга келтириш. 57-шаклда умумий вазиятда берилган АВС текисликни проекция текисликларидан бирига параллел вазиятга келтириш учун, учбурчакни исталган нуқтаси орқали ўтказилган ўқлар атрофида кетма-кет икки марта айлантирилади. Масалан, учбурчак АВС нинг С учидан П 1 текисликка перпендикуляр қилиб i(i 1 i 2 ) ўқини ўтказамиз. Бу ўқ атрофида АВС учбурчакни айлантирамиз, токи у П 2 текисликка перпендикуляр бўлгунча. Мазкур масалани биринчи этап 3-масалада баён этилган. 57- шакл Бу масаланинг иккинчи этапида АВС учбурчакнинг А 1 нуқтаси орқали ўтган П 2 текисликка перпендикуляр i(i 1 1 i 1 2 ) ўқи атрофида АВС учбурчакни  бурчакка иккинчи марта айлантирамиз . А 1 2 нуқтани айлантириш маркази қилиб , С 2 ва В 1 2 нуқталардан айланалар чизамиз , бу айланалар Х ўқига параллел чизиқ билан кесишиб А 1 2 В 1 2 С 1 2 нуқталар П 1 текисликка параллел бўлган АВС учбурчакнинг фронтал проекцияси ясалади . Учбурчакнинг фронтал проекцияси буйия унинг горизонтал А 1 1 В 1 2 С 1 1 проекцияси ясалади. Ушбу А 1 1 В 1 2 С 1 1 проекцияси учбурчакнинг ҳақиқий катталигига тенг бўлади.

Текисликнинг бош чизиқлардан бири атрофида айлантириш Юқоридаги масаларда умумий вазиятдаги текисликнинг ҳақиқий катталигини кетма-кет икки марта перпендикуляр ўқ атрофида айлантириб эди. Энди балки текисликнинг горизонтал ёки фронтал чизиғи атрофида бир марта айлантириб масалани ечилишини ҳал қиламиз. 58-шакл 58-шаклда а нуқтани текисликнинг горизонтал атрофида айлантириш натижасида А 1 га унинг айлантириш R радиуси эса П 1 текисликка параллел вазиятга кўчади. Худди шунга ўхшаш С нуқта ҳам В 1 горизонтал атрофида айланиб С 1 1 вазиятга кўчади. Лекин яққол тасвирда В ва С нуқталар кўрсатилмаган, бу эса эпюрда АВС учбурчак кўринишида берилган. Юқорида айтилганларга кўри берилган АВС учбурчакнинг В 1 горизонтал атрофида айлантириб П 1 текисликка параллел вазиятга келтиришни қуйидаги ясаш тартиби бўйича бажарилади: 1. АВС учбурчакнинг В 1 горизонтал проекциясидан В 1 1 1 горизонтал ўтказиб, унга А 1 ва С 1 нуқталардан перпендикуляр туширамиз. Шу перпендикуляр бўйича А 1 ва С 1 нуқталар В 1 1 1 горизонтал атрофида айлантирилади. 2. А 1 О 1 ва А 2 О 2 кесманинг проекциялари бўйича айлантириш радиусини аниқлаймиз, бу эса тўғри бурчакли уч бурчак усулидан фойдаланилади.

3. Айлантириш маркази О 1 нуқтадан О 1 А о =R радиуси билан ёй чизамиз, бу ёй А 1 дан В 1 1 1 га перпендикуляр билан кесишиб А 1 1 нуқтани топамиз. 4. Топилган А 1 1 нуқта билан 1 1 нуқтани тўғри чизиқ орқали туташтирсак ва бунинг давоми С 1 дан ўтказилган перпендикуляр билан кесишиб С 1 1 нуқтани ҳсил қилади. Натижада топилган А 1 1 В 1 С 1 1 учбурчак П 1 га параллел ва унинг хақиқий катталигига тенг бўлади. Тўғри бурчакли О 1 А 1 А о учбурчакнинг  бурчаги, АВС учбурчакнинг П 1 текислик билан ҳосил икки қилган ёқли бурчакка тенгдир. 59-шакл. Тўғри бурчакнинг  бурчак қаршисидаги катетининг узунлиги Z А кесмага тенг, бу чизмада аниқ қилиб кўрсатилган. АВС учбурчакни текисликнинг фронтал атрофида ҳам айлантириш мумкин. Бунда текисликнинг горизонтал П 2 га параллел вазиятга келтирилади. текисликнинг горизонтал ёки фронтал атрофида айлантириш хусусий ҳоли, текислик изларидан бири атрофида айлантиришдир. Бунинг учун қуйидаги берилган  текисликнинг изларидан бири масалан горизонтал изи атрофида айлантиришни 59-шаклдаги чизмасини кўриб чиқамиз.  текисликнинг фронтал  П2 изида а (А 1 А 2 ) нуқтани ташлаб оламиз, бу нуқтадан ҳаракат текислиги горизонтал проекцияловчи  (  П1  П2 ) текисликнинг  П1 га перпендикуляр қилиб ўтказамиз.  текисликнинг фронтал изидаги А 2 нуқтани  Х А 2 =R hflbec ,bkfy  х марказидан айлана чизилади ва у  П1 текислик изи билан кесишиб А 1 1

вазиятни ҳосил қилади. А 1 1 нуқта текислик билан  Х ни туташтирсак  1 п2 келиб чиқади. Натижада текислик П 1 текисликка жипслаштирилгандан сўнг  П  Х  1 П2 вазиятни ишғол этади. Бунда текисликнинг горизонтал  П1 изи қўзғалмас, фронтал изи текисликдаги бошқа нуқталар билан бирга П 1 га тушади. Текисликнинг а нуқтаси ўтган горизонтал h(h 1 h 2 ) текислик билан айланиб П 1 текисликка жипслашади. Текисликнинг горизонтали  П1 га параллелиги. П 1 билан жипслашганда ҳам сақланади, (h 1 1   П1 ). Текисликнинг жипслашгандаги  1 П2 изини ясашда фойдаланилган А(А 1 А 2 ) нуқта учун айлантириш радиусининг ҳақиқий узунлигини аниқлаш йўли билан топилса ҳам бўлади. Бунинг учун тўғри бурчакли О 1 А 1 А о учбурчак ясаймиз. Унинг битта катети (А 1 А о =А 1 А 2 ) ясалса, бу иккинчи катет эса О 1 А 1 айлантириш радиусини горизонтал проекциясидир. Шунингдек, учбурчакнинг гипотенузаси (О 1 А о =R) а нуқтанинг айлантириш радусига тенгдир. Айлантириш маркази О дан R радиусга тенг А о нуқтадан айлана чизилади ва  П 1 изи билан А 1 1 нуқтадан кесишади. Бу айлана  х марказда чизилган  х А 2 =R радиусли айлана билан А 1 1 нуқтада учрашади. Бу усулининг қулай томони шундан иборатки, агар текисликда ётган текис шаклнинг битта проекцияси берилган бўлса, унинг ҳақиқий катталигини аниқлашда биргина проекцияси етарлидир. Текис параллел харакат усули Геометрик шаклнинг бирча нуқталари бирор текисликка нисбатан текис эгри чизиқлар бўйича парллел ҳаракат қилишга, нуқтанинг текис параллел ҳаракат дейилади. Айлантириш усули текис - параллел ҳаракатнинг хусусий ҳолдир, чунки текис - параллел ҳаракатида айлантириш ўқи кўрсатилмайди. Масалан, текислигида ётган нуқтанинг ҳаракати текис эгри чизиқдан иборат бўлиб, унинг П 2 текисликдаги (А 1 2 ,..., А 5 2 ) проекцияси аслига тенг, П 1 текисликдаги (А 1 1 ,..., А 5 1 ) эса иборат бўлади (60-шакл).

Мисол тариқасида 61-шаклда АВС учбурчакнинг проекциялари берилган бўлиб, унинг ҳақиқий катталиги текис-параллел ҳаракат усули билан аниқлансин. Бу мисолни қуйидаги икки этап буйича ёзамиз: П2 А 12 А 22 А 32 А 42 А 52 А 5 А 4А 3А 2 А 1 А 11 А 21 А 31 А 41 А 51 П 1 А 12 А 22 А 32 А 42 А 52 А 11 А 21 А 31 А 41 А 510 x 0x 60-шакл B 2 C 21 2 A 2 A 1 1 1 B 1 A 11 1 11 B 11 B 21 1 21 A 21C 21 C 11A 12 B 22 B12 C 22 A 22 C 12 112 C 1 61- шакл 1. АВС учбурчакдан С 1 горизонтал ўтказиб сўнг С 1 горизонтал Х ўқига перпендикуляр вазиятга келгунча учбурчакни бошқа жойга кўчирамиз . Бунда АВС учбурчак П 2 текисликка проекцияловчи ( А 1 2 В 1 2 С 1 2 ) вазиятга келтирилади . Лекин бу силжишда АВС учбурчакнинг П 1 текисликка нисбатан оғиш бурчаги ва ўлчамлари ўзгармайди . 2. П 1 текисликка параллел бўлгунча АВС учбурчакни кўчирамиз , натижада учбурчак текисликка ҳақиқий катталиги ( А 2 1 В 2 1 С 2 1 ) билан проекцияланади . Юқорида баён этилганларга мувофиқ қуйидаги хулосага келамиз , текис параллел ҳаракат усулида бирмунча қулай , чунки бунда ясашлар қисқаради ва ясашлардаги чизмалар устма - уст тушмайди .

А 2 С 2 В 1 2 A 1 2 В 1 1  A 1 1С 1 А 1 В 2 х С 1 2 В 1С 1 1 В 1 1А 1 2 В 2 S 2 S 2 S 1 S 1 В 1 2А 2 А 1 1 В 1А 1 А 1 1А 2 А 1 2 А 1х S 2 S 1 62-шакл 63-шакл 64-шакл Кушимча проекциялаш усули Позицион масаларни қўшимча проекциялашдан фойдаланиб ечиш маъқулроқдир. Бундай ҳолда проекцияланувчи объект ҳамда проекциялар текислиги қўзғалмас бўлиб, балки объектни қийшиқ бурчакли перпендикуляр билан асосий проекциялар текислигига ёки 2 ва 4 чораклардаги биссектор текисликларга проекцияланади. Проекциялаш йўналиши ва проекциялар текислиги масаланинг шартига биноан танлаб олинади. Одатга кўра, проекциялаш йўналиши текисликнинг горизонталига (62- ва 64- шакл) ёи фронталига ёхуд текисликнинг бирор томонга параллел қилиб олинади (63-шакл). 62-шаклда А 1 1 нуқта А(А 1 А 2 ) нинг П 1 текисликдаги қийшиқ бурчакли проекцияси. 1. Агар тўғри чизиқ проекциялаш йўналишига параллел бўлса, унинг қийшиқ бурчакли проекцияси нуқтадан иборат бўлади. 2. АВС текислик проекциялаш йуналишига параллел бўлса, унинг қийшиқ бурчакли проекцияси тўғри (А 1 1 В 1 1 С 1 1 ) чизиқдан иборат бўлади. (63- шакл) 65-шаклда иўлари орқали берилган  (  П1 ,  П2 ) текислик билан АВ (А 1 В 1 ,А 2 В 2 ) тўғри чизиқни кесишиш нуқтаси ясалсин.

B K A A 1 1 K 1 1 B 1 1 П 1 S B 2 K 2 A 2 S 2 S 1A 1 K 1 K 1 1 B 1 B 1 1A 1 1 xx П2 П1 а) б) 65-шакл Чапда “а” шаклда фазовий тасвири, ўнгдаги “б” да эса унинг эпюраси берилган. Проекциялаш йўналиши эпюрда  текисликнинг фронтал изига параллел қилиб олинади. Ушбу йўналиш бўйича П 1 текисликка АВ тўғри чизиқни  текисликни проекциялаймиз. АВ тўғри чизиқнинг П 1 текисликдаги қўшимча А 1 1 В 1 1 бўлади.  текисликнинг проекцияси эса унинг  П1 изида ётади. АВ тўғри чизиқнинг қўшимча А 1 1 В 1 1 проекцияси  текисликнинг горизонтал  П1 изи билан кесишиб, изланаётган “К” нуқтанинг қўшимча К 1 1 проекцияси топилади ва тескари нурлар ёрдамида унинг проекциялари К 1 ва К Z лар топилади. Бу усул билан, айниқса, метрик масалаларни ечиш чизма геометриянинг бошқа усулларига қараганда анча қийинроқ ва ноқулайроқ. Шу сабабли, бундай ҳолларда бошқа усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Қўшимча проекциялаш усулидан соя контурларини ясашда кўпроқ фойдаланилади. Проекция текисликларини қайта тузиш усулларига якун ясаб шуни айтиш мумкин, инженерлик фаолиятида тез-тез учраб турадиган метрик ёки позицион масалаларни ечишда қўлланиладиган асосий усуллардир.

Сиртларнинг хосил килиниши уларни чизмада тасвирлаш Инженерлик практикасида сиртлар асосан чизмалар ёки тенгламалар орқали берилади. Сиртларга тааллуқли тенгламаларни тузиш масалалари билан аналитик геометрия фани шуғулланиб, унда сиртлар “нуқталар тўплами” деб қаралади, уларнинг координаталари эса берилган  (Х, У, Z)=0 тенгламани қониқтириш керак бўлади. Чизма геометрия сиртини ясовчи чизиқнинг маълум қонуниятига асосан характерланишининг натижаси деб қаралади. Бунда ясовчи чизиқ ўзининг ҳаракати жараёнида ўзининг шаклини ўзгартириш ёки ўзгармаслиги мумкин. Шундай усул билан ҳосил бўладиган сирт “кинематик сирт” дейилади. Сиртни чизмада тасвирлаш учун аввало унинг сирт ҳосил қилувчисининг аниқлаш зарур. Сиртларни кинематик усули билан ҳосил қилиш нуқтаси назаридан қаралганда, ҳаракатланаётган чизиқ ҳолатларини умумий тўплами деб қаралса мақсадга мувофиқ бўлади. Сирт ҳосил қилувчилар қуйидагилардан иборат бўлади: 1. Сиртларни ясашда геометрик шаклларни нуқталар ва чизиқлар йиғиндисидан иборат бўлган геометрик қисм: 2. Геометрик қисмнинг сирт ҳосил қилиш учун бажариш лозим бўлган фазовий операциянинг алгоритми. Шундай қилиб, сирт ҳосил қилувчи икки қисм операциясидан иборат экан:  биринчидан, геометрик нуқталар ва чизиқларнинг йиғиндиси десак,  иккинчидан, ясовчиларнинг шаклларини ўзгариб бориши ва уларни ҳаракат қонунлари ҳақида қўшимча маълумот беришдир. Куп ёкли сиртлар Текислик билан чегараланган сирт кўпёқ дейилади. Чегараланган текисликларнинг ўзаро кесишув чизиқлари кўпёқ қирралари дейилади. Қирралари билан чегараланган текисликларга кўпёқнинг ёқи дейилади. Қирраларнинг кесишув нуқталарнинг купёқнинг учи дейилади. Биз асосан

қавариқ мунтазам кўпёқларни кўриб чиқамиз. Агар қирралари ва бурчаклари ўзаро конгруент бўлса, мунтазам кўпёқ дейилади. Кўпёқли сиртларнинг ҳосил бўлиши аниқ қонуниятга асосланган бўлади. Ясовчи “ а ” тўғри чизиқни йўналтирувчи “П” синиқ чизиқ буйича доимо S йўналишига параллел ҳолда ҳаракатланиши натижасида призма ён сирт хосил бўлади (66-шакл): а  S  а  n Ясовчи а тўғри чизиқни доимо S нуқтадан ўтиш билан бирга n йўналтирувчи синиқ чизиқ бўйича ҳаракати натижасида пирамида ён сирти ҳосил бўлади (67-шакл). SS S S Ён ёы Асос т омани а П1 n S Ён ыирраЁн ёы Асос т омани П1 учи а n 66-шакл 67-шакл Призма сирти пирамиданинг хусусий холидир, чунки, S учи чексиздан жойлашган бўлади. Агар йўналтирувчи синиқ чизиқ эгри чизиқдан иборат бўлса призма сирти цилиндр, пирамида эса конус сиртига айланади а Э S  а  n . Пирамида ва призма мунтазам бўлиши мумкин. Агар асоси мунтазам кўпбурчакдан иборат бўлиб, унинг баландлиги асос марказидан ўтса бундай пирамида мунтазам пирамида дейилади. Призманинг ён қирралари асосларига перпендикуляр бўлса, у тўғри, акс ҳолда; оғма призма дейилади. Тўғри призманинг асослари мунтазам кўпбурчак бўлса, у мунтазам призма дейилади. Пирамидани эпюрда тасвирлаш учун, унинг учларини проекциялари ва қирралари берилиши керак.

Берилганларга асосан пирамиданинг икки SАВС (S 1 А 1 В 1 С 1 ,S 2 А 2 В 2 С 2 ) проекциялари чизилиб, унинг проекцияларида қирраларини кўринар ва кўринмаслиги конгурент нуқталар ёрдамида аниқланади. (68-шакл). 69-шаклда оғма пирамиданинг проекциялари тасвирланган. 68-шаклда пирамида қирраларининг кўринар ва кўринмаслигини аниқлаш учун АС ва ВS қирраларининг кесишиш нуқтаси 1 ва 2 дан П2 га перпендикуляр қилиб кўриш нури I ўтказилган. Горизонтал проекциясида кўриш нури олдин 1 нуқтада ВS чизиқни, кейин 2 нуқтада АС чизиқни учратади. Демак, ВС чизиқнинг фронтал проекцияси кўринар АС эса кўринмас бўлади. Худди шу усулда 3 ва 4 нуқтадан ўтган II кўриниш нури бўйича кузатилганда АS чизиқнинг горизонтал проекцияси кўринар, ВС чизиқни эса кўринмас бўлади. Пирамида ва призма сиртида М нуқтанинг проекцияларини ясаш учун аввало S5(S 1 5 1 ,S 2 5 2 ) ва 12(1 1 2 1 , 1 2 2 2 ) ясовчиларни ўтказамиз. Шу ясовчида исталган бирорта, масалан М нуқтани танлаб, сўнг бу нуқтани проекцияларини ясаймиз.C 2 S 2 M 2 A2 5 2 B 2 C 1 S 1 M 1 5 1 B 1 A1 4 2 32 3 1 4 1 12 2 2 2 1 1 1 I II 2 2 М 2 1 21 1 М 1 2 1 68-шакл 69-шакл Эгри чизиқлар Нуқтани фазодаги ҳаракати натижасида қолдирган траекториясига чизиқ деб аталади. Бошқача қилиб айтганда, эгри чизиқ сиртининг текислик билан ёки эгри сиртларнинг ўзаро кесишиш натижаси деб қараш мумкин. Эгри чизиқ қуйидаги икки турга бўлинади: 1. Нуқталари бир текисликда ётган текис эгри чизиқ:

2. Нуқталари бир текисликда ётмаган фазовий эгри чизиқлар; Агар нуқтанинг ҳаракат қонуни тенгламалар орқали ифодаланса, ҳосил бўлган чизиқлар қонуниятли. Акс ҳолда қонуниятсиз ёки график чизиқлар деб аталади. Қонуний эгри чизиқлар алгебраик ва трансцендент эгри чизиқларга бўлинади. Алгебраик эгри чизиқлар (эллипс, парабола, гипербола ва бошқалар) алгебраик тенгламалар билан, ҳамда трансцендент эгри чизиқлар эса (синусоида, циклоида, Архимед спирали ва бошқалар) трансцендент тенгламалар орқали ифодаланади. Алгебраик эгри чизиқ тенгламанинг даражаси шу эгри чизиқнинг тартибини аниқлаш билан трансцендент эгри чизиқдан фарқланади. Трансцендент эгри чизиқни тартиби бўлмайди. Геометрик нуқтаи назаридан қаралганди, эгри чизиқ тартиби эгри чизиқнинг тўғри чизиқ ёки текислик билан кесилган нуқталарни сонига боғлиқ. Масалан, текислик эгри чизиқни тўғри чизиқ билан унинг икки нуқтасида кесиб ўтса, эгри чизиқ иккинча тартибли бўлади. Агар эгри чизиқ фазовий бўлса, уни тартибини аниқлаш учун ихтиёрий текислик билан кесилади. Фазовий эгри чизиқни текислик нуқтасида кесиб ўтса, у эгри чизиқ тартибли бўлади. Масалан: Эллипс иккинчи тартибли эгри ва унинг тенгламаси иккинчи даражали, чунки бу эгри чизиқнинг тўғри чизиқ икки нуқта кесиб ўтади. Тўғри чизиқнинг тенгламаси Ф (x,y)=0 х=  (t) ва Y=Ф(t) биринчи даражали бўлган учун, тўғри чизиқ билан бир нуқтада кесишади. иккинчи тартибли эгри чизиқларга айлана (x 2 +y 2 =R 2 ), парабола (y 2 =2рx) гипербола (x 2 /a 2 -y 2 /b 2 =1) ва бошқалар мисол бўлади. Сторофоида ва цисоид учунчи тартибли эгри чизиқларга мисол бўлади. Бернулли лимнискатаси, кардиоида, Паскалp улиткаси тўртинчи тартибли эгри чизиққа мисол бўла олади. Эгри чизиқнинг проекциясини ясашдан олдин унинг қатор нуқталарини проекцияларини тузишимиз лозим. Эгри чизиқнинг фазодаги вазиятини унинг иккита проекцияси аниқлайди.

Эгри чизиқни кесувчи, эгри чизиққа уринма ҳамда нормал ўтказиш Тўғри чизиқ эгри чизиқнинг битта, иккита ва ундан ортиқ нуқталарда кесиб ўтса тўғри чизиқни кесувчи тўғри чизиқ деб аталади. 70-шакл n тўғри чизиқ эгри чизиқни В ва С нуқталар кесиб ўтиши кўрсатилган. m тўғри чизиқдаги В нуқтанинг а га интилиши натижасида В ва С нуқталар устма-уст тушиши билан тўғри t чизиқ эгри чизиққа уринма бўлади. t уринма тўғри чизиққа а нуқтадан унга перпендикуляр n тўғри чизиқ ( n  t) эгри чизиқнинг нормали дейилади. (70-шакл). Текис эгри чизиқнинг проекцион хоссалари 1. l эгри чизиқнинг m кесувчиси эгри чизиқ проекциясини m 1 кесувчи бўлади (71-шакл). 2. t тўғри чизиқ l эгри чизиққа уринса уринманинг t 1 проекцион ҳам эгри чизиқ проекциясига уринма бўлади. 3. Эгри чизиқнинг чексиз узоқлашган нуқтасининг проекцияси ҳам эгри чизиқ проекциясида чексиз узоқлашган бўлади.A B C C 1  B 1 C 1 l t m m 1 t1 l1 71-шакл 4. Эгри чизиқнинг нечта нуқта билан кесса унинг проекциясини шунча нуқта билан кесади. n A t C B m 1m 2 90 o 70-шакл.

Юқоридаги хоссаларга асосан қуйидагиларни хулоса қиламиз: 1. Текис алгебраик эгри чизиқнинг тартиби проекцияланганда ҳам ўзгармайди. 2. Эллипс проекцияланганда эллипсга ёки айланага, айлана айланага ёки эллипсга, парабола параболага ва гипербола гиперболага проекцияланади.

Adabiyotlar : 1. Soatov Yo.U. «Oliy mat е matika», I jild, Toshk е nt, O¢ qituvchi, 1992 y. 2. Piskunov N.S. «Diff е r е ntsial va int е gral hisob», 1-tom, Toshk е nt, Madraximov X.S., Gani е v A.G., MuminoV N.S. «Analitik gеomеtriya va chiziqli algеbra», Toshkеnt, O ¢ qituvchi, 1988 y. 3. Sarimsokov T.A. «Haqiqiy o ¢ zgaruvchining funktsiyalari nazariyasi», Toshkеnt, O ¢ qituvchi, 1968 y. 4. T. Yokubov «Mat е matik logika el е m е ntlari», Toshk е nt, O ¢ qituvchi, 1983y. 5. Rajabov F., Nurm е tov а . «Analitik g е om е triya va chiziqli alg е bra», Toshk е nt, O ¢ qituvchi, 1990 y. 6. Shn е yd е r V. Е ., Slutskiy A.I., Shumov A.S. «Oliy matеmatika qisqa kursi», I tom, Toshkеnt, O ¢ qituvchi, 1983 y.

Похожие

Шарлар усули

Сиртларни ёйиш

Текисликларнинг узаро вазиятлари

Бош йўналишлар ва бош эгриликлар

Сиртни текислик билан кесишиши