Зилзила - Геология - Рефераты

Зилзила

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

444 KB

ЗилзилаРежа: 1. Зилзила ҳақида умумий маълумотлар 2. Зилзилалар кучини ўлчаш шкалалари. 3. Зилзилаларнинг ер шарида тарқалиши. 4. Зилзиланинг пайдо бўлиш сабаблари ва генетик турлари 5. Зилзила оқибатлари 6. Зилзилани башорат қилиш

1. Зилзила ҳақида умумий маълумотларЕрнинг ички қисмидан сиртига томон йўналган кучланиш таъсирида ер пўстининг айрим жойларида тўсатдан ер силкинишига зилзила дейилади. Зилзила - табиатда содир бўладиган энг хавфли ҳодисаларнинг биридир. Тўфонлар, сув босиш, кўчкилар сингари табиат ҳодисалари инсониятга катта кулфат келтиради. Лекин уларнинг орасида энг даҳшатлиси зилзиладир. Ҳеч бир катаклизм зилзиладек вайронага олиб келмайди ва инсонлар ҳаётига зомин бўлмайди. ЮНЕСКО маълумотига кўра зилзила келтирадиган иқтисодий зарар ва инсонлар орасидаги қурбонлар бўйича табиий офатларнинг ичида биринчи ўринни эгаллайди. Ҳар бир одам зилзила нима эканлигини билади, аммо у нима сабабдан келиб чиқишини билмайди . Вулкан отилиши, тоғларда кўчки ривожланиши , йирик метеоритнинг ерга урилиши, ядро бомбаси портлаши, фойдали қазилмаларни қазиб олиш – буларнинг барчаси зилзилага сабабчи бўлиши мумкин. Аммо бунда литосфера плиталарининг ҳаракати етакчи аҳамиятга эга. Бундай плиталарнинг туташиш чегараларида зилзила лар ни келтириб чиқарувчи тектоник кучланиш тўпланади. Плиталар бир-биридан узоқлашиш и , туташиш чегаралари бўйлаб қарама-қарши йўналишларда силжиши, бир-бирининг устига сурилиб чиқиши мумкин. Шу туфайли ер юзасида турли кўринишдаги рельеф шаклланади . Литосфера плиталарининг баъзи жойларида зилзила келтириб чиқарувчи ер ёриқлари нинг вужудга келиши ёки муайян қисмининг кўтарилиши кузатилади. Тоғли рельефга эга бўлган минтақалар энг сейсмо фаол ҳудудлар ҳисобланади . Хитой, Япония, Чили, Перу , Ўрта Осиё шулар жумласидандир . Бу жойларда энг йирик талофатларга олиб келган ва минглаб одамларнинг ҳаётига зомин бўлган зилзилалар содир бўлган . Масалан , ХХ асрдаги энг кучли зилзила 1976 йилнинг 28 июлида Хитойда содир бўлган. Гипоцентри Тиён - Шон остида бўлган бу зилзила 650 мингдан ортиқ кишиларнинг

ҳаётдан кўз юмишига сабабчи бўлган. Улкан дарзликлар бутун уйларни, поездларни домига тортиб кетган, темир йўлларни қирқиб ўтган .1966 йил 26 апрел эрталаб маҳаллий вақт билан соат 5 дан 23 минут ўтганда Тошкентда кучли зилзила тинч уйқудаги аҳолини уйғотиб юборган. Зилзила тўлқинлари биринчи зарбасининг кучи эпицентрда 7,5 - 8 балл (5,3 магнитудадан ортиқроқ) бўлган. Унинг эпицентри шаҳарнинг марказида, гипоцентри эса 9 - 10 км чуқурликда жойлашган. Бу зилзила натижасида 7 баллга мўлжалланган иморатларда дарз кетиш ва ҳатто қулаш ҳодисалари рўй берган. Биринчи зилзила зарбасидан кейин 4 ой давомида Тошкент сейсмик станцияси 800 мартадан ортиқ силкиниш бўлганлигини қайд этган. Бундан 5 таси: 10.05; 24.05; 5.06; 29.06 ва 4.07 да бўлиб, 7 баллдан кам бўлмаган, уларнинг магнитудаси 4,5 - 3,5 га тенг бўлган. Тошкент зилзиласининг даҳшати ҳали кўпчилик аҳолининг ёдидан кўтарилганича йўқ. Бир неча дақиқада шаҳарни чанг-тўзон босиб, кўпгина халқ хўжалиги объектлари, турар-жой бинолари вайронага айланган. Ўлкамизда содир бўлган зилзилалар ҳақидаги дастлабки маълумотлар Абу Сайд Гардизийнинг «Китоби Зайн ал-Ахбор»идан Фарғонадаги зилзила ҳақида, Заҳириддин Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома»сида Фарғона, Андижон, Тошкент, Зарафшон ва Самарқанд шаҳарларида содир бўлган кучли зилзилалар ҳақида ёзиб қолдирилган. XX аср бошида тарихга «Андижон фожиаси» деб муҳрланган Андижон зилзиласи (3 декабр 1902 й.) 50 минг аҳоли яшайдиган шаҳарни бир неча сонияда вайронага айлантирган. Ўрта Осиёда зилзилалар ҳақида қадимги тарихшуносларнинг, ҳинд ва араб сайёҳларининг қўлёзмаларида, Абу Али Ибн Сино ва бошка ўзбек олимларининг китобларида қайд қилинган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (XVI - аср бошида) Қандаҳор (Афғонистон)

шаҳридаги зилзилани бундай тасвирлайди: «Бу дамда андоқ зилзила бўлдики... Шаҳарда ва қишлоқларда кўп уйлар текис бўлиб, уй ва том остида қолиб ўлгани кўп бўлиб эди, баъзи тарафи белча паст ёрилган. Ерга баъзи ерда киши сиғар эди. Зилзила бўлган замон тоғларнинг «бошидан» тўфон кўтарилди». Шу билан бирга Заҳриддин Муҳаммад Бобур бир кунда 33 марта зилзила бўлганини ва у бир йилча такрорланиб турганини кўрсатиб ўтган. XIX - асрнинг иккинчи ярмида Тошкентда яшаган бир ёзувчи ўзининг тожик - форс тилида ёзилган «Тарихи жадидаи Тошкент» (Тошкентнинг янги тарихи») асарида қуйидаги сатрларни ёзади: «Тошкент шаҳрида кучли зилзила воқеа бўлди, мозорларнинг 11 гумбази, ҳазрат Ахрор валий масжиди, Жомийнинг (Чорсудаги) гумбази кунфаякун бўлди, кўп кишилар ғафлатда ётган эди, аҳоли иморатлар тагида қолди. Баракхоҳ мадрасаси гумбази тагида 4 толиби илм муллабачча ҳалокатга етди. Кучли силкиниш 4 дақиқа давом этди. Зилзила тинчигандан кейин ҳам кечалари бедор бўлган кишиларга қарийб бир ой давомида ер ҳаракати маълум бўлиб турди».Зилзила ҳодисасини сейсмология фани ўрганади. Зилзила ер пўстининг остки қисмидаги, жумладан, мантиядаги моддаларнинг сараланиш жараёнида вужудга келади. Бунда ҳосил бўлган теб ранма тўлқинли ҳаракатлар зилзила марказидан атрофга ва ер юзаси бўйлаб тарқалади. Зилзиланинг дастлабки ҳ аракатидан кейин ҳам ер ичида сақланиб қолган ортиқча энергия эвазига ер пўстининг айрим қисмлари маълум вақтгача бот-бот тебраниб туради . Ер сиртининг тебраниши, унга ички қатламлардан ўтиб келувчи эластик тўлқинларнинг урилишидан келиб чиқади. Агар зилзила марказидан йўнал- ган тўлқин ер сиртига тик ёки унга расм. Зилзила ўчоғининг тузилиш схемаси.

яқин бурчак остида урилса, ер устидаги жисмлар юқорига кўтари- либтушади. Тўлқин қия урилганда эса ер устидаги жисм- лар горизонтал йўналишда сурилади, баъзан улар қайиққа ўхшаб чайқалади , дарахтлар оғиб, яна тикланади, иморат безаклари кўчиб тушади. Зилзилаларни таҳлил қилишда зилзила ўчоғи, гипоцентр, эпицентр, изосейст ва бошқа тушунчалардан фойдаланилади (62-расм). Зилзила ўчоғи – бу ер қаърида оний бузилишга учрайдиган тоғ жинсларининг ҳажми. Ер ичидаги зилзила маркази - гипоцентр, унинг ер юзасидаги проекцияси - ф о к у с и э п иц ен тр д еб а та ла ди . Изосейст – тебранишлар кучи тенг бўлган чизиқ. Литосфера ва астеносферадан таркиб топган тектоносферада бундай жараёнлар натижасида гипоцентрда механик энергия ҳосил бўлади. Бу энергия гипоцентр атрофидаги қатламларга эластик тўлқинлар тарзида ёйилади. 2. Зилзилалар кучини ўлчаш шкалалари. ХУI-ХУII асрлардан бошлаб зилзила кучини ўлчаш учун турли усуллардан фойдаланиб келинган. Ҳозирги вақтгача кўпгина мамлакатларда олимлар томонидан элликдан ортиқ сейсмик шкалалар таклиф этилган. Улардан энг кўп тарқалганлари ва кўпчилик мутахассисларга маъқул бўлгани учта бўлиб, биринчиси 1917 йилда Халқаро сейсмик ассоциация томонидан қабул қилинган 12 балли Меркалли-Канкани-Зиберг шкаласи ҳисобланади ва ундан ҳозиргача бир қанча Европа давлатларида фойдаланиб келинмоқда. Иккинчиси, 1931 йилда АҚШ тадқиқотчиларидан Вуд ва Ньюманлар томонидан Меркалли шкаласига бир оз ўгартиришлар киритилиб мукаммаллаштирган 12 балли ММ шкаласи ҳисобланади. Учинчиси

Россиядаги Ер физикаси институтида проф. С.В.Медведев томонидан ишлаб чиқилган 10 балли шкаладир. 1964 йили мавжуд сейсмик шкалалар бошқа мамлакатларнинг олимлари билан бирга қайта кўриб чиқилиши натижасида зилзиланинг интенсивлигини белгиловчи Халқаро сейсмик шкала ишлаб чиқилган. Хусусан, бу ишда С.В.Медведев (Россия), В.Шпонхойер (Йена, Олмония) ва В.Карникларнинг (Прага, Чехия) хизматлари катта (МSК- 64). ЮНЕСКОнинг 1964 йили Парижда ўтказилган Халқаро йиғилишида сейсмология ва сейсмикбардошли қурилиш бўлимида мазкур шкала фойдаланишга тавсия этилган. Зилзиланинг кучи баллар бўйича кундалик ҳаётимизда қуйидагиларда акс этади: I балл. Зилзила сезилмайди. Ер тебранишининг кучи инсонлар сезадиган даражага етмайди. Уни фақат тебранишни қайд қилувчи махсус асбоблар - сейсмографлар ёрдамида аниқлаш мумкин. П балл. Зилзила аранг сезилади. Зилзила кучини бинонинг ичида ҳаракатсиз ҳолатда бўлган, айниқса юқори қаватлардаги айрим инсонлар сезиши мумкин. III балл. Ер кучсиз тебранади. Зилзилани бино ичида бўлган инсонларнинг айримлари, очиқ жойда бўлганлардан фақат тинч ҳолатда турганларгина сезади. Тебраниш гўё маълум масофада юк машинаси ўтгандек туюлади. Синчков кузатувчи осма ҳолатда бўлган буюмларнинг енгил тебрани шини илғаб олади, биноларнинг юқори қаватларида тебраниш нисбатан кучлироқ бўлади. IV балл. Сезиларли тебраниш қайд этилади. Бино ичида бўлган инсонларнинг аксарият қисми, очиқ жойдагиларнинг озчилиги сезади. Баъзан уйқудагилар ҳам ўйғонади. Уй дера залари, эшиклар, идишлар енгил титрайди. Осма ҳолатда бўлган анжомлар тебранади.

Идишлардаги суюқликларда чайқалиш кузатилади. Уни тўхтаб турган автотранспортдагилар ҳам сезиши мумкин. V балл. Уйқудаги кишилар қўрқув аралаш уйғониб кетади. Зилзилани бино ичидаги инсонларнинг барчаси сезади. Айримлар кўчага қочиб чиқади. Ҳайвонлар безовта бўлади. Осма соатлар тўхтаб қолади. Мустаҳкам асосга эга бўлмаган айрим буюмлар қулаб тушади ёки сурилади. Яхши маҳкамланмаган эшик ва деразалар очилиб- ёпилади. Идишлардаги суюқликлар кучли чайқалади, қисман тўкилади. VI балл. Инсонларни қўрқув босади. Зилзилани бино ичидаги ва очиқ жойдаги инсонларнинг барчаси сезади. Одамлар уйдан ташқарига қочиб чиқишади. Ҳаракатдагилар мувозанатини йўқотади. Ҳайвонларда безовталик кучаяди. Баъзан шиша буюмлар синиши мумкин, жавондаги китоблар тушиб кетади. Оғир мебеллар сурилади. VII балл. Бинолар шикастланади. Кўпчилик инсонларда қаттиқ қўрқув пайдо бўлади. Автоулов бошқараётганлар ҳам уни сезади. Тепалик ва тоғолди зоналарида кўчки, ўпирилиш содир бўлади. Сув юзасида тўлқинлар пайдо бўлиб, лойқаланади. Қудуқ сувларининг сатҳи, миқдори ўзгариши кузатилади. Ерости сувлари сизиб чиқиш ҳоллари қайд қилинади. VIII балл. Бинолар кучли шикастланади. Инсонларни қўрқув ва саросима босади. Дарахт шохлари синади, тупроқда бир неча сантиметрли дарзликлар пайдо бўлади. Янги сув ҳавзалари вужудга келади. Қувурлар пайвандланган жойларидан узилиб кетади. Ҳайкаллар ва ёдгорликлар жойидан силжийди. Ерости суви ҳаракати кескин ўзгаради. Янги булоқлар пайдо бўлади. IX балл. Бинолар батамом шикастланади. Аҳолининг барчасини ваҳима босади. Ҳайвонлар кучли овоз чиқариб, бе тартиб ҳаракат қилади. Ерости қувурлари узилади, темир йўллар қийшаяди, сув иншоотлари шикастланади. Тупроқда 10 см гача дарзликлар пайдо

бўлади. Қоялар қулайди, кўчкилар юзага келади. Ҳайкаллар, устунлар қулаб тушади. X балл. Иншоотлар: сув омборлари, тўғонлар, кўприклар батамом бузилади. Ер юзаси ёрилади, тўлқинсимон паст-ба ландликлар пайдо бўлади. Ер ости иншоотлари бузилади. Қоялар ўпирилади. Канал, кўл ва дарёларда сувлар кучли чайқалади, янги сув ҳавзалари пайдо бўлади. XI балл. Талофатли. Пухта қурилган иншоотлар: кўприклар, уйлар, тўғонлар, темир йўллар жиддий шикастланади. Ер юзасида кенг ёриқлар, узилиш, силжиш каби деформациялар кузатилади. Тоғолди зоналарида кучли кўчкилар юзага келади. ХП балл. Ҳалокатли. Ернинг рельефи бутунлай ўзгаради, барча ерусти ва ерости иншоотлари тўлиқ шикастланади. Ёриқлар пайдо бўлади. Дарёлар ўзанидан чиқади. Йирик тоғ кўчкилари содир бўлади. Янги кўллар вужудга келади. Ушбу 12 балли шкала кейинги изланишлар давомида тобора такомиллаштирилиб борилмоқда . Шу ўринда яна битта шкала тўғрисида маълумот бериш мақсадга мувофиқдир. Одатда, сайёрамизнинг бирор бурчагида ер қимирласа, тебраниш Рихтер шкаласи бўйича 5 ёки 6 магнитудали кучланишга эга бўлди, деган хабарни эшитиб қоламиз. Рихтер шкаласи сейсмик энергиянинг ўлчов бирлигига асосланган бўлиб, зилзила гипоцентрида сейсмик тўлқин сифатида тарқалувчи энергия кучини ўлчайди. Ўлчов бирлиги қилиб магнитуда қабул қилинган. Ҳар иккала шкалани ўзаро солиштириб кўрадиган бўлсак, қуйидаги муносабат кўринишидаги жадвалга эга бўламиз (жадвал): жадвал Сейсмик шкалаларнинг таққосланиши Рихтер шкаласи 4,0-4,9 5,0-5,9 6,0-6,9 7,0-7,9 8,0-8,9

бўйича магнитуда МSК-64 шкала буйича кучланиш 1V-V V1-VII VIII-IX 1Х-Х Х1-ХII Магнитуда араб рақами билан, кучланиш эса рим рақамлари билан белгиланиши халқаро миқёсда қабул қилинган. Республикамизда содир бўладиган зилзилаларни аниқлашда МSК- 64 шкаласидан фойдаланилади.Сейсмик хавфли ҳудудларга эга бўлган ҳар бир давлатда сейсмографлар билан жиҳозланган сейсмостанциялар ташкил этилган. Жумландан бундай сейсмостанциялар тармоғи Ўзбекистонда ҳам мавжуд. Ҳар бир станцияда учта сейсмограф ўрнатилган бўлиб, улардан иккитаси ўзарор перпендикуляр горизонтал йўналишдаги ва учинчиси вертикал йўналишдаги тебранишларни қайд қилади. Том маъносида булар маятниклар бўлиб, ерга мустаҳкам ўрнатилган штативга нисбатан ўзининг ҳолатини ўзгартирмайди. Маятникнинг тебранишлари ёруғлик ёки электр сигналларига айлантириб, компьютерга киргизиш учун магнит тасмасига ёзиб олинади. Зилзилалар ўчоғининг жойлашиш чуқурлиги бўйича қисқа фокусли – 0 - 70 км, ўртача фокусли – 70 - 300 км ва чуқур фокусли – 300 - 700 км турларга бўлинади. Қайд этилган энг чуқур зилзила ўчоғи 720 км да жойлашган. Зилзилалар ўчоғининг кўпчилиги 10-30 км чуқурликларда жойлашган. Улардан асосий қисми (85 %) тектоник сиқилиш ва озроғи (15 %) тектоник чўзилиш вазиятлари билан боғлиқ.

расм. Гризонтал табранишларни қайд этувчи сейсмограф. расм. Вертикал табранишларни қайд этувчи сейсмограф. Зилзилалар кўп содир бўладиган ҳар бир мамлакатда сейсмографлар билан жиҳоз-ланган сейсмостанциялар қурилган бўлади. Сеймостан-цияларда учтадан сейсмограф-лар ўрнатилган бўлади. Улардан иккитаси ўзаро препендикуляр бўлган горизонтал йўналишдаги, учинчиси эса вертикал йўналишдаги тебранишларни қайд этади (63,64-расмлар). Улар заминга мустаҳкам ўрнатилган штативдаги маятник ва барабандан иборат. Сейсмографлар тебранишларни ёруғлик ёки электр сигналларига айлантирб, магнит тасмасига узлуксиз ёзиб боради. Сейсмик тебранишлар ёзуви сейсмограмма дейилади (65-расм).Сейсмик тебранишларда уч хил сейсмик тўлқин ажратилади: бўйлама – (тезлиги 3,5 - 6,5 км/сек) жинс зарраларининг тебраниши тўлқин тарқалиш йўналишида содир бўлиб, қаттиқ, суюқ, ва газ ҳолдаги моддалардан ўтади; кўндаланг - (тезлиги 4,5 км/сек) тебранишлар тўлқин тарқалиш йўналишига кўндаланг ҳолда амалга ошади. Бундай тўлқинлар суюқ ва газ ҳолатдаги моддалардан ўтмайди. Юза тўлқинлари (тезлиги 3 - 3,5 км/сек) ер пўстининг устки қисмида расм. Магнит тасмасига ёзилган с ейсмограмма .

ҳаракатланиб, тез сўнади. Сейсмик тебранишлар сейсмограф тасмасида ўз аксини топган бўлади. 3. Зилзилаларнинг ер шарида тарқалиши. Бир неча юз йиллар давомида тўпланган маълумотлар зилзилалар сайёрамизнинг айрим сейсмик зоналарда кўп содир бўлишини кўрсатади. Сейсмик зоналар асосан геосинклинал минтақаларга тўғри келади. Ер юзаси рельефини бузувчи зилзилаларнинг кўпи Пиреней, Альп, Апеннин, Карпат, Балқон, Кавказ тоғларида ва Ўрта Осиёнинг тоғли районлари, Ҳиндиқуш, Ҳимолай тоғларида ва Тинч океан ҳалқасида содир бўлади. Бутунлай ёки деярли зилзила бўлмайдиган ҳудудлар ҳам мавжуд. Бундай ҳудудлар (Германия ва Польша пасттекисликлари, Россия текислиги, Финландия, Кола яримороли, Канада, Бразилия текисликлари) асейсмик ўлкалар деб аталади. Ер шарида содир бўладиган зилзилалар ер пўстининг асосан икки йирик ҳаракатчан минтақасида жойлашган (66-расм). 1. Тинч океани минтақасидаги зилзилалар барча зилзилаларнинг 80% ини ташкил этади. Бу минтақа энг чуқур ер ёриғи ўтган жойларни ўз ичига олиб, ундаги зилзилалар гипоцентрининг чуқурлиги 700 км гача боради. Айниқса, Японияда кузатилувчи кучли зилзилалар бунга яққол мисол бўлади. 2. Ўрта ер денгизи - Индонезия минтақаси . Бу минтақага барча зилзилаларнинг 12% тўғри келади. У Индонезиянинг жанубий- шарқдидан бошланиб, ғарбга томон Ҳимолай тоғлари орқали Тиён- Шон ва Помирга, Афғонистон ва Эрон орқали Кавказ тоғларига ўтади . Кавказда Қора денгиз соҳиллари бўйлаб иккига бўлинади: бир қисми шимолий - ғарбда Қрим, Карпат, Альп, Пиреней тоғлари орқали Атлантика океанига туташади, иккинчи қисми эса жанубий - ғарбга

томон йўналиб, Ўрта ер денгизнинг жанубий ва шимолий соҳиллари бўйлаб, у ҳам Атлантика океанига чиқади.расм . Ер шари юзасида сейсми к минтақаларнинг жойлашиши . Зилзилаларнинг қолган қисми икки кенжа минтақага тўғри келади. Буларнинг бири Шимолий ва Жанубий Американи, иккинчиси Қизил денгиз бўйлаб Африканинг шимолий-ғарбини, Арабистонни ва Ҳиндистонни ўз ичига қамраб олади. Булардан ташқари, Атлантика океани остидаги рифт (сайёрар ер ёриғи) зонаси Исландиядан Бува оролигача чўзилади. Умуман зилзила бўлмайдиган жой Ер шарида йўқ деса бўлади. Илмий маълумотлар шуни кўрсатадики, сейсмик фаоллик кузатиладиган жойларда зилзилалар маълум қонуниятлар асосида такрорланади. Ҳалокатли зилзилалар ер шарида ҳар 100 йилда бир марта содир бўлиши олимлар томонидан аниқланган.

Биргина XX аср якунида юз берган Эрон (1990) зилзиласида 50 минг, Туркиядаги (1999) зилзила чоғида 45 мингдан ортиқ одамнинг жабрланиши табиий офатлар ичида энг кам тарқалган зилзила нечоғли катта кучга эга эканлигидан далолат беради. 1911 йилда Олмаота шаҳари яқинида зилзила содир бўлган, аммо унинг эпицентри аҳоли яшайдиган жойдан узоқлиги сабабли бинолар деярли бузилмаган, 1948 йил 6 октябрда рўй берган Ашгабад зилзиласи кучли зилзилалардан бўлиб, унинг тўлқин зарбаларини Москва, Тошкент, Самарқанд, Душанба ва бошқа шаҳарлардаги сейсмик станциялар сезган. Юқорида қайд қилинган зилзилалар Ҳинди-Хитой плитаси Евросиё плитаси билан туташган жойда, Тиён-Шон ва Помир тоғларида вужудга келган. Ҳозирги замон ер ҳаракатлари бу жойларда кескин ва фаол бўлганлиги туфайли уларда зилзилалар нисбатан кўпроқ учрайди. 4. Зилзиланинг пайдо бўлиш сабаблари ва генетик турлари Аввало, зилзиланинг юзага келиш сабаблари турлича бўлиб, ҳозирги вақтда мукаммал ўрганилган. Лекин ҳозирча илм-фан тараққиёти қачон, қаерда, қандай кучланишда ер силкиниши содир бўлишини башорат қилишга ожиз. Муаммонинг ўзига яраша объектив сир-синоати ва мавҳум томонлари мавжуд. Ўйлаймизки, бу саволларга XXI асрда албатта жавоб топилади. Юқорида ернинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичларига қисқача тўхталиб ўтдик. Шу ривожланиш босқич лар и билан, албатта, ер силкинишлари узвий борлиқдир. Литосфера плита ларининг ҳаракати туфайли зилзилалар бўлган ва ҳозир ҳам кузатилиб турибди. Зилзилалар литосфера плиталари туташган жойларда кенг тарқалган .

Зилзила рўй бериш сабабига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: а) тоғ қулашлари, сурилма, ўпирилиш зилзилалари; б) вулкан зилзилалари; в) тектоник зилзилалар; г) сунъий зилзилалар. Ўпирилиш зилзилалари . Бунга Помир тоғида 1911 йил содир бўлган зилзила мисол бўлади. Усой қишлоғи яқинида жуда катта ҳажмдаги тоғ массасининг ўпирилиб тушиши натижасида Мурғоб дарёси тўсилиб қолган ва Сарез кўли ҳосил бўлган. Усой қишлоғи шу кўлнинг остида қолиб кетган (67,68 - расмлар). расм. Усой кўчкиси . расм. Сарез кўли . Вулкан зилзилалари . Сўнмаган вулканларнинг ҳаракати натижасида ҳам зилзила бўлиб туради. Бундай зилзила фақат вулканли ўлкаларга хосдир. Вулкан ҳаракатланиб турган ўлкаларда зилзила кучи 5 - 6 баллдан (баъзиларини ҳисобга олмаганда) ошмайди. Масалан, Тинч океан атрофидаги, Камчатка яримороли, Курил, Хоккайдо ороллари шулар жумласидандир. Бу ерларда зилзилалар ўчоғи 200 - 600 км чуқурликда жойлашган. Ернинг чуқур қисмида ҳарорат юқори бўлиши туфайли ҳосил бўлган магмалардан ажралиб чиқувчи газ ва буғнинг ер остидан даҳшатли куч билан отилиб чиқишидан кучли зилзила рўй беради. Бундай зилзилалар аҳоли яшайдиган жойдан четда бўлса талофат кам, агар уларга яқин бўлса катта зарар келтиради (Кракатау вулкани). Тектоник зилзилалар . Ер қатламларини ўзгартириб тоғлар ҳосил қилувчи энергия (куч) зарбидан зилзила вужудга келади. Тектоник

жараён натижасида ер пўстида қатламлар бу рмаланади , сиқилади, ёрилади, узилади ва янги рельеф шаклланади . Тектоник зилзилалар кенг тарқалган бўлиб, Ер шарида кечадиган барча зилзилаларнинг 90% га яқинини ташкил этади. Тектоник зилзила лар халқ хўжалигига катта талофат келтиради. Денгиз зилзилалари ва цунами . Денгиз ва океан тубларида ҳам кучли зилзилалар бўлиб туради. Сув остидаги зилзилалар цунами (японча - қўлтиқдаги тўлқин) номли даҳшатли тўлқинларни келтириб чиқаради. Цунамининг энг даҳшатли оқибати бўлиб зилзила ўчоғининг устидаги сув массасида ҳосил бўлувчи ва океан орқали соҳилларига қараб ҳаракатланувчи кучли узун тўлқинлар ҳисобланади. Бу тўлқинларнинг соҳил тубига урилиб синиши туфайли унинг кучи кескин ошади. Бундай тўлқинлар бутун Тинч океани орқали тарқалиши ва соҳилга урилиб , орқага қараб ҳаракат қилиши мумкин. 1896 йили Хонсю оролининг (Япония) шарқий соҳилида вужудга келган шундай цунами Тинч океани ўрта қисмидаги Гавайи ороллари орқали Америка соҳилларигача етиб борган ва ундан қайтиб Янги Зеландия ва Австралияга қараб ҳаракатланган. Цунами тўлқинларнинг баландлиги 20 м га етган. Цунами нафақат тектоник, балки вулканик зилзилалар туфайли ҳам содир бўлади. Масалан, 1883 йили Кракатау (36 минг киши қурбон бўлган) ва Гавай оролларидаги Килауэа вулканлари отилганда улкан цунамилар ҳосил бўлган.Техноген зилзилалар . Бундай зилзилалар инсон фаолияти билан боғлиқ бўлади. Бу ҳодисанинг сабабларидан бири бўлиб сейсмик фаолликнинг ошиши ҳисобланади. Оровилл шаҳри районида (Калифорния) АКШ даги энг баланд тўғон (235 м) ва сув омбори қурилган жойда 7 балли зилзила содир бўлган. Бундай сейсмик фаолликнинг кучайиши Курскда, Тожикистонда ва бошқа жойларда кузатилган.

Муайян сейсмик фаолликни нефт ва газ конларини қазиб олиш, бурғи қудуқларига сув юбориш ҳам келтириб чиқариши мумкин. Айнан шу жараёнлар 1976 йили Грозний шаҳри яқинида ҳамда 1976 ва 1984 йиллари Газлида кучли зилзила содир бўлишига олиб келган деб тахмин қилишади.Зилзиланинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш асосан илмий тадқиқот институтларида олиб борилади. Ҳозирги вақтда жуда кўп махсус сейсмик станциялар (Москва, Свердловск, Тбилиси, Тошкент, Алмати, Душанба, Иркутск, Самарқанд ва бошқа шаҳарларда) мавжуд бўлиб, уларда илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. 5. Зилзила оқибатлари Тарихда энг кучли зилзилалар Чили (1960), Аляска (1969), Сурия, Фаластин, Кичик Осиё, Ҳиндистон, Хитой (1976), Япония ва Ўрта Осиёда: Андижон (1902), Алмати (1911), Хаит (1949), Ашгабад (1929, 1948), Тошкент (1966), Чотқол (1946) ва бошқа жойларда содир бўлган. Пиреней ярим-оролида, Португалиянинг пойтахти Лиссабонда 1755 йил 1 ноябрда дунёда энг кучли зилзила (11 - 12 балл) содир бўлган. Бу зилзиладан қўрққан аҳоли денгиз соҳилига қочган, бироқ, соҳил одамлар билан бирга бир зумда 200 метргача чўкиб, улар устига денгиз босиб келган. Бу зилзила зарбасидан денгиздан баланд тўлқин кўтарилиб, унинг кучи 7•10 22 эргга етган. Лиссабондаги зилзиладан 60 минг киши ҳалок бўлган. Табиатнинг даҳшатли ҳодисалари таъсирида фақат ер қатламларининг ётиш ҳолатларигина ўзгарибгина қолмасдан, балки аҳолига ва уларнинг уй - жойларига, шаҳарларга моддий зарар етади. Олимлар Ер шарида 4000 йил давомида тахминан 13 млн. кишининг зилзиладан ҳалок бўлганлигини ҳисобга олганлар.

Табиатнинг даҳшатли ҳодисаси – зилзила таъсирида халқ хўжалиги иншоотлари, шаҳар ва қишлоқлар вайронага айланади (69,70 -расмлар). Олимлар Ер шарида 4000 йил давомида тах- минан 13 млн. rишининг зилзи- ладан ҳалок бўл - ганлигини ҳисоб - га олганлар. Ашгабад зил - зиласининг эпи - центрида зилзила кучи 9 - 10 баллга етган. Ашгабад шаҳрида эса зил- зиланинг кучи 7 - 9 балл атрофида бўлиб, кўп бино- лар бузилган ва кишилар ҳалок бўлган. Эпицен- трга яқин жой- ларда ер ёрилган, айрим жойлар чўккан, баъзи жойлар эса кўта-рилган, ер ёриқ-ларидан иссиқ сув ва қум аралаш лойқа оқиб чиққан. 69-расм. Зилзила туфайли турар жой биноси б атамом яксон бўлган. расм. Зилзила туфайли вайрон бўлган кўп қаватли уйнинг кўриниши.

Кўпинча кучли зилзила вақтида ер ёри-лади, кўчкилар вужудга келади (71 - расм) ва рельеф ўзгаради. Ўрта Осиёда-ги тоғлар жумладан, Помир - Олой, Қурама, Фарғона, Чотқол, Писком ва бошқа тоғ тизмала-рининг геологик тузилиши ва текто-никасини ўрганиш натижасида бу тоғ тизмаларининг нео-ген ва антропоген даврларида кучли тоғ бурмаланиши (яхлит, палахса) ва кўтарилишидан пайдо бўлганлиги исботланди. Бу келтирилган маълумотлар ер юзисидаги рельеф шаклларининг (эрозион, денудацион, аккумулятив ва б.) пайдо бўлишида зилзила ҳаракатининг роли катталигини кўрсатади. Баъзи цунамилар ҳам катта талофат келтиради. 1896 йили Хонсю оролининг шарқий соҳилида вужудга келган шундай цунами Япония соҳилларида 26 мингга яқин кишиларнинг ёстиғини қуритган. Бундай ҳодисага 2004 йил кузида Ҳинд океани мамлакатлари соҳилларида цунами туфайли 270 мингдан ортиқ одамларнинг ҳалок бўлганлигини, жуда катта моддий зарар етказилганини кўрсатиб ўтиш даркор. 6. Зилзилани башорат қилиш Зилзилани башорат қилиш сейсмологларнинг долзарб вазифаси ҳисобланади. Зилзилаларни олдиндан айтиш ёки башорат қилиш олимлар олдида турган муҳим вазифалардан биридир. расм. Кучли зилзила таъсирида ҳосил бўлган ер ёриқлари.

Зилзила инсонлар ҳаётига, улар барпо этган иншоотларига, моддий бойликларга нақадар катта хавф туғдиришини кўз олдимизга келтирсак, бу масаланинг нечоғлик оламшумул амалий аҳамиятга эгалигини тушуниш қийин эмас. Агар зилзила содир бўлишини бироз бўлсада олдинроқ билиш имконига эга бўлганимизда эди, инсонларни бундай ҳалокатдан сақлаш чора - тадбирлари кўрилган бўлар эди. Зилзилани башорат қилиш муаммоси, яъни зилзила жойи ва кучини аниқлаш ёки зилзила бўладиган майдонларни билиш бир қарашда ҳал бўлгандек. Бу муаммо янги геологик ва сейсмик маълумотларни қайта кўриб чиқиш эвазига юзага келади. Шундай маълумотлар асосида маълум жойларда зилзиланинг кучи қандай бўлишлигини айтиш ва баллар бўйича ҳудудларни районлаш мумкин. Бундай хариталар тузилишдаги асосий камчилик у-ёки бу майдонлардан олинаётган маълумотларнинг бир хил эмаслигидир. Шунинг учун сейсмик районлашга тайёрланаётганда ҳар бир жойнинг геологик тузилиши ва зилзила натижасида олинган изосейстлар жойлашуви инобатга олиниши шарт. Бундай хариталарни тузиш бизнинг республикамизда 1966 йилдан сўнг амалга оширилган. Ҳозирги кунда мамлакатимизнинг барча ҳудудлари бўйича сейсмик районлаш хариталари тузилган, йирик шаҳарлар бўйича эса, мукаммал сейсмик районлаш хариталари мавжуд. Зилзила бўлиш вақтини башоратлаш борасида олиб бо рилаётган тадқиқотлар ҳозирги кунда ҳам бу масаланинг ечими топилмаганлигини кўрсатади.Зилзилалар муаммоси билан шуғулланувчи мутахссисларнинг барчаси бундай даҳлашли табиат ҳодисасини башорат қилиш борасида тадқиқотлар олиб боришади. Бу тадқиқотларнинг асосий мақсади бўлиши мумкин бўлган зилзиланинг кучини, рўй бериш вақтини ва жойини олдиндан айтиб беришдан иборат.

Агар содир бўлиши мумкин бўлган зилзилаларнинг кучи ва жойини аниқлаш масалалари маълум маънода ечилсада, унинг вақтини айтиш ҳозиргача муаммо бўлиб қолмоқда. Бу борада кўплаб мамлакатларда тадқиқотлар давом этмоқда. Гап шундаки, улкан талофатлар биринчи навбатда ерости силкинишларининг ҳозирча фанга номаълум бўлган кутулмаганда, фавқулодда содир бўлиши натижасидир. Зилзилаларнинг илгари содир бўлган ҳудудларда яна такрорланиш эҳтимоллиги катта бўлади. Ер ёриқлари билан боғлиқ бўлган сейсмик зарбага учраган жойлар муайян вақт давомида «куч йиғади», йиллар, ўнлаб ва юзлаб йиллар ўтиб янги катастрофага дуч келади. Масалан, Газлидаги зилзила саккиз йилдан сўнг яна такрорланган. Зилзилаларнинг кўпчилиги йирик ер ёриқлари зонасида жойлашган. Содир бўлиши мумкин бўлган зилзиланинг ўрни ва кучини махсус сейсмик (микросейсмик) районлаш хариталари бўйича ҳисоблаб топилади. Бундай хариталарда муайян балли зоналар, изосейстлар, ер ёриқлари зоналари ва геологик тузилишининг бошқа хусусиятлари, грунт таркиби, ерости сувларининг ётиш чуқурлиги, рельефнинг парчаланганлиги, олдин содир бўлган зилзилаларнинг эпицентрлари, гипоцентрининг жойлашиш чуқурлиги, сейсмостанциялар ўрни ва бошқалар кўрсатилади (72-расм). Бундай хариталарни комплекс таҳлил қилиш маълум даражадаги эҳтимоллик билан башорат қилинаётган зилзиланинг ўрни ва кучини аниқлаш имконини беради. Содир бўлиши тахмин қилинаётган зилзиланинг рўй бериш вақтини аниқлаш анча мураккаб масала ҳисобланади. Олимларнинг бир қисми бундай башорат қилиш мумкин эмас дейишади .

«Фақат тов- ламачилар ва эси пастларгина зил- зилаларни олдин- дан айтиб бериши мумкин», - деган таниқли геофизик про-фессор Эмиль Вихерт. Шу билан бир қаторда кўп-лаб давлатлар-нинг олимлари зилзила хабарчи-ларини қидириш-ни давом эттир-моқдалар. Бундай даракчиларни бир неча гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи навбатда булар сейсмологик даракчилар - суст зилзилалар ёки форшоклар (инглизча «фор» - олдин ва «шок» - зарба) сонининг кескин ошиши ҳисобланади. Геофизик белгиларга тоғ жинслари электр қаршилигининг пасайиши, магнит майдони тўлиқ вектори модулининг ўзгариши ва бошқаларни киритиш мумкин. Зилзиланинг гидрогеологик даракчиларидан бурғи қудуқларида ва хўжалик қудуқларида грунт сувлари сатҳининг олдин пасайиши ва кейин кескин кўтарилиши, сув ҳароратининг ўзгариши, сувда радон, карбонат ангидрит гази ва симоб буғлари миқдорининг ошишини кўрсатиш мумкин. Ҳайвонларнинг безовталанишини ҳам зилзила даракчиси қаторига киритиш мумкин. Зилзила рўй беришидан олдин итларнинг увуллаши, мушук ва товуқларнинг бинолардан қочиб чиқиши, илонларнинг инларини расм . 1948 йил 5 октябрда содир бўлган Ашгабад зилзиласининг изосейст ва балли зоналари харитаси .

ташлаб кетиши, табиий сувларда ва аквариумда балиқларнинг безовталанишига кишилар эътибор беришган. Юқорида санаб ўтилган даракчиларнинг бир қисмидан ўртача муҳлатли (йил, ойлар), бошқаларидан эса қисқа муддатли (кунлар) башоратлашда фойдаланиш мумкин. Бундай маълумотларни қайта ишлаш ва бир қарорга келишдан олдин зилзила даракчиларининг барчасидан биргаликда фойдаланиш лозим.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Зилзилалар тўгрисида маълумот

Зилзилалар

Геологик жараёнлар ва уларнинг ер пустини ривожлантиришдаги ахамияти

Литосфера плиталари тектоникаси назарияси

Ернинг ички геодинамик жараёнлари. Тектоник ҳаракатлар ва тектоник структуралар