Литосфера плиталари тектоникаси назарияси - Геология - Рефераты

Литосфера плиталари тектоникаси назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

489.5 KB

Литосфера плиталари тектоникаси назарияси Режа: 1. Литосфера плиталари тектоникаси назариясининг шаклланиш тарихи 2. Литосфера плиталари тектоникаси назариясининг ҳ озирги мазмуни 3. Ер пўстининг структуралари 4. Литосфера плиталари тектоникаси фан тизими сифатида

1. Литосфера плиталари тектоникаси назариясининг шаклланиш тарихи Литосфера плиталари тектоникаси - литосферанинг ҳаракати ҳақидаги замонавий геологик назарияга мувофиқ ер пўсти нисбатан яхлит блоклардан - литосфера плиталари дан тузилган ва улар бир-бирига нисбатан доимий ҳаракатда бўлади. Кенгайиш зоналарида ( ўртаокеан тизмалари ва континентал рифтларда) спрединг туфайли (инглизча seafloor spreading - денгиз тубининг кенгайиши) янги океан пўсти ҳосил бўлади , эскиси субдукция зоналарида ютилади . Бу назария кўпчилиги литосфера плиталари чегараларида жойлашган зилзилалар, вулканизм ва тоғ ҳосил бўлиш жараёнларини тушунтириб беради. Ҳозирги даврда Шимолий Америка плитаси Евросиё плитасига нисбатан аста-секин ғарбга силжимоқда. Ушбу иккита литосфера плиталари о р асидаги чегара бўлиб Атлантика океанидаги ўртаокеан тизмаси саналади. Янги океан пўсти ўртаокеан тизмаси зонасида деярли узлуксиз ҳосил бўлмоқда. Ўрта океан тизмаси Атлантика океанида Исландияни қирқиб ўтади. Исландиянинг ғарбий қисми шимолий Америка плитасига, шарқий қисми эса Евросиё плитасига киради. Бу плиталар бир-биридан узоқлашаётганлиги учун Исландиянинг ўлчами йилига 2 см га ошмоқда. Плиталар тектоникасини реконструкция қилиш учун палеомагнит тадқиқотларнинг натижалари катта аҳамиятга эга. Баъзи минераллар ўзида ҳосил бўлиш вақтидаги магнит майдонининг мўлжали тўғрисида маълумотларга эга бўлади. Ушбу минералларнинг магнитланганлигини ўрганиб, улар қайси кенгликларда ҳосил бўлганлигини аниқлаш мумкин. Агар келажакда ҳам Африка ва Сомали плиталари қарама-қарши томонга ҳаракатларини давом эттирса уларнинг орасида янги океан вужудга келади (57-расм). Илк бор ер пўсти блокларининг ҳаракати ҳақидаги ғоя Альфред Вегенер томонидан 1920-инчи йиллари таклиф этилган континентлар дрейфи назариясида ёритилган .

Бу назария даст-лаб олимлар томо- нидан қабул қи- линмаган. Ернинг қаттиқ пўсти ҳаракати ҳақидаги ғоя - мобилизм 1960-йиллари океан тубининг рельефи ва гео- логиясини ўрга-ниш натижасида океан пўстининг кенгайиши (спрединг) ва бу пўстлар блокларининг бири иккинчисининг тагига кириб кетиши (субдукция) жараёнлари ҳақидаги олинган маълумотлар билан тасдиқланди. Материклар дрейфи ҳақидаги гипотеза кейинчалик литосфера плиталари тектоникаси назарияси даражасигача кўтарилди ва у энди Ер ҳақидаги фанларда умумий қабул қилинган концепция бўлиб қолди . Литосфера плиталари тектоникаси назариясида геодинамик вазиятлар тушунчаси - литосфера плиталари билан муайян муносабатда бўлган характерли геологик структуралар муҳим аҳамиятга эга. Муайян бир геодинамик вазиятда бир хил тектоник, магматик, сейсмик ва геокимёвий жараёнлар кечади. XX аср бошларида назарий геологиянинг асоси сифатида контракцион гипотеза ҳукмрон бўлган . Ер пиширилган олма каби совийди ва унинг сиртида ажинлар сингари тоғ тизмалари в ужудга келади. Бу ғояни бурмали минтақаларни ўрганиш асосида яратилган геосинклиналлар назарияси ривожлантирган . Дастлаб ушбу назария Джеймс Дан томонидан таърифланган бўлиб , у контракцион гипотезани изостазия тамойили билан бойитган . Ушбу тамойилга биноан Ер пўсти гранит ( континентлар ) ва базальт қатламларидан (океанлар) таркиб топган . Ер пўстининг сиқилганида океанлар да - ботиқликларда тангенциал кучлар вужудга келиб,расм. Қизил денгиз рифтининг ривожла ниши.

континентларни сиққан . Континентлар кў тарилиб, тоғ тизмаларини ҳосил қилган ва кейинчалик нурашга учраган . Нураш туфайли ҳосил бўлган материаллар ташиб келтирилиб , ботиқликлар да ётқизилган. Бу схемага немис метеоролог - олим и Альфред Вегенер қарши чиққан . У 1912 йилнинг 6 январида Немис геологлари жамиятининг мажлисида материклар дрейфи тўғрисида маъруза қилган . Ушбу назарияга туртки берган нарса Африканинг ғарбий ва Жанубий Американинг шарқий соҳиллари кўринишининг ўзаро мос келиши бўлган . Агар ягона материкнинг парчаланишидан ҳосил бўлган бу континентларни ўзаро яқинлаштирилса, улар ўзаро жипс ҳолда туташади. Унинг тахминича ҳозир Атлантика океанининг ҳар иккала томонида жойлашган континентлар қачондир Пангей суперконтинентининг таркибида бўлган. Вегенер ушбу материклар соҳилларининг мос келиши билангина чекланиб қолмасдан, бошқа далилларни ҳам қидирган. Бунинг учун у ҳар иккала континент соҳилларининг геологиясини ҳам ўрганган ва соҳиллар туташтирилганидагидек мос келувчи кўпчилик мураккаб геологик мажмуаларни топган. Ушбу назариянинг исботи бўлиб палеоиқлимий қайта тиклаш, палеонтологик ва биогеографик аргументлар олдинга чиқди. Кўплаб ҳайвонлар ва ўсимликлар Атлантика океанининг ҳар иккала томонлари бўйлаб чегараланган ҳудудларда тарқалган бўлиб чиқди. Улар бир-бирига жуда ўхшаш, аммо минглаб километрли океан суви билан ажратилган. Уларнинг океан акваторияси орқали ўтганлигини тасаввур қилиб ҳам бўлмайди. 1915 йилда Альфред Вегенер континентлар дрейфи ҳақидаги гипотезасини чоп эттирган. Вегенернинг гипотезаси чоп этилганда бутун геологлар жамияти унинг устидан кулишган. Аммо 50 йил ўтиб геологларнинг кўпчилиги Вегенер гипотезасидаги асосий ҳолатларнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилишган. Бундан ташқари, Вегенер геофизик ва геодезик далиллар қидирган . Аммо ўша вақтда фан континентларнинг ҳозирги ҳаракатларини қайд қилиш

даражасида юқори бўлмаган. 1930 йили Вегенер Гренландияда экспедиция вақтида ҳалок бўлган , аммо у ўлимидан олдин назариясини илмий жамият қабул қилмаганини эшитган. Бошида Вегенернинг материклар дрейфи назарияси олимлар томонидан яхши қабул қилинган, аммо 1922 йили у бир неча машҳур мутахассислар томонидан қаттиқ танқидга учраган . Ушбу назарияга қарши бўлган бош аргумент литосфера плиталарини ҳаракатга келтирувчи куч муаммоси бўлган. Вегенер континентлар океан тубидаги базальт қатлами юзаси бўйича ҳаракатга келади деб ўйлаган, аммо бу жараён учун манба - ҳали номаълум бўлган улкан куч керак эди. Литосфера плиталари ҳаракатининг манбаси сифатида Кориолис кучи , прилив оқимлар ва бошқа сабаблар тахмин қилинган. Аммо оддий ҳисоб-китоблар шуни кўрсатдики, уларнинг барчаси биргаликда улкан континентал блокларни суриш учун етарли бўлмаган. Иккинчи Жаҳон Урушидан сўнг океан туби фаол ўрганилабошланди ва Вегенер ғояларини тасдиқловчи янги маълумотлар олинди. Бу маълумотлар океан тубининг топографияси, океан пўстининг ёши ва магнит майдони аномалияси билан боғлиқ бўлган. Зилзилалар ва вулканларнинг тақсимланиши ҳам Вегенернинг дунёқарашига мос келган. Зилзилаларнинг ва вулканларнинг кўпчилиги литосфера плиталари орасидаги чегара бўйлаб содир бўлади. Вегенер назариясини танқид остига олган олимлар фақат континентларни ҳаракатга келтирувчи кучларга эътибор беришган ва назарияни тасдиқловчи кўпчилик далилларни эътиборга олишмаган. Альфред Вегенернинг ўлимидан сўнг материклар дрейфи назарияси нотўғри деб амалда четлаштирилган, олимларнинг аксарият қисми тадқиқотларини геосинклиналлар назарияси доирасида олиб борган. Аммо улар ҳам турли континентлардаги ҳайвон ва ўсимликларнинг бир хил тарқалишини тушунтириши лозим эди. Шунинг учун кейинчалик сув остидаги қолиб кетган материклар орасидаги туташтирувчи қуруқлик кўприкларини ўйлаб

топишган. Бу Атлантиданинг келиб чиқиши ҳақидагига ўхшаш яна бир афсона эди, холос. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, дунёда катта обрўга эга бўлган олимларнинг тайзиқига қарамасдан баъзи олимлар материклар ҳаракати соҳасидаги тадқиқотларини давом эттиришган. Масалан, дю Туа ( Alexander du Toit ) Ҳимолай тоғларининг ҳосил бўлишини Ҳиндистон ва Евросиё литосфера плиталарининг тўқнашиши орқали тушунтирган . Горизонтал ҳаракатларни истисно қилувчи фиксистлар ва континентларнинг горизонтал ҳаракатларини қўллаб - қувватловчи мобилистлар орасида кечган суст кураш 1960-йиллари жуда кескинлашиб кетди. 1960-инчи йиллари шаклланган литосфера плиталари тектоникаси назарияси ҳам континентлар дрейфини тасдиқлайди. Иккита океан плиталари ёки океан ва континентал плиталари ўзаро яқинлашаётганда субдукция зонаси шаклланади – океан плитаси континентал плита остига шўнғиб, йўқолиб кетади. 1960-инчи йилларнинг бошларида Дунё океани туби рельефининг харитаси тузилади. Унда океанларнинг ўртасида чўкиндилар билан қопланган абиссал текисликларга нисбатан 1,5-2 км баланд кўтарилган ўртаокеан тизмалари нинг жойлашганлиги кўрсатилган (қаранг: 157-расм). Бу маълумотлар Р. Диц ва Гарри Хесс томонидан 1962 - 1963 йиллари спрединг гипотезасининг яратилишига сабабчи бўлган . Бу гипотезага мувофиқ мантияда 1см/йил тезликдаги конвекция жараёнлари кечади. Юқорига ҳаракатланувчи конвекция оқимларининг тармоқлари ўртаокеан тизмалари ўқ қисмининг тагида ҳар 300-400 йилда бир марта океан тубини янгиловчи мантия материалини чиқаради. Континентлар , Альфред Вегенер ўйлагандек, океан пўсти юзасида эмас , балки литосфера плиталари мантия юзасида сурилади . Спрединг концепсиясига мувофиқ , океан ҳавзаси структуралари доимий , барқарор эмас, континентлар эса барқарордир. 1963 йили спрединг гипотезаси океан тубида йўл-йўлли магнит аномалияларининг кашф этилиши туфайли бақувват таянчга эга бўлди .

Улар океан тубидаги базальтларда магнитланишни қайд этувчи Ер магнит майдони инверсияси ёзуви сифатида талқин қилинди. Шундан сўнг литосфера плиталари тектоникаси Ер ҳақидаги билимлар соҳасида ўзининг салб юришини бошлайди. Бу ғоянинг тарафдорлари кескин ошиб борди. Ҳозирги вақтда литосфера плиталари тектоникаси назарияси литосфера плиталари ҳаракат тезлигини бевосита ўлчовчи аниқ асбоблар ва сунъий йўлдошларнинг навигация тизимлари ( GPS ) ёрдамида тасдиқланди. Шундай қилиб, олиб борилган кўп йиллик тадқиқот натижалари литосфера плиталари тектоникаси назариясининг асосий ҳолатларини тасдиқлади. 2. Литосфера плиталари тектоникаси назариясининг ҳ озирги мазмуни Ўтган ўн йилликларда литосфера плиталари тектоникаси назарияси ўзининг асосий мазмунини анча ўзгартирди. Ҳозир уларни шундай таърифлаш мумкин: - Ернинг устки қаттиқ қисми мўрт литосферага ва пластик астеносферага бўлинади. Астеносферадаги конвекция - литосфера плиталари ҳаракатининг бош сабабчиси. - Литосфера 8 та йирик, ўнлаб ўртача ўлчамдаги ва кўплаб майда плиталарга бўлинади. Майда литосфера плиталари йирикларининг орасидаги қамбарларда жойлашган. Сейсмик, тектоник ва магматик фаоллик литосфера плиталари орасидаги чегараларда кузатилади. - Литосфера плиталари биринчи қарашда қаттиқ жисм каби кўринади, аммо уларнинг ҳаракати Эйлернинг айланиш теоремасига бўйсинади. - Литосфера плиталарининг нисбатан сурилиши уч турда амалга ошади: а) рифтинг ва спрединг орқали ифодаланган ажралиш (дивер генция); б) субдукция ва коллизия орқали ифодаланган туташиш (кон - вергенция); в) трансформали ер ёриқлари бўйлаб силжиш.

- Океанлардаги спрединг уларнинг чеккаларидаги субдукция ва коллизия билан компенсацияланади, бунда Ернинг радиуси ва ҳажми ўзгармасдан қолади. Ер ўлчамларининг доимийлиги даврий равишда рад этилиб келинган, аммо ернинг сезиларли ўзгаришини тасдиқловчи далиллар етишмайди. - Литосфера плиталарининг сурилиши астеносферадаги конвектив оқимлар ёрдамида амалга ошади. Ер пўстининг батамом ўхшаш бўлмаган икки тури - континентал пўстлоқ (анча қари) ва океан пўстлоқ (200 миллион йилдан ортиқ эмас) мавжуд. Баъзи литосфера плиталари фақат океан туридаги пўстдан (масалан - улкан Тинчокеан литосфера плитаси), бошқалари эса океан пўстига пайвандланиб қолган континентал пўстнинг блокларидан иборат. расм. Литосфера плиталарининг ўзаро жойлашув схемаси. 1- трансформали ер ёриқлари, 2-субдукция зоналари, 3-материклар чегаралари, литосфера плиталарининг ҳаракат йўналиши.

Ер юзасининг 90% дан ортиқироғини 8 та улкан литосфера плиталари ташкил этади (58-расм) : Ав с тралия плитаси  Ант а ркти д а плитаси  Африка плитаси  Евросиё плитаси  Ҳинди хитой плитаси  Тинчокеан плитаси  Шимолий Америка плитаси  Жанубий Америка плитаси Ўртача ўлчамдаги литосфера плиталарига мисол қилиб Арабистон яримороли , Арабистон субконтиненти, Кокос ва Хуан де Фука , Кариб, Филиппин, Наска каби литосфера плиталарини кўрсатиш мумкин. Литосфера плиталарини силжитувчи кучлар. Ҳозир литосфера плиталарининг горизонтал ҳаракатлари мантиянинг иссиқлик-гравитацион оқимлари - конвекция туфайли содир бўлишига шубҳа йўқ . Бу оқимлар энергиясининг манбаи бўлиб, Ернинг марказий қисмлари ва юзасидаги ҳароратлар фарқи ҳисобланади. Ер ядросидаги ҳарорат жуда юқори, тахминан 5000 С деб баҳоланади. Конвектив оқимлар ёпиқ занжир шаклига эга бўлади. Уни оддий тажрибада текшириб кўриш мумкин. Бунга ўқувчи кастрюлкадаги сувни газ горелкасида қиздириш йўли билан ишонч ҳосил қилиши мумкин. Идиш тубидаги ҳароратнинг ошиши билан сув қалинлигида ҳарорат градиенти ва юқорига ҳаракатланувчи иссиқлиқ оқими юзага келади. Қизиган сув баландга кўтарила бошлайди, юзаси бўйлаб ёйилади ва, совуши туфайли, идишнинг девори бўйлаб пастга тушади. Бу ҳолда суюқликнинг барча қатламлари конвекцияга жалб этилади. Ҳосил бўлган конвекция тартибли ва бир ярусли бўлади. Агар бир қанча горелкадан фойдаланилса конвекция тартибсиз ҳолга келади. Аммо ҳар икки ҳолда ҳам сувнинг бутун қатлами конвекцияга жалб

қилинган, конвекциянинг ўзи эса бир ярусли бўлади. Бошқа тажрибада ўзаро аралашмайдиган суюқликларнинг икки қатламли (сув, мой) моделидан фойдаланамиз. Уни қиздириш жараёнида конвекциянинг икки сатҳи вужудга келади ва уларнинг ҳар бирида мустақил занжирлар ҳосил бўлади. Бу ҳолда конвекция икки сатҳли ёки икки ярусли ҳисобланади. Ер мантиясида ҳам, суюқликлар билан ўтказилган тажрибадаги сингари, конвектив оқимлар вужудга келади. Аммо бу жараён жуда мураккаб бўлиб, кўп омилларга боғлиқ бўлади. Энергия генерациясининг турли сатҳларда ва турли жадалликда кечиши, жинсларнинг юқори қовушоқлиги, мантия ва пўстлоқнинг қатламларга ажралганлиги ва латерал бир жинсли эмаслиги шулар жумласидандир. Улар тоғ жинсларининг турли петрокимёвий таркиби, зичлиги ва қиздирилганлиги билан боғлиқ. Қовушоқ мантия моддасининг ҳаракатга келтирувчи кучи конвектив оқимнинг пастки ва устки қисмларида зичликнинг ўзгачалигидан келиб чиқади. Зичлик мантия оқимининг кўтарилган қисмида паст бўлиб, оқимнинг чўкадиган жойи томон яқинлашган сари ортиб боради. Ер пўстининг чўкаётган оқим устидаги оғирлик кучи шундай юқорики, вақти-вақти билан пўстнинг мустаҳкамлигидан ошиб кетади (энг паст мустаҳкамлик ва энг юқори кучланиш жойлари), яъни пўстнинг ноэластик (пластик, мўрт) деформацияси - зилзила вужудга келади. Бунда пўстнинг деформацияланувчи жойларидан бутун бир тоғ тизмалари, масалан, Ҳимолай сиқиб чиқарилади. Пластик (мўрт) деформация жуда тез (зилзила вақтида пўстнинг сурилиш тезлигида) сусаяди, зилзила ўчоғи марказида ва унинг атрофида кучланиш камаяди. Шундай қилиб, литосфера плиталарининг ҳаракати – Ернинг марказий қисмидан жуда қовушоқ магма билан иссиқлик олиб келиниши оқибати ҳисобланади. Бунда иссиқлик энергиясининг бир қисми ишқалиш кучини енгиб ўтиш учун механик ишга айланади, бир қисми эса, ер пўстидан

ўтаётганда, атрофдаги бўшлиққа тарқаб кетади. Демак, бизнинг сайёра маълум маънода иссиқлиқ двигатели ҳам саналади. Ер қаъридаги ҳарорат тўғрисида бир неча гипотезалар мавжуд. XX асрнинг бошларида бу иссиқлик энергия си нинг радиофаол табиати тўғрисидаги гипотеза оммавий бўлган. Биринчи кўринишда у ер пўстида уран , калий ва бошқа радиоактив элементларнинг анча юқори концентрацияси билан тасдиқланган , аммо кейинчалик ер пўсти жинслари даги радиоактив элементларнинг миқдори кузатиладиган иссиқлиқ оқимини таъминлаш учун мутлақ о етарли эмаслиги аниқланди. Пўстости моддасидаги ( таркиби бўйича океан туби базальтларига яқин) радиоактив элементларнинг миқдори жуда ҳам кам. Аммо бу сайёранинг марказий қисмида иссиқлик ажратиб чиқарувчи оғир элементларнинг анча юқори миқдорини истисно қилмайди. Иккинчи модел - қизишни Ернинг кимёвий дифференциацияси орқали тушунтиради. Дастлаб сайёра силикатли ва металли моддаларнинг аралашмасидан таркиб топган . Аммо сайёранинг ҳосил бўлиши билан бир вақтда унинг муайян қобиқларга диффе ренциацияланиши бошланган. Анча зич металли қисми сайёранинг марказига қараб ҳаракатланган , силикатлар эса устки қобиқларда тўпланган. Бунда тизимнинг потенциал энергияси камайиб борган ва иссиқлиқ энергиясига айланган. Бошқа тадқиқотчилар эса сайёранинг қизиши метеоритларнинг зарбаси таъсиридаги аккреция туфайли содир бўлган деб тахмин қилишган . Иккинчи даражали кучлар. Иссиқлик конвекцияси туфайли ҳосил бўлувчи қовушоқ ишқаланиш кучи литосфера плиталарининг ҳаракатида белгиловчи аҳамиятга эга бўлади. Аммо ундан ташқари литосфера плиталарига бошқа, унча катта бўлмаган, бироқ муҳим кучлар ҳам таъсир қилади. Бу оғирроқ мантия юзасида енгилроқ пўстнинг сузишини таъминловчи Архимед кучидир. Ой ва Қуёшнинг гравитацион таъсири туфайли вужудга келувчи прилив оқимлари ҳам шундай аҳамиятга эга. Шу жумладан ер юзасининг турли жойларида атмосфера босимининг ўзгариши

туфайли пайдо бўладиган кучлар ҳам мавжуд. Атмосфера босимининг 3% га ўзгариши 0.3 м қалинликдаги яхлит сув қатламининг босимига тенг. Бундай ўзгаришлар кенглиги юзлаб километрларга борувчи зоналарда кечиши мумкин. 3. Ер пўстининг структуралари Фаол континентал четлар . Фаол континентал чет континент остига океан пўсти кирган жойларда пайдо бўлади. Бундай геодина мик вазиятлар эталони бўлиб Жанубий Американинг ғарбий соҳиллари саналади ва уни анд типидаги континентал чет дейишади . Фаол континентал четлар учун кўп сонли вулканлар ва умуман кучли магматизм характерли бўлади . Континентал четлар остида океан ва континентал литосфера плиталарининг ўзаро кучли механик таъсири кечади. Океан пўстининг ҳаракат тезлиги, ёши ва қалинлигига боғлиқ ҳолда мувозанат турлича бўлиши мумкин . Агар литосфера плитаси суст ҳаракатланса ва унча қалин бўлмаси, унда континент чўкинди қопламаси билан бирга қўшилиб кетади . Чўкинди жинслар кучли бурмаланишга учрайди ва континентал пўстнинг бир қисмига айланиб кетади. Бунда ҳосил бўлувчи структура аккрецион пона дейилади . Агар чўкаётган литосфера плитасининг тезлиги юқори , аммо чўкинди қопламаси қалин бўлмаса, унда океан пўсти континентдан кўчиб, мантияга сўрилади. Оролли ёйлар. Оролли ёйлар - бу бир океан литосфера плитасининг иккинчиси тагига шўнғиш жойида ҳосил бўлган субдукция зонаси устида ривожланган вулкан оролларининг занжиридир. Оролли ёйларнинг намунаси сифатида ҳозирги Алеут , Курил , Мариана ороллари ва бошқа архипелагларни кўрсатиш мумкин . Япон оролларини ҳам кўпинча ороллар ёйи дейишади , аммо уларнинг фундаменти жуда қари ва ҳақиқат д ан ҳам турли вақтларда вужудга келган бир қанча ороллар ёйи мажмуасидан иборат . Шунинг учун ҳам Япон ороллари микроконтинент ҳисобланади .

Оролли ёйлар иккита океан литосфера плиталарининг тўқнашувидан ҳосил бўлади. Бунда литосфера плиталаридан бири иккинчисининг остида қолиб , мантияга сўрилиб кетади. Устки ли тосфера плитасида ороллар ёйининг вулканлари пайдо бўлади. Ороллар ёйининг қавариқ томони ютилувчи литосфера плитаси томонига қараган бўлади . Шу томонда чуқурсувли нов ва ёйолди ботиқлиги жойлашган бўлади. Ороллар ёйининг ортида ёйорти ҳавзаси жойлашган бўлиб (масалан: Охота , Жанубий Хитой ва бошқа денгизлар ), уларда ҳам спрединг кечиши мумкин. Континентларнинг тўқнашуви . Континентал литосфера плиталарининг тўқнашуви пўстнинг бурмаланишига ва тоғ тизмаларининг пайдо бўлишига олиб келади. Бу жараён коллизия дейилади. Бундай коллизияга мисол қилиб Тетис океанининг ёпилиши ҳамда Евросиё плитасининг Ҳиндистон ва Африка плиталари билан тўқнашуви туфайли вужудга келган Альп-Ҳимолай тоғ қамбари ни кўрсатиш мумкин. Бунда ер пўст и нинг қалинлиги анча ош ган , Ҳимолай тоғи остида у 70 км га боради . Қалинлиги кескин ошган пўстда метаморфлашган чўкинди ва магматик жинслардан гранит таркибли магма ҳосил бўлади. Масалан, Ангар-Витим ва Зеренди сингари улкан батолитлар шундай ҳосил бўлган . Дивергент чегаралар. Бу чегаралар қарама-қарши йўналишларда ҳаракатланувчи литосфера плиталари орасидаги сарҳаддир. Ер рельефидаги бу чегаралар рифтлар орқали ифодаланган, уларда чўзилиш деформацияси устуворликка эга, пўстнинг қалинлиги минимал, иссиқлик оқими максимал ва фаол вулканизм кечади. Агар бундай чегара континентларда ҳосил бўлса, континентал рифт шаклланади. У кейинчалик марказида океан рифти бўлган океан ҳавзасига айланиши мумкин. О кеан рифтларида спрединг натижасида янги океан пўсти шаклланади.

Конвергент чегаралар . Литосфера плиталари тўқнашуви содир бўладиган чегаралар конвергент чегаралар дейилади . Бунда учта вариант бўлиши мумкин : 1. Континентал литосфера плитасининг океан плитаси билан тўқнашуви . Океан пўсти континентал пўстга нисбатан зичроқ бўлганлиги сабабли субдукция зонасидан континентлар остига ки риб кетади . 2. Океан литосфера плиталарининг ўзаро тўқнашуви . Бу ҳолда литосфера плиталаридан бири иккинчисининг остига кириб кетади ва устида ороллар ёйи шаклланувчи субдукция зонаси ҳосил бўлади . 3. Континентал литосфера плиталарининг ўзаро тўқнашуви. Бунда коллизия, йирик бурмали вилоят вужудга келади. Бунга Ҳимолай тоғлари мисол бўлади . Баъзи ҳолларда океан пўстининг континентал пўст устига сурилиши - обдукция содир бўлади . Шу жараёнлар туфайли Кипр , Янги Каледония , Уммон ва бошқаларнинг офиолитлари вужудга келган . Субдукция зонасида океан пўсти ютилиб кетади ва шу туфайли Ўрта океан тизмасида унинг пайдо бўлиши компенсацияланади. Пўст ва мантия ораси да ўзаро фавқулодда мураккаб жараёнлар кечади . Бунда океан пўсти ўзи билан бирга континентал пўст блокларини олиб тушиши кузатилади. Жуда юқори босим таъсирида ҳозирги геологик тадқиқотларнинг қизиқарли объектлари ҳисобланувчи метаморфик мажмуалар пайдо бўлади . Ҳ озирги субдукция зоналарининг кўпчилиги Тинч океанининг четларида жойлашган бўлиб, оловли ҳалқани ташкил этади . Литосфера плиталарининг конвергенция з онасида кечадиган жараёнлар геологиядаги энг мураккаб масала ҳисобланади. Уларда турлича йўллар билан келиб чиққан блоклар янги континентал пўстни ҳосил қилиб, аралашиб кетади.

Океан рифтлари. О кеан пўстида рифтлар ўртаокеан тизмаларининг марказий қисмида жойлашган бўлади. Уларда янги океан пўстининг шаклланиши амалга ошади. Ўртаокеан тизмаларининг умумий узунлиги 60 минг километрдан ортиқ. Уларда кўпчилик гидротермал булоқлар жойлашган бўлиб , океанга ички ҳароратнинг анча қисмини ва эриган элементларни олиб чиқади. Юқори ҳароратли булоқлар қора чекувчилар деб номланган, улар билан рангли металларнинг бой заҳиралари боғлиқ. Континентал рифтлар. Континентнинг парчаланиши унинг муайян қисмида рифт ҳосил бўлиш билан бошланади. Бунда пўст юпқалашади ва очилади, магматизм бошланади. Узилмалар тўплами билан чегараланган ва чуқурлиги бир неча юзлаб метрларга борувчи узун ботиқликлар шаклланади. Бундан кейин ҳодисалар ривожланишининг икки варианти бўлиши мумкин: ё рифтнинг кенгайиши тўхтайди ва у авлакоген га айланиб, чўкинди жинслар билан тўлиб қолади ёки континентларнинг очилиши давом этади ва океан пўсти шаклланади. Трансформали чегаралар . Литосфера плиталари параллел йўналишда, аммо турли тезликда ҳаракатланаётган жойларда трансформали ер ёриқлари - океанларда кенг ва континентларда кам тарқалган улкан силжималар ҳосил бўлади. Литосферанинг бутун қалинлигини кесиб ўтган силжимали ер ёриқлари трансформали ер ёриқлари дейилади. Океанларда транс-формали ер ёриқлари ўртаокеан тизмаларига (ЎОТ) перпендикуляр ўтади ва уларни кенглиги ўртача 400 км бўлган сегментларга парча- лайди (59-расм). Тизманинг сег- ментлари орасида трансформали ер ёриғининг фаол қисми жойлашган. Бу жой- расм. Тинчокеани плитасидаги трансформали ер ёриқлари.

ларда доим зилзилалар ва тоғ ҳосил бўлиш жараёнлари кузати-лади, ер ёриғининг атрофида кўплаб таянч структуралари – уст-сурилмалар, бурмалар ва грабенлар шаклла-нади. Натижада ер ёриғи зонасида мантия жинслари очилиб қолади. ЎОТ сегментларининг ҳар иккала томонлари бўйлаб трансформали ер ёриқларининг пассив қисми жойлашган бўлади. Уларда фаол ҳаракатлар кечмайди, аммо улар океанлар туби рельефида узоқларга чўзилган ўртаси ботиқ тепаликлар билан яққол ифодаланган. Континентлардаги силжима структуралар . К онтинентлардаги литосфера плиталарининг силжиш чегаралари анча сийрак учрайди. Уларнинг орасида энг фаол и бўлиб, Шимолий Америка литосфера плитасини Тинч океанидан ажратиб турувчи Сан-Андреас ер ёриғ и саналади (60-расм) . C ан-Андреас – сайёрадаги энг сейсмофаол районлардан бири саналади . У трансформали ер ёриғидир. Тинчокеани плитаси шу ер ёриғи бўйлаб Шимолий Америка плитасига нисбатан шимолий-ғарбга йилига 5-6 см тезликда силжимоқда. Унда магнитудаси 6 бирликдан юқори бўлган зилзилалар ўртача ҳар 22 йилда бир марта содир бўлади. Сан-Франциско шаҳри ушбу ер ёриғи яқинида жойлашган . Т рансформали ер ёриқлари учун қисқа фокусли зилзилалар характерли. Литосфера плиталари ичидаги жараёнлар. Л итосфера плиталари тектоникаси назариясида дастлаб вулканизм ва сейсмик ҳодисалар литосфера плиталари чегарасида тўпланади деган тушунча мавжуд бўлган. Аммо бундай ўзига хос тектоник ва магматик жараёнлар бошқа жойларда ҳам ривожланганлиги маълум бўлди. Литосфера плиталари ичидаги жараёнлар орасида баъзи районларда қайноқ нуқталар деб номланувчи узоқ давом этувчи базальт магматизми ҳодисаси алоҳида ўринни эгаллади.

расм. Сан-Андреас рифтининг фотосурати. http://wsyachina.narod.ru Қайноқ нуқталар. Океанлар тубида кўп сонли вулкан ороллари жойлашган. Улардан баъзилари ёши аста-секин ўзгариш тартибида занжир ҳосил қилиб жойлашган. Бунга намунавий мисол бўлиб Гавай сувости тизмасининг вулканлар қатори ҳисобланади . У океан сатҳидан Гавай о роллари шаклида ч иқиб т уради . Гавай оролларидан 3000 км масофада бу занжир озроқ шимолга бурилади ва шундан бошлаб Император тизмаси номини олади . У Алеут ороллар ёйи яқинида чуқурсувли но в орқали узилади . Бундай ғаройиб структурани тушунтириш учун шундай тахмин қилишган: Гавай ороллари тагида жойлашган қайноқ нуқта – бу қайноқ

мантия оқими ер юзасига кўтариладиган жой бўлиб , устида ҳаракатланувчи океан пўстини қайта эритади . Бундай нуқталар ҳозирги кунда ер юзасида кўплаб топилган . Уларни келтириб чиқарган м антия оқимлари плюм деб атал ади . Баъзи ҳолларда плюмларнинг жуда катта чуқурликлардан, ҳатто, ядро - мантия чегарасидан модда олиб чиқиши эҳтимол қилинади . Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчаш. Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчашнинг бир қанча усуллари мавжуд. Қайноқ нуқталар билан боғлиқ вулканлар плиталар орасидаги чегарадан анча узоқда жойлашган бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, қайноқ нуқталар вулканизми плиталар чегарасида кечадиган жараёнларга боғлиқ эмас. Қайноқ нуқталарнинг вулканизми мантияда кечаётган чуқурлик жараёнлари билан боғлиқ. Тинч океанининг марказий қисмида жой-лашган Гавай ороллари қайноқ нуқталардаги вулканизм фаолияти натижасида ҳосил бўлган. Тинч океани архипелаги оролларининг жойлашиши шуни кўсатадики, Тинч океани плитаси қайноқ нуқталар тизимига нисбатан шимолий-ғарбга қараб силжимоқда. Кауаи вулкани бундан 3,1 млн йил илгари плитанинг шу қисми бевосита қайноқ нуқта устида жойлашган вақтда ҳосил бўлган. Шундан буён бу орол 600 км масофага силжиган. Бу Тинчокеани плитасининг қайноқ нуқтага нисбатан йилига 11-12 см тезлик билан силжиётганлигини билдиради (61-расм). расм. Литосфера плиталарининг ҳ аракат тезлиги . Литосфера плиталари сурилишининг нисбий тезлигини океан пўстининг ёши ҳақидаги маълумотлардан фойдаланиб ҳам ҳисоблаб топиш мумкин. Тинч океанининг жанубий қисмида ўртаокеан тизмалари бўйлаб океан

пўстининг ёши 48 млн йил бўлган 3700 км лик зонаси жойлашган. Бу иккита литосфера плиталари 48 млн йил давомида 3700 км масофага силжиганлигини кўрсатади. Демак плиталарнинг сурилиш тезлиги йилига 7,7 см ни ташкил этади. Бу маълумотлар кейинчалик юқори аниқликдаги асбоблар (JPS) билан ҳам тасдиқланди. Литосфера плиталарининг силжишидаги максимал нисбий тезлик Тинч океанида қайд этилган. Т инчокеани ва Наска плита - лари бир-биридан йилига 17 см тезликда узоқлашмоқда. Ш имолий Америка ва Евросиё плиталарининг бир-биридан узоқлашиш тезлиги йилига 2 см ни ташкил этади. Трапплар ва океан платоси . Л итосфера плиталари ичида узоқ вақт фаолият кўрсатувчи қайноқ нуқталардан ташқари баъзан континентларда трапплар , океанларда эса океан плато сини шакллантирувчи улкан ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқадиган жойлар ҳам маълум. Бу турдаги магматизмнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у бир неча миллион йилни ташкил этувчи нисбатан қисқа геологик вақт давомида содир бўлади, аммо кенг майдонларни (ўнлаб минг км²) қамраб олади ва ундан ўртаокеан тизмаларидаги вулканизм билан таққослаш даражасидаги жуда катта ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқади. Шарқий Сибир платформасида, Ҳиндистон континентидаги Декан ясси тоғларида ва бошқа жойларда шундай трапплар мавжуд. Траппларнинг ҳосил бўлиши қайноқ мантия оқимлари билан боғлиқ, аммо қайноқ нуқталардан фарқли ўлароқ, улар қисқа геологик вақт давомида фаолият кўрсатади. Қайноқ нуқталар ва трапплар геодинамик жараёнларда нафақат доимий конвектив оқимлар, балки плюмлар ҳам муҳим аҳамиятга эгалигини таъкидловчи плюм геотектоникасини яратишда асос бўлди. Плюм тектоникаси литосфера плиталари тектоникасини инкор этмайди , балки уни тўлдиради. 4. Литосфера плиталари тектоникаси фан тизими сифатида

Ҳозирги даврда тектоникани фақат геологик концепция деб қараб бўлмайди. У Ер ҳақидаги барча фанларда асосий аҳамиятга эга , унда турли тушунчалар ва тамойилларга асосланган бир неча услубий ёндошув ажратилади . Кинематик ёндошув нуқти назаридан литосфера плиталари ҳаракатини сферада фигуралар сурилишининг геометрик қонунлари билан тушунтириш мумкин . Ернинг устки қисмини турли ўлчамдаги бир-бирига нисбатан сурилувчи литосфера плиталарининг мозаикаси деб қаралиши мумкин. Палеомагнит маълумотлари турли вақтларда ҳар бир литосфера плиталарига нисбатан магнит қуту б ларининг жойлашган ўрнини тиклаш имконини беради . Турли литосфера плиталари бўйича маълумотларни умумлаштириш литосфера плиталарининг бутун геологик тарих давомида сурилиш кема- кетлигини қайта тиклашга олиб келди . Бу маълумотларни ҳаракатсиз қайноқ нуқталардан олинган маълумотлар билан умумлаштириш литосфера плиталарининг мутлақ сурилишини ва Ер магнит қутблари ҳаракат тарихини аниқлаш имкониятини яратди . Теплофизик ёндошув . Ерни иссиқлиқ энергиясини қисман механик энергияга айлантирувчи иссиқлик машинаси деб қараш мумкин . Бундай ёндошув доирасида Ернинг ички қобиқларида ги моддалар ҳаракати Навье – Стокс тенгламаси б ўйича қовушоқ суюқлик оқими сифатида моделлаштирилади . Мантия конвекцияси мантия оқими структураси да муайян аҳамиятга эга бўлган фазовий ўзгаришлар ва кимёвий реакциялар билан бирга кечади . Геофизик зондлаш маълумотлари , теплофизик экспериментлар натижалари ҳамда аналитик ва сонли ҳисоб-китобларга асосланиб олимлар мантия конвекцияси структурасини , оқимлар тезлиги ва чуқурликда кечувчи бошқа муҳим жараёнларни аниқлашга ҳаракат қилмоқда . Бу маълумотлар Ернинг энг чуқур қисмлари тузилишини тушуниш учун жуда муҳим ҳисобланади. Чунки мантия ва ядрони бевосита ўрганиб бўлмайди, аммо улар сайёра юзасида кечадиган жараёнлар учун жуда катта таъсир кўрсатади.

Геокимёвий ёндошув . Литосфера плиталари тектоникаси геокимёси Ернинг турли қобиқлари орасида узлуксиз модда ва энергия алмашуви механизми сифатида муҳим. Ҳар бир геодинамик вазият учун тоғ жинсларининг ўзига хос мажмуаси характерли бўлади. Ўз навбатида ушбу характерли хусусиятлар бўйича тоғ жинслари ҳосил бўлган геодинамик вазиятни аниқлаш мумкин. Тарихий ёндошув . Ер сайёрасининг тарихи маъносида литосфера плиталари тектоникаси – бу бирлашувчи ва парчаланувчи континентлар, вулкан занжирларининг пайдо бўлиши ва сусайиши, океанларнинг вужудга келиши ва ёпилиши тарихидир. Ҳозирги вақтда ер пўстининг йирик блоклари учун сурилиш тарихи барча тафсилотлари билан тикланган. Аммо унча катта бўлмаган блоклар ва кичик литосфера плиталари тарихини тиклашда анча услубий қийинчиликлар мавжуд. Энг мураккаб геодинамик жараёнлар литосфера плиталарининг тўқнашиш зоналарида содир бўлади. Бу зоналарда кўпчилик майда блоклар – террейнлардан таркиб топган тоғ тизмалари ҳосил бўлади . Қояли тоғларни ўрганишда геологик тадқиқотларнинг янги бир йўналиши – террейнларни ажратиш ва уларнинг тарихини тиклаш борасидаги ўрганиш усулларини ўзида жамловчи террейнли таҳлил шаклланди.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Зилзила

Ер шарининг шакли, тузилиши ва иссиклик режими

Ернинг хосил булиши ва тузилиши

Асосий тоғ жинсларини ташкил этадиган минераллар. Тоғ жинсларининг классификацияси

Геологик жараёнлар ва уларнинг ер пустини ривожлантиришдаги ахамияти