Ернинг ички геодинамик жараёнлари. Тектоник ҳаракатлар ва тектоник структуралар - Геология - Рефераты

Ернинг ички геодинамик жараёнлари. Тектоник ҳаракатлар ва тектоник структуралар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

333 KB

Ернинг ички геодинамик жараёнлари . Тектоник ҳаракатлар ва тектоник структуралар Режа: 1. Тектоник ҳаракатлар 2. Тоғ жинсларининг деформацияси 3. Тектоник структуралар

1. Тектоник ҳаракатлар Зилзилалар қабилида кечадиган жараёнлар мажмуаси тектоник ҳаракатлар дейилади. Тектоник ҳаракатлар узлукли-узлуксиз равишда кечади, яъни унинг интенсивлиги геологик вақт давомида гоҳ кучайиб, гоҳ сусайиб туради. Улар е р пўстининг рельефи, материкларнинг пайдо бўлиши, ум у м а н Е рн и н г палеогеографик тараққиётида етакчи ў ринда туради. Ер тараққиёти тарихида тоғ ҳосил қилувчи кучли тектоник ҳаракатлар рўй берган тоғ бурмаланиши эпохалари ажратилади. Масалан, байкал тоғ бурмаланиши протерозойнинг охири-палеозойнинг бошланишида, каледон ва герцин тоғ бурмаланишлари палеозойнинг ўртасида ва охирида , киммерий тоғ бурм аланиши м езозой эрасида, альп тоғ бурмаланиши эса кайнозой эрасида содир бўлган. Тектоник ҳаракатлар энг қадимги, қадимги, янги (неотектоник) ва ҳозирги замон тектоник ҳаракатларига бўлинади. Энг қ адимги тектоник ҳаракатларга архей ва протерозойда содир бўлган тектоник ҳаракатлар киради. Қ адимгиси - палеозой (каледон, герцин) ва мезозой (киммерий) эраларидаги, неотектоник ва ҳозирги замон тектоник ҳаракатлари эса кайнозой ( альп) эрасидаги тоғ бурмаланишларини ўз ичига олади. Улар асосан геологик, қисман геоморфологик усуллар орқали ўрганилади. Ер пўстидаги тектоник ҳаракатлар қатлам ёки қатламсиз яхлит ётқизиқларнинг дастлабки ётишини ўзгартиради. Қатламлар ён томонидан сиқилишидан бурмаланади, тик таъсир қилган кучдан эса, синади, дарзлар ҳосил қилиб, бўлакларга ажралади ва ниҳоят бир қисми кўтарилиб, иккинчи қисми чўкиши мумкин. Қатламларнинг шакли ва яхлитлигининг ўзгариши ички ҳаракатга боғлиқдир. Бу ҳ аракатдан чўкиш, кўтарилиш, бурмаланиш, ер ёрилиши, катта - катта палахсаларнинг силж иши ва бошқа хил тектоник

структуралар вужудга келади. Тектоник ҳаракатлар икки хил - ороген ва эпейроген ҳаракатларга бўлинади. Ороген ҳаракатлар ўз навбатида пликатив (бурмаланиш) ва дизъюнктив (узилма) турларга ажратилади. Эпейроген (тебранма) ҳаракатлар ер пўстининг асрий тебранишида ўз ифодасини топган. Денгиз ётқизиқларининг барча қитъаларда топилиши ўтган геологик даврларда бир неча марта ер пўстида асрий тебранишлар кечганлигидан далолат беради. Бундай ҳаракатлар ҳозир ҳам давом этмоқда. Эпейроген ҳаракатлар қирғоқ чизиқларининг ўзгаришида а йниқса яққол акс этади. Денгиз соҳилларининг баъзи жойларида сувнинг қайтишини кузатиш мумкин. Бундай ҳодиса ё денгиз сатҳининг пасайиши ёки соҳилининг кўтарилишида рўй беради. Қуруқликнинг чўкиши ёки денгиз сатҳининг кўтарилиши на ти ж а си да де нг из тр ан сг ре сс ия си р ўй б ер ад и в а қ у руқликнинг бир қисмини сув босади. Қуруқликдан денгиз суви қ айтса регрессия дейилади. Ер пўстининг асрий тебраниши фақат денгиз соҳилларидагина эмас, балки материк ичкарисида ҳам кузатилади. Масалан, Франциянинг айрим жойлари, Альп тоғларининг этаклари ва Боден кўли атрофи, Шимолий Америкада Мичиган кўли соҳиллари, Тинч океандаги кўпчилик маржон ороллари ҳам аста - секин чўкмоқда. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ер пўстидаги ҳозирги ҳаракатларни аниқ ўлчашда геодезик асбоблардан фойдаланилади. Тоғ жинслари қатламларининг ётиш ҳ олатини ўлчаш билан эпейроген ҳаракатларнинг ер пўстига кўрсатган таъсири аниқланади. Бунда геологик ва геом орф ологик кесмалар, тоғ жинсларининг ётиш шаклларининг таҳлили ҳам катта ёрдам беради. 1862-1932-йиллардаги нивелирлашларнинг натижалари текшириб кўрилганда, Ҳимолай тоғлари билан Ганг дарёси ўртасида жойлашган Шимолий Ҳиндистоннинг кўп қисми бир йилда 18,2 мм кўтарилганлиги аниқланган. Банорас шаҳрининг шимолий қисми ҳам энг кўп

кўтарилганлиги маълум. 1966 йилги Тошкент зилзиласидан кейинги сейсмологларнинг илмий текшириш ишлари Тошкент ҳ удудининг пасткам жойлари (Чирчиқ дарёси, Қорақамиш ва Бўзсувнинг қуйи оқимлари) чўкаётган бўлса, бошқа жойлари (Анҳор канали ўтган жойлар, Юнусобод) кўтарилаётганлигини кўрсатди. Ер пўстининг тик (вертикал) тебранма ҳаракатидан ташқари, горизонтал ҳаракати ҳам кузатилади. Масалан, Помир тоғлари жанубдан шимолга томон аста-секин йилига 2-3 см с и л ж и м о қ д а . Е р т а р и х и д а в а р и в о ж л а н и ш и д а т е к т о н и к ҳ аракатлар муттасил, лекин гоҳ тез, гоҳ суст кечган. Неотектоник ҳаракатлар . Неотектоник ҳ аракатлар 40 млн. йилдан буёнги тектоник ҳаракатларни ўз ичига . Ёш тектоник ха ракатлар голоцен давридан, яъни кейинги 10000 йилдан бошла нади, археологик ва геоморфологик усуллар ёрдамида ўрганилади. Ҳозирги замон тектоник ҳаракатлари 100 йилдан буёнги харакатларга тегишли бўлиб, улар геодезик асбоблар ёрдамида ўрганилади. Неоген ва тўртламчи даврлардаги тектоник ҳаракатларни ва улар ҳосил қилган структураларни геологиянинг неотектоника деб аталувчи соҳаси ўрганади. Неотектоникани академик В.А.Обручев (1863 - 1956) биринчи бўлиб умумий тектоника фанидан ажратишни таклиф қилган ва буни асослаган. Ер пўстининг ривожланиш тарихи унда муттасил тектоник ҳ аракатлар бўлиб турганлигидан дарак беради. Бундай ҳ аракатлар тоғ жинси қатлам ларининг ётиш ҳолатини, тузилишини, рельефини ўзгартиради. Ер қатламларидаги, а йниқса ёш қатламлардаги бундай ўзгаришларни аниқлаш, уларни ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки улар ҳозирги рельеф шаклларини ҳосил қилган бўлиб, нефт, газ, кўмир каби фойдали қазилмаларни башорат қилиш ва қидиришда етакчи мезон ҳ исобланади. Неотектоник ҳаракатлар кечган жойларни бир неча хил ус уллар ёрдамида аниқлаш мумкин.

Тектоник ҳаракатлар туфайли неоген, тўртламчи давр ётқизиқларида дарз кетган, букилган структуралар ҳосил бўлган ва баландликларда қадимги текисланиш юзалари каби қолдиқ рельеф шакллари учрайдиган жойлар мавжуд. Ана шулар таҳлил қилиниб, неотектоник ҳаракатларнинг тезлиги ва йўналиши, қандай геологик структураларни ҳосил қилганлиги ҳамда уларга рельефнинг қандай шакллари мос келиши аниқланади. Тўртламчи давр ётқизиқларнинг дарз кетган ва узилган жойлари Қоржонтовда, Норин дарёси водийсида ва бошқа жойларда учрайди. Ер пўстининг кўтарилиши туфайли антропоген даври ётқизиқлари тоғларнинг 1800 - 2000 м мутлақ баландликларида, яъни дарё ўзанидан 600-700 м тепада қолиб кетган. Масалан, Пском дарёси чап қирғоғидаги нанай супаси (Q 1 ) бунга мисол бўлаолади. Қадимги текисликларнинг баланд тоғ оралиғида қ олиб кетиши неотектоник ҳаракат кечганлигидан дарак беради. Масалан, Чотқол, Пском тоғлари орасидаги Майдонтол (платоси) денгиз юзасидан 2500 - 2800 м баландликда жойлашган. Неотектоник ва ҳозирги замон тектоник ҳаракатлар вулкан отилиши, зилзила ҳаракатларида намоён бўлади (зилзила бобига каранг). Тўртламчи даврнинг бошларида ер ёрилишидан Африкадаги Виктория ва Танганика кўллари, Қизил денгиз ва Ўлик денгизлар ҳосил бўлган. Россия ҳудудидаги Байкал кўли ҳам антропоген даврида хосил бўлган деб ҳ исобланади. Неотектоник ҳаракатлар туфайли ҳозирги даврдаги қуруқлик ва океан тубларидаги асосий рельеф шакллари: тоғлар, текисликлар, дарё водийлари пайдо бўлган. Ҳ озирги замон тектоник ҳаракатларини бевосита ўрганишимиз ва асбоблар орқали у ларнинг қийматини ўлчашимиз мумкин. Шу каби йўналишини ҳам аниқлаш мумкин. Масалан: ветикал ҳаракатлар мусбат – кўтарилувчи ва манфий – чўкувчи бўлиши мумкин.

Ҳозирги замон вертикал ва горизонтал тектоник ҳаракатларни ўрганиш натижалари шуни кўрсатадики, уларнинг ўртача тезлиги йилига 1-2 см дан ошмайди. Биринчи қарашда бу жудаям арзимасдек туюлади. Аммо бу ҳаракатлар юз минг ва миллионлаб йиллар давомида тўхтовсиз кечиши мумкин. Йилига 1 см даги кўтарилиш тезлиги бир миллион йил давомида баландлиги 10 км бўлган тоғни ҳосил қилади. Бу Ҳимолайдан ҳам баланд! Геологик ўтмишдаги тектоник ҳаракатлар тўғрисида уларнинг натижалари бўйича фикр юритиш мумкин. 2. Тоғ жинсларининг деформацияси То ғ жинслари тектоник кучлар таъсирида турли деформацияга учрайди. То ғ жинсларига четдан таъсир қ илувчи кучлар таш қ и куч лардир. Деформация турлари то ғ жинсларига таъсир қ илувчи шу таш қ и кучлар катталиги ва йўналиши, деформацияланиш шароити ҳ амда то ғ жинсларининг физик хусусиятларига бо ғ ли қ бўлади. То ғ жинсларининг деформацияси деганда уларнинг таш қ и кучлар таъсирида ўз шакли ва ҳ ажмини ўзгартириш хусусиятига айтилади. То ғ жинсларининг деформациясида уларнинг ички физик хусусиятлари: муста ҳ камлиги, эластиклиги, пластиклиги ва мўртлиги каби хоссалари асосий а ҳ амиятга эга бўлади. То ғ жинсларининг муста ҳ камлиги деб таш қ и кучлар таъсирига кўрсата оладиган қ аршилик қ обилиятига айтилади. То ғ жинсларининг эластиклиги таш қ и кучлар таъсирида ўз шакли ва ҳ ажмини ўзгартириши ва бу кучлар таъсири тўхтагандан сўнг бирламчи ҳ олатига қ айтиш хусусиятига эга бўлишини ифодалайди.

То ғ жинсларининг пластиклиги таш қ и кучлар таъсирида шакли ва ҳ ажмининг қ айтмас ўзгариши билан белгила- нади. То ғ жинсларининг мўртлиги деб таш қ и кучлар таъсирида ях - литлиги бузилиб, парча-ланиш хусусиятига айтилади. Деформация тур-лари . То ғ жинсларининг деформацияси ҳ осил бўлиши бос қ ичлари кетма-кетлиги бўйича эластик, пластик ва мўрт деформацияларга бўлинади (44-расм). Улар то ғ жинсларининг эластиклиги, пластиклиги ва мўртлиги хусусиятларидан келиб чи қ ади. Эластик деформация ташқи кучлар таъсирида тоғ жинслари шакли ва ҳажмининг ўзгариши ва шу кучлар таъсири тўхтагандан кейин бирламчи ҳолатига қайтишидан иборат бўлади. Бундай деформация таш қ и кучлар катталиги эластиклик чегарасидан ошмаганда содир бўлади. Агар то ғ жинсларига таъсир қ илувчи таш қ и кучлар катталиги эластиклик чегарасидан орти қ бўлиб, бунда уларнинг я ҳ литлиги бузилмаса, таш қ и кучлар таъсири тўхтагандан кейин ҳ ажмий ва шаклий ўзгаришлар бирламчи ҳ олатига қ айтмаса, қ олди қ деформация ҳ осил бўлади ва у пластик деформация деб юритилади. Бу деформация кристалли жинслардаги минераллар кристалл панжаралари қ атламларининг бир бирига нисбатан қ айтмас силжиши билан бо ғ ли қ . Таш қ и кучлар таъсири тўхтагандан кейин улар янги мувозанат шароитида ҳ осил бўлган вазиятини са қ лаб қ олади. Қолдиқ деформация тоғ жинслари яхлитлигининг бузилиши (дарзликлар ҳосил бўлиши, парчаланиш) орқали содир бўлса мўрт деформация ривожланади.расм. Д еформация турларининг чегараси.

Деформация турларини кўргазмали тасаввур этиш учун резина тасма, пластилин парчаси ва бир варақ қоғоз оламиз (45- расм). Ушбу жисмларга б ир хил чўзувчи кучи таъсир этаётган бўлсин. Бунда резина тасма ва пластилин парчаси чўзилади, аммо қоғоз варағи й иртилиб кетади ( 46 -расм). Демак қоғоз варағи учун мўрт деформация хосдир. Чўзувчи куч таъсири тўхтагандан сўнг пластилин парчаси кейинги чўзилган ҳолдаги шаклини сақлаб қолади. Бу эса пластик деформация учун яққол мисолдир.Чўзувчи куч таъсири тўхтагандан сўнг резина тасмаси ўзининг дастлабки шаклига қайтади. Тоғ жинсларига фақат чўзувчи тектоник кучлар эмас, балки сиқувчи ва буровчи характердаги тектоник кучлар ҳам таъсир кўрсатади. Буларнинг натижасида мураккаб тузилишдаги турли тектоник структуралар вужудга келади. Уларни ўрганиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга. 3. Тектоник структуралар Тектоник ҳара катлар туфайли бурмали ва узилмали структуралар ҳосил бўлади.расм. Деформация турлари ни аниқлаш учун мисол қилиб о линган жисм - лар : а-резина тас ма, б - пластилин парчаси, в-қоғ оз варағи. расм. Чўзувчи куч таъсирида резина тасма ва пластилин парчаси чўзилади, қоғоз варағи эса йиртилади.

Бурмали структуралар ва уларнинг элементлари . Бурма деб тектоник ва бошқа ташқи кучлар таъсирида чўкинди, вулканоген ва метаморфик жинслар қатламларининг пластик деформацияси туфайли тўлқинсимон букланишига айтилади. Бурмали структуралар орасида уларнинг иккита асосий тури: антиклинал ва синклинал структуралар ажратилади. Антиклинал бурма морфологик томондан қавариқ структура бўлиб, унинг ядросида қари жинслар очилиб ётган бўлади, қанотларини эса ёш жинслар ташкил этади (47-расм). Синклинал бурма антиклинал бурманинг акси бўлиб, морфологик томондан ботиқ структура ва унинг мульдасида ёш жинслар, қанотла - рида эса қари жинслар ривож - ланган бўлади. Бурмалар ер пўстида ҳар қандай ҳолатда ётиши мумкин. Улар қандай ҳолатда ётишидан қатъий назар маълум бир морфологик элементлардан иборат бўлади. Табиий ҳолда ер юзасида ювилишдан тўла сақланган бурмалар камдан-кам учрайди. Бурма элементлари ҳолатини таҳлил қилиш орқали уларнинг умумий шаклини тиклаш мумкин. Бурмали струк- тураларнинг ўлчами ва тартиби ҳар хил бўлиб, кўп ҳолларда йирикрасм. А нтиклинал ва синклинал бурмалар. расм. Бурманинг ўқ текислиги .

биринчи тар-тибдагилари майда бурмалардан тузилган бўлади. Бурмалар ер юзасида алоҳида-алоҳида ёки катта гуруҳлардан иборат бўлиши мумкин. Кейинги ҳолда улар бурмали ўлкаларни ташкил қилади. Ҳар бир бурма маълум элементлардан ташкил топган бўлади. Бурмаларда қатламларнинг букланиш жойи бурма қулфи ёки ядроси дейилади. Бурмаларнинг қулфига туташган қисмлари бурма қанотлари дейилади ва улар қарама қарши томонга моноклинал ётган бўлади. Бурма ядроси ер юзасида, одатда, ювилган ҳолда учрайди. Қатламларнинг букланиш чизиғи бўйича бурмани иккига бўлувчи ҳаёлий текислик бурманинг ўқ текислиги деб юритилади (48-расм). Бурма ўқ текислиги муҳим элементлардан бири бўлиб, унинг фазода тутган вазиятига қараб бурмаларнинг морфологик турлари ажратилади. Бурма ўқ текислиги билан рельеф юзасининг кесишишидан ҳосил бўлган чизиқ бурманинг ўқ чизиғи дейилади. Бурма ўқ текислиги билан бурмада қатнашаётган қатламлардан бирининг юзаси кесишишидан ҳосил бўлган чизиқ бурма шарнири дейилади (расм). Қатламларнинг букланиш ҳолатига қараб бурма шарни-ри горизонтал, қия, эгри ва тўлқинсимон бўлиши мумкин. Бур- ма шарнири ёрдамида унинг фазода тутган вазияти аниқланади. Бурма шарнирининг бўйлама йўналишда бир неча бор шўнғи-ши ва кўтарилишидан бурма ундуляцияси ҳосил бўлади. Бурма шарнири билан унинг горизонтал текисликка ўтказилган проекцияси орасидаги бурчак бурманинг шўнғиш ёки кўтарилиш бурчаги дейилади. расм. Б урма ларнинг шарнири ва қанотл ари.

Ҳар қандай бурма ўз ўлчамларига эга. Уларнинг эни, бўйи ва баландлиги бўлади (50 - расм ). Бурманинг эни (кенглиги) ёндош бурмалар ўқ текисликлари орасидаги масофадан иборат бўлади. Унинг узунлиги қарама- қарши томонда бурмада қатнашаётган маълум қатламнинг шўнғиш нуқталари орасидаги масофага тенг, баландлиги эса ёндош қарама-қарши бурмалар қулфлари орасидаги вертикал масофага тенг бўлади. Бурмаларнинг морфологик турлари. Бурмалар горизонтал текисликка нисбатан қавариқ-ботиқлигига, ўқ текислигининг вазиятига, бурма қанотлари орасидаги муносабатга, қулфининг шаклига, эни билан бўйи орасидаги нисбатга ва бошқа ҳусусиятларига қараб морфологик турларга бўлинади. Бурмалар ўқ текис- лигининг вазиятига қараб симметрик ва асимметрик бурмаларга бўлинади (51а,б- расмлар). Симметрик бурмаларда ўқ текислиги вертикал жойлашган бўлиб, уларнинг қанотлари бир хил қиялик бурчагига эга бўлади. Асимметрик бурмаларда эса ўқ текислиги қия ёки горизонтал ётган бўлиб, қанотлари турли қиялик бурчагига эга бўлади Асимметрик бурмалар орасида қия, тўнтарилган, ётувчи ва шўнғувчи турлари ажратилади (51-б,в,г-расмлар).расм. Бурмалар шарнирининг планда ва кесмада тасвирланиши .

расм. Бурмаларнинг морфологик турлари: а - симметрик бурма: б- асимметрик бурма; в-ётувчи бурма; г-шўнғувчи бурма . Қия бурмаларда қанотлари қарама-қарши томонга ётган бўлиб, унинг ётиш бурчаги ҳар хил ва ўқ текислиги қия бўлади.Тўнтарилган бурмаларда қанотлари бир томонга ётган ва ўқ текислиги қия жойлашган бўлади. Уларда тўғри ва тўнтарилган қанотлар ажратилади. Ётувчи бурмаларда ўқ текислиги горизонтал ётган бўлади. Шўнғувчи бурмаларда ўқ текислигининг олдинги қисми пастга қараб энгашган бўлади Баъзи ҳолларда бундай бурмаларнинг устки қисми ювилиб кетиши натижасида уларнинг ядросида, шакли бўйича синклинал бурмани эслатувчи қолдиқни кузатиш мумкин. Лекин унинг марказида ёш эмас, балки нисбатан қари тоғ жинслари ётган бўлади. Бурмалар қанотлари орасидаги муносабатга қараб одатдаги, изоклинал ва елпиғичсимон турларга бўлинади. Одатдаги бурмаларда қанотлари қарама-қарши томонга ётган бўлади. Изоклинал бурмаларда қанотлари бир-бирига параллелдир. Елпиғичсимон бурмаларда уларнинг қанотлари елпиғичсимон тарзда ёки ёйилган бўлади.

Бурмалар эни билан бўйи орасидаги нисбатга қараб чўзиқ, брахиформали ва гумбазсимон турларга бўлинади (52-расм). Чўзиқ бур маларда уларнинг бўйининг энига нисбати 3 дан катта бўлади. Брахи формали бурмаларда бўйининг энига нисбати 3 дан кичик бўлади. Гумбазсимон бурмаларда бурма эни билан бўйи тахминан бир-бирига тенг бўлади. Флексуралар. Флексура деб горизонтал ёки қия ётган қатламларнинг тирсаксимон букланишидан ҳосил бўлган поғонали структурага айтилади. Флексураларда устки ёки кўтарилган қанот , пастки ёки чўккан қанот ва туташтирувчи қанот сингари элементлар ажратилади (53-расм) . Қия ётган қатламларда ҳосил бўлган флексуралар мувофиқ ва номувофиқ турларга бўлинади. Муво-фиқ флексураларда устки, пастки ва туташтирувчи қанотлари бир томонга қараб ётган бўлади. Номувофиқ флексураларда устки ва пастки қанотлар бир томонга, туташтирувчи қанотлари эса, қарама-қарши томонга қараб ётган бўлади. Флексуралар субстрат ётқизиқларида узилмали структуралар ҳосил бўлиши ва маълум блокнинг чўкиши натижа-сида пайдо расм. Бурмаларнинг эни ва бўйи орасидаги муносабат бўйича морфологик турлари. расм. Флексура элементлари .

бўлади. Лекин бунда флексура ҳосил қилувчи қатлам яхлитлиги бузилмасдан чўзилган бўлади. Бурмали структуралар ва флексуралар табиатда жуда кенг тарқалган. Улар ер пўстининг тектоник ривожланиши натижасида вужудга келади ва ҳудуднинг геологик тараққиёти тарихини босқичма-босқич ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Булардан ташқари кўпгина фойдали қазилма бойликларнинг ҳосил бўлиши ва тўпланиши бурмали структураларнинг ривожланиши билан боғлиқ. Бурмали структу раларни ва флексураларни ҳар томонлама ўрганиш фойдали қазилма конларини қидиришда, разведка ва эксплутация қилишда катта амалий аҳамиятга эга. Узилмали структуралар ва уларнинг морфологик турлари. Узилмали структуралар (ер ёриқлари) ер пўстида ривожланадиган тектоник кучлар таъсирида содир бўлиб, бурмали тоғларда кенг тарқалган. Ер пўстининг яхлитлиги бузилиши орқали бир-биридан ажралган бўлаклари ўзининг фазода тутган ўрни ва сурилишда қатнашиш фаоллиги билан ажралиб туради. Сурилиш юзаси билан ажралган тоғ жинсларининг бўлаклари сурилмали структураларнинг блоклари ёки қанотлари деб аталади. Узилмали структуралар ер юзасидаги рельеф шакллари бўйича яққол кўриниб туради . Узилмали структураларнинг сурилиш юзаси текис ва нотекис бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда у одатда силлиқланган бўлади. Бундай силлиқ ва ялтироқ юза - сирпаниш ойнаси деб аталади. Сурилиш юзаси нотекис бўлса, ўзаро харакатда бўлган блоклар орасида тектоник брекчиялар ҳосил бўлиши мумкин. Тектоник брекчияларнинг ҳаракатдаги блоклар орасида майдаланиб эзилиши ва зичлашиши оқибатида милонитлар ҳосил бўлади. Тектоник брекчиялар катта бўшлиқ ҳажмига эга бўлганлиги учун кўп ҳолларда уларнинг ичига гидротермал эритмалар кириб, томирли ва маъданли минерал ётқизиқлар ҳосил қилади. Шунингдек тектоник

брекчиялар орасида ерости сувлари, газ ва нефт маҳсулотлри тўпланиши мумкин. Узилмали структурада кўтарилган блок ёки ётган қанот, чўккан блок ёки осма қанот, сурилиш юзаси, сурилиш юзасининг ётиш бурчаги, сурилиш амплитудаси каби элементлар ажратилади Узилмали структуралар ўзининг хима-хиллиги билан ажралиб туради ва блокларнинг сурилиш юзаси йўналиш чизиғи бўйича (горизонтал), сурилиш юзасининг ётиш чизиғи бўйча (вертикал) ва уларнинг ҳар иккисига ҳам маълум бурчак остида (диагонал) ҳаракатланиши орқали бир-биридан фарқланади. Булардан ташқари блокларнинг сурилиш юзасига перпендикуляр йўналишдаги харакати, сурилиш юзасининг ётиш бурчаги, унинг ётиш томони ва бошқа хусусиятлари ҳам ҳисобга олинади. Улар орқали узилмали структуралар узилма, аксузилма, силжима, устсурилма, қоплама ва очилма сингари турларга ажратилади. Узилмали структура-ларнинг бундай хилма-хиллиги тоғ жинсларига таъсир қилувчи тектоник кучларнинг ҳаракат йўналиши ва улар орасидаги муносабатга боғлиқ. Тектоник кучлар ҳаракат йўналишига қараб сиқувчи, чўзувчи ва жуфт кучларга бўлинади Сиқувчи тектоник кучлар бир-бирига қарши йўналишдаги ҳаракати туфайли тоғ жинсларида бурмали структуралардан ташқари аксузилма, устсурилма ва қоплама сингари узилмали структураларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Чўзувчи тектоник кучлар қарама-қарши томонга йўналган бўлиб, уларнинг таъсирида асосан узилма (54-расм) , очилма ва рифт структуралари вужудга келади расм. Узилма структуранинг кўриниши.

Паракучлар эса, сиқувчи тектоник кучлар сингари бир-бирига қарши йўналишда ҳаракат қилсада, лекин улар ўзаро параллел бўлади. Бу кучлар таъсирида силжима структуралар ҳосил бўлади (расм). Тектоник қопламалар ёки шаряжлар тоғ жинслари блокларининг қиялиги кичик, горизонтал ва тўлқинсимон сурилиш юзалари бўйлаб ўнлаб ва юзлаб километрларга сурилганлиги билан ажралиб туради. Қоплама структура тагидаги сурилмаган тоғ жинслари блоки автохтон , катта масофага сурилган ва қоплама структурани ташкил қилувчи жинслар аллохтон деб юритилади. Аллохтоннинг олдинги қисми емирилиши мумкин. Унинг емирилишидан сақланиб қолган фрагментлари теконик қолдиқ деб, аллохтоннинг емирилиб ювилиши натижасида автохтоннинг очилиб қолган жойлари тектоник шоғноқ ёки туйнук деб ва аллохтоннинг олдинги қисми шаръяж фронти деб юритилади. Агар узилма қанотлари битта ёриқ орқали кўчса оддий узилма ҳосил бўлади. Мураккаб узилмалар ҳам учрайди. Иккита параллел ёриқлар билан чегараланган жой чўккан бўлса грабен дейилади. Агар и ккита параллел ёриқлар билан чегараланган жой кўтарилган бўлса горст дейилади (расм). Оддий грабен иккита узилма билан чегараланди. Юқорида кўриб ўтилган структуралар - нинг геологик қидирув ишларида аҳамияти катта. Улар турли маъданларга бой гидротермал эритма- ла рн ин г ҳа ра ка тл а-расм. Силжима структуранинг кўриниши. ра см. Мураккаб тузилган сурилмали ер ёриқлари .

ниш и у чу н эн г қул ай ж о й ҳ исобланади. Шунинг учун ҳам геологлар маъданларни излашда бундай тектоник структура-ларга катта аҳамият беришади. Узилмали тектоник ҳаракатлар палахсали тоғларни ҳосил қ илади. Платолар, столсимон тоғлар ҳам, бурмали - палахсали тоғлар ҳам ана шу тектоник ҳаракатларнинг ҳосиласи.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 200. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Литосфера плиталари тектоникаси назарияси

Карст ғорларини ҳосил бўлишидаги асосий жараёнлар

Карст ғорларини ҳосил бўлишидаги асосий жараёнлар

Эрта палеозой босқичи

Геологик жараёнлар ва уларнинг ер пустини ривожлантиришдаги ахамияти