Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari - Геология - Рефераты

Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

42.4912109375 KB

Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari Reja: Tuproq eritmasining muhiti, tarkibi va konsentratsiyasi  Sug’oriladigan sho’rlangan o’tloqi saz tuproqlarning eritma konsentratsiyasi va gigroskopik namligi  Madaniy o’simliklarning tuproq eritmasi muhitiga (pH) munosabati

Tuproq eritmasi biosfera tirik va notirik dunyo o’rtasidagi zanjir tariqasida yyerda yashovchi yashil o’simliklarning yashashi uchun imkoniyat yaratish yo’li bilan hayotni qo’llab-quvvatlaydi. Tuproq eritmasining o’simlik hayotidagi roli benihoya katta. Tuproq eritmasi doimiy ravishda tuproqning qattiq fazasi va o’simlik ildizlari bilan aloqadorlikda bo’lib turadi. Tuproq eritmasining tarkibi o’simliklarni ozuqa elementlar bilan ta’minlanganlik ko’rsatkichi hisoblanishi mumkin. Sho’r tuproqlarda tuproq eritmasining tarkibi va konsentratsiyasi meliorativ nuqtayi nazardan juda muhim kattalik hisoblanadi va meliorativ ishlarni qay tarzda, qaysi yo’nalishda olib borishni diagnostika qilib beradi. Shu bois tuproq eritmasini o’rganish tuproq kimyosida, tuproqshunoslikda muhim ilmiy muammolardan biri bo’lib kelmoqda. Shunisi qiziqarliki, hozirgacha ham tuproq eritmasi tushunchasini to’la qamrab oladigan va shu sohadagi barcha savollarga javob beradigan aniq bir ―teorema‖ yo’q. Vozbutsskaya fikricha tuproqning suyuq fazasi - tuproq eritmasining sinonimi. Tuproqshunoslik lug’atida ―tuproq eritmasi deb o’zida gazlarni, organik va mineral moddalarni saqlagan tuproq tarkibidagi suvga aytiladi‖, degan ma’lumot berilgan. Bu ta’rif yoki tushunchalar «tuproq eritmasi» tushunchasini to’liq ifodalay olmaydi. Masalan, tuproqdagi suvlar tuproq eritmasiga kiradimi yoki yo’qmi? Nima uchun gazlar organik va mineral moddalarga qarshi qo’yiladi yoki suvda erigan, eritilgan moddalarning manbalari noaniq va hakozo. Eng qiziq joylaridan biri u ham bo’lsa gravitatsion suvlar tuproq eritmasi qatoriga kiradimi yo’qmi, agar kiritilmasa, u holda lizimetrlardan olinadigan suvlarni tuproq eritmasi qatoriga kiritilishi noto’g’ri bo’ladi. Har xil tipdagi tuproqlarning tuproq eritmalari har xil miqdorda suvda va eritmalarda eriydigan anionlar va kationlarga ega bo’ladi. Kationlarga Ca ++ , Mg + + , K + , Na ++ , H + . Anionlar NO 3 - , SO 4 -2 , HCO 3 - , Cl - , CO 3 -2 va boshqalardan iborat bo’ladi.

Eritmalarda bulardan tashqari fosfatlar, gumatlar, quyi molekulyar birikmalar, qandlar, aminokislotalar va boshqalar ham bo’lishi mumkin. Odatda tuproq eritmasining tarkibi va konsentratsiyasi tuproq tipi va hosil bo’lish jarayoni, boshqa qator-qator omillarga bog’liq bo’ladi. Ayni vaqtda tuproqning shakllanishida va o’simliklarning oziqlanishida tuproq eritmasi muhim rol o’ynaydi. Tuproqdagi ko’pchilik tuproq-kimyoviy reaksiyalar va jarayonlar tuproq eritmasida yoki uning ishtirokida sodir bo’ladi. Tuproq eritmasi o’simliklar uchun eng muhim ozuqa manbai rolini o’taydi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib, tuproq eritmasi tabiiy holda tuproqning suyuq qismi desak nisbatan to’g’ri bo’ladi. Tuproq eritmasi tuproqning suyuq fazasi deb ham qarash mumkin. Tuproq eritmasida erigan holda har xil tuzlar, organik va mineral moddalar, gazlardan tashqari mayda zol holatidagi kolloidlar bo’ladi. Tuproq eritmasi Vernadskiy ma’lumotiga ko’ra tabiiy suvlarning kategoriyalaridan biri bo’lib, hayot uchun biosferaning asosiy bloki uchun zarur. K.K.Gedroyts, A.G.Doyarenko, A.A.Shmuk, S.A.Zaxarov, A.A.Rode, N.A.Komarova, P.A.Kryukov, Ye.I.Shilova, Shlyozing, I.Isherekov, S.N.Rijov, N.I.Zimina va boshqalar tuproq eritmasini ajratib olishda, uning tarkibini, dinamikasini o’rganishga katta hissa qo’shganlar. Tuproq eritmasining muhim manbalaridan biri-bu atmosfera yog’in-sochinlari hisoblanadi. Sizot suvlarni, sug’orma suvlar ham tuproq eritmasini vujudga kelishida ma’lum rol o’ynaydi. Tuproqning suv tartibotiga bog’liq ravishda sizot suvlari tuproq eritmasini vujudga keltirishdagi roli doimiy, vaqtinchalik yoki davriy bo’lishi mumkin. 1. Doimiyda sizot suvlari yuzada joylashgan bo’ladi va bug’lanish asosida kapillyar naychalar orqali tuproq eritmasiga o’z ta’sirini ko’rsatib turadi, ya’ni uni suyultiradi, anion va kation tarkibi, miqdorini o’zgartiradi.

2. Vaqtinchalik bu sizot suvlarining sathini vaqti-vaqti bilan o’zgarishiga bog’liq bo’lib, bunday suvlar tuproq qatlamiga yaqinlashgan vaqtda, tuproq eritmasiga ta’sir yetadi. 3. Sug’orish vaqtida sug’orma suvlar tuproq eritmasini vujudga keltira oladi, uning konsentratsiyasiga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni suyultiradi. Atmosfera suvlari, sizot suvlari, sug’orma suvlar, shudring tuproq bilan aloqada bo’lgandan so’ng o’zining konsentratsiyasini o’zgartiradi, tuproqning suyuq, tirik va qattiq fazalari bilan aloqada bo’lib, ayni bir vaqtda ma’lum miqdorda, tuproq eritmasini vujudga keltira oladi. Tuproq eritmasini ajratish usullari bir necha guruhdan iborat bo’lib tadqiqotchini maqsad va vazifalariga bog’liq ravishda tanlanadi. 1. Bu guruh tuproq eritmasini suvli so’rim yo’li bilan, ya’ni 1:5 nisbatda suv va tuproqdan so’rim tayyorlanadi va uning kimyoviy tarkibi, konsentratsiyasi o’rganiladi. V.A.Kovda ma’lumotlariga ko’ra, suvli so’rim va tuproq eritmasining tarkibi, konsentratsiyasi o’zaro keskin farq qiladi. Shuning uchun hozirgi kunda suvli so’rim tuproq tarkibidagi tuzlarning miqdori va sifatini aniqlashda ishlatiladi. 2. Bu guruhga tuproq eritmasi tarkibi jihatdan nisbatan o’zgarmagan holda ajratuvchi usullar kiradi. Bu usulda ―press‖, ya’ni siqish asosida, gaz bosimi hamda markazdan qochma kuch (tsentrifuga) yordamida eritmalar siqib chiqariladi. Hozirgi kunda asosan sentrifuga, press, suyuqlik yordamida siqib chiqarish usullaridan foydalaniladi. 3. Bu guruh lizimetrlardan tuproq eritmasini olishga tayangan bo’lib, Gemerling, Skrinikova, Shilova, Kaurichevlar asos solgan. Bunda hamma tomoni betonlashtirilgan konteyner, voronka tipidagi lizimetrlar, monolitrlardan va boshqalardan foydalaniladi. 4. Tabiiy holdagi tuproqning o’z joyida eritmasini o’rganish usuli bo’lib, unda Cl - , SO 4 -2 , Ca ++ , Mg ++ , F - va boshqalarning miqdori va faolligi aniqlanadi.

Tuproq eritmasini ajratib olish sohasidagi dastlabki tajribalar Shlezing qalamiga mansub bo’lib, 1886-yillarga to’g’ri keladi. Rus olimi Isherekov 1907-yili spirt yordamida tuproq eritmasini siqib chiqarishga doir ishini nashr qildi. Hozirgi kunda bu usul Kamarova tomonidan mukammalashtirilgan holda fanda va ishlab chiqarishda ko’p qo’llanilmoqda. Suyuqliklar yordamida tuproq eritmasini siqib chiqarishda eritma tarkibi va konsentratsiyasi deyarli o’zgarmaydi degan xulosa mavjud. Lekin bu fikrni to’g’ri deb bo’lmaydi. Sababi, oz miqdorda bo’lsa ham siqib chiqaruvchi suyuqlik tuproq eritmasi bilan aralashadi, ya’ni kichik o’lchamda bo’lsa-da, diffuziya sodir bo’ladi. Siqib chiqarish jarayonida almashinish reaksiyasi sodir bo’ladi. Bu almashinish eritma komponentlari bilan qattiq faza orasida sodir bo’ladi. Spirt bilan siqib chiqarishda kolonkaning eng ustki qismiga ma’lum hajm spirt quyiladi va bu spirt diffuziya yo’li bilan bosim kuchi va o’z og’irlik kuchi nisbatiga quyi tomon harakat qiladi. Bunda eritmaning harakati jarayonida sorbtsiya, desorbtsiya hodisasi, ion almashinish, cho’kish va erish hodisasi sodir bo’ladi. Bu jarayonlar tuproq eritmasiga ta’sir etmay qolmaydi. Shunga yaqin hodisalar va jarayonlar tuproq eritmasini yuqori bosim, ya’ni 500-1000 kg / sm 2 ta’sirida press yordamida ajratib olishda ham sodir bo’ladi. Yuqori gazlarning eruvchanligiga ta’sir kuchayadi. Demak, bu usul ham mukammal emas. Suvli, kislotali, ishqorli so’rim immitatsion usullar ham yaxshi natija bermaydi. Bular haqida suvli so’rim ta’sirida aytilgan edi. Endi tuzli, ishqorli, kislotali so’rimlarni olsak, ular qattiq fazani eritishda tuproqqa ta’sir qiladi. Suspenziyalar, har xil pastalarni ham o’rganish yo’lga qo’yilmoqda, lekin hozircha bu borada ham sezilarli o’zgarish yo’q. Ishlab chiqarishda va ilmda nisbatan ko’proq qo’llaniladigan usul-bu lizimetrlar usuli hisoblanadi. Yuqorida qayd qilingandek, bu usul ham mukammal emas. Lekin Shilova ma’lumotlariga ko’ra chimli podzol tuproqlarning lizimetrik suvlari bilan spirt yordamida siqib chiqarilgan eritmalarini konsentratsiyalari tarkibi bir-biriga yaqin. Tuproq eritmasi konsentratsiyasining (K) hisoblash usuli bilan (Yegorov V.V.

1972) ham aniqlash mumkin. S *1000 K = W DNS ∙ W gn Bunda suvli so’rim natijasidagi zaharli (toksik) tuzlar miqdori -S, gigroskopik namlik –W gn , dala nam sig’imi – W DNS kattaliklaridan foydalaniladi. Usulning xatolik darajasi sho’rlangan tuproqlar uchun 0,5 g / l atrofida. Tuproq eritmasining muhiti, tarkibi va konsentratsiyasi Tabiiy va sun’iy sharoitlarga qarab tuproq eritmasi tarkibi va konsentratsiyasi, muhiti o’zgarib turadi, ya’ni u dinamik tizimda turadi. Tuproqning tipi, tipchasi, ayirmasi esa uning genezisiga sho’rlanganlik va sho’rtoblik darajasi va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Odatda tuproq eritmalari tarkibida Ca ++ , Mg ++ , K + , NH 4 + , Na + kabi kationlar, anionlardan HÑO 3 - , SO 4 -2 , NO 3 - , NO 2 - , Cl - , PO 4 -3 va boshqalar mavjud bo’ladi. Ko’pchilik tuproqlarning eritmalarida Si, Fe, Al va organik moddalar ham uchraydi, hamda tuproqning muhim xossalarini belgilaydi. Shuni unutmaslik kerakki, tuproqning namligi o’zgarishi bilan hamma kation va anionlarning xususiyatlari bir xil o’zgarmaydi, ular turli qonuniyatlarga bo’ysunadi. Masalan Na + Cl - , NO 3 - larni tuproq eritmasidagi konsentrasiyalari tuproq namligi kamayishiga proporsional holda ortib boradi. Fosfatlarning konsentratsiyalari tuproq namligi o’zgarishiga nisbatan turg’un bo’lib, tuproqdagi kalsiy fosfat tuzining eruvchanlik darajasiga bog’liq. Tabiiy holda gumid o’lkalarda tuproq eritmasining konsentratsiyalari nisbatan past, ya’ni kichik bo’ladi. Arid o’lkalarda esa buning aksi bo’ladi. Podzol, chimlipodzol, qizil va sariq tuproq eritmasining konsentratsiyasi 0,5-1 g / l bo’ldi. Qora tuproqlarda 2-4 g / l, o’tloqi saz tuproqlarda 4-6,5 g / l, sho’rxoklarda esa 350- 420 g / l gacha bo’lishi mumkin.

Tabiiy sharoitlarda tuproq eritmasining konsentratsiyasi tuzlarning eruvchanligi va pH, hamda ionlar almashinishi bilan boshqariladi, ya’ni shu ko’rsatkichlar o’zgarishi bilan tuproq suvi konsentratsiyasi o’zgaradi. Sug’orish yoki yog’inlar tuproq eritmasini suyultiradi. Tuproq eritmasining suyultirilganlik darajasi ortishi bilan undagi elementlar konsentratsiyasi kamayib boradi, bu kamayish yoki ion faolligining o’zgarishi, shu tuzning suvda eruvchanligiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, tuproq eritmasi gips va ohaklar bilan to’yingan bo’lsa, u holda suyultirilganda ham bu tuzlarning faolligi o’zgarmaydi. Tuproq eritmasiga bir qism kation va anionlar tuproq singdirish kompleksining dissotsiatsiyasi hisobiga qo’shiladi. Bu holatda suyultirishni kationlarga ta’siri biroz murakkabroq kechadi. Tuproq komponentlarini dissotsiatsiya darajasi oddiy eritmalarga nisbatan boshqacharoq bo’ladi. Tuproq singdirish kompleksiga komponentlarni (kationlarni) dissotsiatsiya darajasi deb, tuproq eritmasiga TSK dan o’tgan kationni aynan shu kationning TSK dagi umumiy miqdoriga nisbatan foiz miqdoriga aytiladi. Soddaroq qilib aytadigan bo’lsak, TSK dan eritmaga o’tgan kationning foiz miqdori tushuniladi. Masalan, tuproqda 10 mg / ekv natriy mavjud bo’lsa, suspenziya tayyorlanganda shu natriydan 3 mg / ekv suyuq fazaga o’tgan bo’lsa, u holda TSK komponentlarining dissotsiatsiya darajasi 30% ni tashkil qiladi. Bu hodisa, ya’ni dissotsiatsiya doimiy o’sib borib, ma’lum chegarada to’xtaydi. Masalan, natriy uchun dissotsiatsiya darajasini yuqori chegarasi 20-30% bo’lib, undan so’ng o’zgarmaydi. Kationlarning dissotsiatsiya darajasi uning turiga bog’liq. Ikki valentli kationlarning dissotsiatsiya darajasi 2-5% bo’ladi. TSK da almashinuvchi kationlar birortasining miqdorini ortishi shu kationning eritmada ko’payishiga olib keladi, lekin bu hodisa hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Tuproqda tuzlarning eritmaga o’tishi va dissotsiatsiyalanishi umumiy holda quyidagicha sodir bo’ladi: MeA → X Me + У A

Me-metall, A-anion, xususiy holda quyidagicha bo’lishi mumkin: Na 2 SO 4 → 2Na + + SO 4 -2 Odatdagi sharoitda tuproqning qattiq qismi bilan tuproq eritmasi o’rtasidagi muvozanat paydo bo’lishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi va bu vaqtni qancha ko’p yoki oz bo’lishi kristall o’lchamiga hamda eritmaning harakatiga va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Masalan gips bilan eritma o’rtasidagi muvozanat aralashtirilishiga ko’ra 3-6 oy bo’lishi mumkin. Tuproq eritmasi tarkibida, ya’ni elektroneytral molekulalar, ion juftlari, assotsiantlar bo’lishi mumkin. Misol uchun eritmada zaryadsiz CaCO 3 - hosil bo’lishi mumkin. 2Ca + 2 + CO 3-2 → Ca 2 ÑO 3 Ion juftlarining zaryadi quyidagicha hosil bo’ladi: Na + + SO 4 -2 → NaSO 4 Bunda Na 2 SO 4 bir juft ion, Na + + SO 4 -2 dan hosil bo’lgan, ayni vaqtda bitta salbiy zaryadga ega. Juft ionlar konstantasi kuchsiz elektrolit konstantasi kabi: K = [ Na + ] [ SO 4 - 2 ] ; Lgk = 1,10 [ NaSO 4 ] Ko’pchilik tuproq eritmalarida 1 va 2 guruh kationlar Na + , Ca + 2 , Mg + 2 , K + va anionlar: Cl - , SO 4 -2 , CO 3 -2 , HCO 3 - , PO 4 -3 , H 2 PO 4 - , H 2 PO 4 -2 , lar bo’ladi. Bunday sharoitda Ca neytral ion juftlari CaSO 4 + , CaCO 3 + hamda zaryadlangan ion juftlarini CaHSO 4 + , CaOH + , CaCl + hosil qiladi. Magniy hamda kalsiyga o’xshash ion juftlarini hosil qiladi. Natriyli juft ionlar salbiy zaryadli bo’ladi. NaCO 3 - , NaHCO 3 - , NaSO 4 - , NaCl - Eritma tarkibiga tegishli masala yechish uchun ionlar muvozanati tenglamasi tuziladi. Bu tenglama bizning misolimizda kalsiy uchun quyidagicha bo’ladi: Ca =[ Ca + 2 ]+[ CaHCO 3 + ]+[ CaCO 3 + ]+[ CaSO 4 + ]+[ CaOH + ]+[ CaCl + ] CaCl + , CaOH + odatda hisobga olinmaydi, chunki bular juda kam miqdorda bo’ladi. Juft ionlar uchun konstantalar quyidagicha bo’ladi:

Qavslarda ionlar konsentratsiyasi emas, balki ularning faolligi ko’rsatiladi. Bunday tenglamalarni barcha ionlar uchun yozish mumkin va hatto EHM lashtirish imkonlari mavjud. Hisob-kitoblarning ko’rsatishicha, sho’rtob tuproqlarning eritmasida kalsiyni 50-85% Ca + 2 holida 10-50% qismi CaHCO 3 + shaklida mavjud bo’ladi. Mg ioni ham xuddi shu yo’sinda tasdiqlanadi. Na + esa erkin natriy ioni holida bo’ladi. Anionlardan erkin CO 3 -2 miqdori karbonatlar summasidan 10-30% tashkil qiladi. Yuqoridagilardan ma’lum bo’lishicha, tuproq eritmasini baholashda unda anion va kationlarning summasini bilishgina kifoya qilmaydi. Bunday masalalarni hal qilishda, juft ionlar va boshqalarni bilish lozim bo’ladi. CI sistemasida tuproq eritmasi konsentratsiyasining birliklari sifatida quyidagilar tavsiya etiladi. Massali konsentratsiya-kg ∙ m -3 Molyar konsentratsiya-mol ∙ m 3 Molyarlik- mol ∙ m -1 Massali va molyar konsentratsiyalarni foizda ifodalash tavsiya etilmaydi. Amaliy masalalar uchun mol dm 3 va mol-l -1 ruhsat etiladi. Tuproqshunoslikda hozirgi kunda eng ko’p qo’llaniladigan birlik g / l, mg / l, mg.ekv / l va boshqalar.

Tabiatda og’irliklari (konsentratsiyalari) teng har xil tuzlar tuproqlar va o’simliklar ta’siri jihatdan, bir xil bo’la olmaydi. Buning sabablari ko’p bo’lib, ularning ayrimlarini quyidagi jadvaldan ko’rishimiz mumkin. 19-jadval Eritmalar tarkibiga tavsif Ko’rsatkich NaCl KNO 3 K 2 SO 4 CaSO 4 Na 4 P 2 O 7 Molekulyar og’irligi gr. 58,5 101,1 124,3 136,2 266,0 g / l 1 1 1 1 1 Ionlar soni 2 2 3 2 5 Ijobiy zaryad soni 1 1 2 2 4 mg.ion / l:kationlar 17,1 9,9 11,4 7,3 15,2 Anionlar 17,1 9,9 5,7 7,3 3,8 Ion kuchi 0,017 0,010 0,017 0,029 0,038 Ko’rinib turibdiki, ionlarning soni 2 dan 5 gacha o’zgaradi, lekin konsentratsiya bir xil (1 g / l) edi. Molyar konsentratsiyada kam ijobiy va salbiy zaryadlarni hisobga oladigan bo’lsak, 5 barobar o’zgaradi. Eritmada anion va kationlar soni har xil bo’ladi. Eritmadagi anionlar va kationlar miqdori, eritmaning konsentratsiyasi o’simliklar hayoti uchun, sho’r tuproqlarni davolashda katta ilmiy-amaliy ahamiyat kasb yetadi. Tuproq eritmasining ichida mineral anion va kationlardan tashqari organik va organo-mineral moddalar ham mavjud bo’ladi. Organik va organo-mineral moddalarning miqdori tuproq tipi, tipchasi, ko’rinishlariga bog’liq bo’ladi. Arid iqlim mintaqalarida, cho’l va chala cho’l tasmalarida fulvokislotalar, qora tuproqlarda esa gumin kislotalari nisbatan ko’p bo’ladi. Lekin tuproq eritmasining konsentratsiyasi suvda eruvchi anion va kationlar, organik moddalar miqdoriga bog’liq ravishda o’zgaradi. Dracheva va Sobolev (1926) ma’lumotlariga ko’ra chimli podzol tuproqlarining tuproq eritmasi konsentratsiyasi 0,654 g / l ni tashkil qiladi va suvli surimda ko’p o’rganiladigan anion va kationlarning hammasi mavjud. Sho’rlangan o’tloqi saz tuproqlarda bu ko’rsatkich, ya’ni tuproq eritmasi konsentratsiyasi to’la dala nam sig’imigacha (TDNS) to’yintirib, LS-30 rusumli

sentrafugada 15 minut davomida 5000 aylana / minutda ajratilgan taqdirda 3,5— 7,0 g / l oralig’ida o’zgaradi. Haydov qatlamlaridagi eritma konsentratsiyasi 6,307 ni tashkil qilgan holda, haydov osti qatlamlarida 3,4-3,7 g / l ga tenglashadi. 20-jadval Sug’oriladigan sho’rlangan o’tloqi saz tuproqlarning eritma konsentratsiyasi va gigroskopik namligi Kesma raqami Chuqurlik, sm Gigroskopikligi, % Ajratib olingan eritma, ml TDNS ga nisbatan, % Eritma konsentratsiyasi g / l 1 0-30 2,2 21 44,6 7,05 30-45 2,0 20 45,4 7,79 45-75 2,3 18 48,6 4,65 75-100 2,6 18 - 5,41 2 0-25 2,7 22 45,8 6,62 25-40 2,6 19 45,2 7,41 40-70 1,8 18 48,6 3,83 70-102 2,2 18 - 4,43 3 0-32 2,0 22 51,2 6,35 32-45 1,7 18 48,6 7,66 45-70 1,9 18 - 4,13 70-82 2,2 18 - 4,83 4 0-25 2,3 23 52,2 6,82 25-40 2,0 17 41,2 3,45 40-60 2,2 18 41,5 4,32 60-75 1.6 18 48,8 5,21 Tuproq eritmasi konsentratsiyasiga bog’liq ravishda uning osmotik bosimi o’zgaradi. Osmotik bosim orqali o’simliklarning oziqlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Tuproq eritmasining osmotik bosimi o’simlik hujayra shirasinikidan oshgan taqdirda o’simlik tanasiga suvning so’rilishi to’xtaydi, bu jarayon o’simlikni halokatga olib keladi. Shu bois ko’pchilik o’simliklar uchun sho’rxoklar, sho’r tuproqlar noqulay sharoit hisoblanadi. Qora tuproqlarning eritma konsentratsiyasini osmotik bosimi 2-3 atm. bo’lgan holatda sho’rxoklarda bu kattalik 10-15 atmosferaga yetadi. Nazariy jihatdan tuproq eritmasining osmotik bosimi ortishi bilan o’simliklar tomonidan suvni qabul qilish qiyinlashadi. Natijada ularning pishishi vegetatsiya davrining qisqarishi hisobiga tezlashadi. O’simlik bir birlik qo’riq modda hosil qilishi uchun sarflanadigan suv miqdori kamayadi. O’simliklarning hayot

faoliyatiga tuproq eritmasi konsentratsiyasi, osmotik bosimi, eritma tarkibi muhitining pH ham ta’sir ko’rsata oladi. Ko’pchilik madaniy va tabiiy o’simliklarning eritma muhitiga bo’lgan talabi D.N.Pryanishnikov va boshqalar (1940) tomonidan o’rganilgan bo’lib, u quyidagicha miqdorlarni tashkil qiladi. 21-jadval Madaniy o’simliklarning tuproq eritmasi muhitiga (pH) munosabati O’simlik Optimal O’sish chegaralari O’simlik Optimal O’sish chegaralari lyupin 4-5 4-6 makkajo’xori 6-7 - kartoshka 5 4-8 No’xat 6-7 5-8 suli 5-6 4-8 bug’doy 6-7 5-8 roj 5-6 4-7 beda 7-8 6-8 lyon 5-6 4-7 lavlagi 7 6-8 choy 4,5-6 - G’o’za 6-7,3 - Tabiiy holatdagi tuproqlar eritmalarining muhiti 3,5-9 gacha tebranadi. Eng past ko’rsatkich botqoq va podzol tuproqlarga (3,5 gacha) to’g’ri keladi. Qora tuproqlarda 5,8-7,5 gacha, karbonatli tuproqlarda, ayniqsa bizning mamlkatimizda tarqalgan tuproqlarda 6,5-8 gacha ayrim hollarda sodali tuproqlarda 9 gacha bo’ladi. Demak qishloq xo’jaligi ekinlarini ekishda, o’stirishda tuproqlarga mos ravishda o’simlik turi tanlansa yuqori iqtisodiy samaraga erishiladi.

Takrorlash uchun savollar 1. Tuproq eritmasi nima? 2. Tuproq eritmasining konsentratsiyasi va uning ahamiyati. 3. Tuproq eritmasi manbalari. 4. Tuproq eritmasini Komarova usuli bilan ajratib olishni tushuntiring. 5. Tuproq eritmasini press va sentrofuga yordamida ajratib olishni tushuntiring. 6. Tuproq eritmasini 1:5 nisbatda tayyorlashni mohiyatini ayting? 7. Tuproq eritmasini kimyoviy tarkibi. 8. Tuproq eritmasining muhiti. 9. Tuproq eritmesi va ozuqa elementlari. 10. Tuproq eritmasi va o’simlik xujayrasi shirasi konsentratsiyasi o’rtasidagi bog’lanishlarni tavsiflang. 11. Tuproq kolloidlariga tavsif bering.

Adabiyotlar : 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

Похожие

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari

Tuproq muhiti –pH ni aniqlash usullari