Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari - Геология - Рефераты

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

276 KB

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari Reja: 1. Quruq va loyli xalqacha yasash. 2. Pipetka usulida aniqlash. 3. Analiz natijalarini hisoblash

Quruq va loyli xalqacha yasash. Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash taxminiy tarzda bo`lib, keyinchalik laboratoriyada tahlil qilish yo`li bilan tekshirib ko`riladi. Tuproqning mexanik tarkibi dala sharoitida quruq va nam holida aniqlanadi. Nam holatda aniqlash uchun tuproq namunasiga uni xamirsimon va eng plastik holatga keltiradigan miqdorda suv qo`shiladi. Xlorid kislota ta`sirida vijillab qaynaydigan karbonatli tuproqlarga suv emas, balki HCl ning 10 % li eritmasi qo`shiladi. Tuproqlar mexanik tarkibi ayrim turlarining alomatlari ho`l loy qilib ko`rish usulini qarab chiqamiz (1-rasm). Qum quruq holatda sochiluvchan bo`ladi, agregatlar hosil qilmaydi. Loy qilingan tuproq namunasini dumaloqlab bo`lmaydi. Qumloq tuproq quruq holatda barmoqlar bilan bosilganda osongina parchalanadigan palaxsacha va kesaklar hosil qiladi. Loy qilingan qumloq tuproq namunasini dumaloqlash mumkin, ammo ip qilib yechib bo`lmaydi. Engil qumoq tuproqlar quruq holatida dumaloq shakldagi kesaklar hosil qiladi, barmoq bilan kuchsiz yozganda ham bu kesaklar maydalanib ketadi. Loy namunasini dumaloqlash, yo`g`onligi taxminan 3 mm li chilvirga aylantirish mumkin. Chilvirni halqa qilib bukmoqchi bo`lsak, u qismlarga bo`linib ketadi. O`rtacha qumoq tuproqlar quruq holatda burchaklari, qirralari va yoqlari yaqqol ifodalangan agregatlarni hosil qiladi. Agregatlarni barmoqlar bilan katta kuch ishlatib bo`lish mumkin. Tuproqning loy qilingan namunasini dumaloqlash, ip qilib chilvirga aylantirish, bu chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqaning tashqi tomoni yoriladi. Og`ir qumoq tuproqlarning agregatlari kub yoki prizma shaklida va qattiq bog`langan bo`ladi. Ularni barmoqlar bilan maydalash qiyin yoki umuman mumkin emas, nam holatda juda plastik bo`ladi. Tuproqning loyli namunasini dumaloqlash, ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni halqa qilib bukish mumkin. Bunda halqa yorilmaydi. Yon tomondan bosib siqqandagina halqa yoriladi.

Soz tuproq quruq holatda juda birikkan bo`ladi. Soz tuproqlar agregatlari mexanik ta`sirlarga juda chidamligi bilan ajralib turadi. Shudgordagi soz tuproq palaxsalarini maydalash qiyin. Tuproq chang hosil qilishga moyil, quriganda esa hamma tomoni yorilib ketadi. Pichoq yoki belkurak bilan kesilgan joyi yaltiraydi. Bunday tuproqlarning loyli namunasi juda plastik bo`lib, uni ingichka chilvirga aylantirish, chilvirni esa halqa va «sakkiz» ga o`xshash ko`rinishida bukish mumkin. Bunday halqani hatto yon tomondan qisganda ham u yorilmaydi. Tuproqning qattiq qismi turli o ` lchamlardagi zarralardan tashkil topgan bo ` lib , yirik zarralarning o ` lchami 1 mm dan katta , eng mayda kolloid zarralariniki esa 0,0001 mm dan kichikdir . Tuproqning fizik , fizik - mexanik , ayniqsa fizik - ximiyaviy va ximiyaviy xossalari tuproqning ana shu qattiq qismi bilan bevosita bog ` liq . Shu sababli tuproq xossalarini bilib olishdagi muhim vazifa uning mexanik elementlar deb ataluvchi turli katta - kichiklikdagi zarralarning o ` lchamlari va miqdorini aniqlashdan iborat . jadval Tuproqlar mexanik elementlarining yirikligiga ko`ra klassifikatsiyasi Mexanik elementlarning nomi Mekanik elementlarning o`lchamlari, mm

To s h > 3 Shag`al 3-1 Qum: yirik 1 - 0,5 o`rtacha 0,5 - 0,25 mayda 0,25 - 0,05 Chang: yirik 0,05 - 0,01 o`rtacha 0,01 - 0,005 mayda 0,005 - 0,001 Loyqa: dag`al 0,001- 0,0005 mayin 0,005 - 0,0001 Kolloidlar < 0,0001 Tuproqning mexanik tarkibi deyilganda undagi har xil o`lchamli zarralarning nisbiy yoki protsent miqdori tushuniladi. Tuproqning mexanik elementlari bilan tuproq urvoqlari yoki struktura agregatlarini bir-biridan farq qila bilish kerak. Struktura agregatlari odatda turli moddalar vositasida o`zaro yopishgan mexanik elementlardan iborat bo`ladi. Shu sababli tuproqni mexanik tarkibini aniqlashga tayyorlayotgan agregatlarini alohida mexanik elementlarga qadar parchalash uchun unga tegishlicha usulda ishlov beriladi. Tuproqning mexanik tarkibini laboratoriyada analiz qilishning keng tarqalgan usuli pipetka usulidir. Mazkur usulning mohiyati zarralarning suyuqlikda tushish tezliklari bilan ular o`lchamlari o`rtasidagi bog`liqlikka asoslangan, ya`ni zarralarning tushish tezligi ularning diametriga to`g`ri mutanosibdir. Agar tsilindrga solingan tuproq suspenziyasi (bo`tanasi) aralashtirilib, so`ngra tindirilsa suv ustunidagi tuproq zarrachalari o`lchamlariga muvofiq ravishda taqsimlanadi: maydaroq zarrachalar loyqalangan holatda uzoq vaqt saqlanadi,

yiriklari esa idish tubiga cho`kadi. Har xil o`lchamli zarralarning tushish tezligi Stoks formulasi yordamida hisoblab topiladi. Har xil diametrli mexanik elementlarning tushish tezligini hisoblab aniqlagach, ma`lum vaqt oralatib va suv ustunining muayyan chuqurligidan sinalg`ich namunalar olish yo`li bilan mexanik elementlar miqdorini aniqlash mumkin. Hisoblashda pipetkaning hajmi va tsilindrdagi suvning umumiy hajmi e`tiborga olinadi. Tahlil ikki qismdan: 1) tuproqni tahlilga tayyorlash; 2) tuproqni mexanik elementlarga ajratish va har bir fraktsiyaning og`irlik miqdorini aniqlashdan iborat. Kerakli reaktiv va texnik vositalar: quruq tuproq, texnik tarozi, chinni kosacha, tsilindr, voronka, stakancha, quritish shkafi, plita, analitik tarozi, pipetka, natriy pirofosfatning 4% li eritmasi, distillangan suv (2-rasm).

Pipetka usulida aniqlash. O`zbekistonning karbonatli tuproqlarini analizga tayyorlash uchun tuproqni natriy pirofosfat eritmasi aralashtirilib ezgilash usuli qo`llaniladi (Dolgov va Lichmanova modifikatsiyasi). Analizga tayyorlashning mohiyati o`zaro yopishgan mexanik zlementlardan tuzilgan tuproq agregatlarini parchalab buzishdan iborat. Ko`pgina tuproqlarda yopishtiruvchi moddalar vazifasini singdirilgan kaltsiy o`tagani sababli tuproq singdiruvchi kompleksidan kaltsiyni siqib chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan turli ximiyaviy reaktivlar yordamida tuproqqa ishlov beriladi. Reaktiv sifatida ko`pincha xlorid kislota ishlatiladi. Ammo karbonatlar miqdori 20-30% ga yetadigan bo`z tuproqlardagi karbonatlar parchalanib ketmasligi uchun, tuproqni mexanik analizga tayyorlashda dispergator sifatida natriy pirofosfat (Na4P2O7) ning 4% li eritmasidan foydalaniladi.

Ish tartibi. 1. Ko`zlarining o`lchamlari 1 mm bo`lgan elakdan o`tkazilgan quruq tuproqdan texnik tarozida 20 g tortib olinadi va 10-15 sm diametrli chinni kosachaga solinadi. 2. Stakanchaga natriy pirofosfatning 4% li eritmasidan 20 ml o`lchab solinadi. 3. Olingan ma`lum miqdordagi tuproq namunasiga natriy pirofosfatning 4% li eritmasidan xamirsimon loy hosil qilguncha tomchilab aralashtiriladi va ehtiyotlik bilan, kuch ishlatmasdan rezina uchlikli dasta yordamida 10 minut davomida ezg`ilanadi. 4. Tuproqli kosachaga pirofosfat natriy eritmasining qolgan qismi quyiladi, distillangan suv qo`shiladi va aralashma suspenziya (bo`tana)ga aylanguncha qorishtiriladi. 5. 1 m sig`imli tsilindrga 10-20 sm diametrli voronka quyilib, voronkaga esa ko`zlarining o`lchami 0,25 mm li elak (to`r) o`rnatiladi. 6. Analiz qilish uchun kosachadagi suspenziya ana shu elak orqali tsilindrga suzib o`tkaziladi. Elakka solingan tuproqning hammasi tsilindrga o`tgunga qadar unga oz-ozdan suv quyib yuvib turiladi. Elak ustidagi 0,25 mm qum loy zarralaridan yaxshilab yuvib tozalanadi. 7. Stakancha olinib, og`irligi analitik tarozida aniqlanadi va elakdagi qum yuvg`ich yordamida dastlab kattaroq hajmdagi chinni kosachaga, so`ngra esa tortilgan stakanchaga o`tkaziladi. 8. Ana shu nam qum solingan stakancha quritish shkafida yoki plitada suvi batamom bug`lanib ketguniga qadar quritiladi, sovitiladi va analitik tarozida tortilib qumning og`irligi aniqlanadi. 9. Tsilindrdagi suspenziyaning hajmi 1 l ga qadarli yetkaziladi va u pipetka usulida analiz qilinadi. Hisoblashda oxirgi fraktsiyaning og`irligidan (<0,001 mm) suspenziyadagi peptizator miqdoriga mos keluvchi tuzatma ayirib tashlanadi (pipetkaning hajmi 25 ml bo`lganda natriy pirofosfatning 4% li eritmasidan 20 ml qo`shilganda bu tuzatma 0.02 g ni tashkil etadi).

10. Hajmi 25 ml li pipetkani ketma-ket tegishli chuqurlikka qadarli botirib to`rtta sinalg`ich namuna olinadi. 5.2-jadvalda har xil o`lchamli zarralar uchun N.A. Kachinskiy usuli bilan namunalarni olish muddatlari hamda pipetkani suspenziyaga botirish chuqurligi keltirilgan (qattiq qismining zichligi 2,6 g/sm 3 bo`lgan tuproqlar uchun). Suspenziya namunalarini olishdan oldin og`irligi analitik tarozida aniqlangan va belgilangan 4 ta stakancha hozirlanib stakanchalarning nomeri va og`irligi yozib qo`yiladi. jadval Namunalarni olish muddatlari va pipetkani suspenziyaga botirish chuqurligi Namuna sinalg`ich Zarralar diametri, mm Pipetkani suspenziyaga botirish chuqurligi, sm Suspenziyaning temperturasi va tindirish vaqti 10 o C 15 o C 20 o C 20 o C I <0,05 25 149 sek 130 sek 115 sek 92 sek II <0,01 10 24 min 21 min 19 min 15 min 52 sek 45 sek 14 sek 17 sek III <0,005 10 1 soat 1 soat 1 soat 1 soat 39 min 26 min 16 min 0,1 min 27 sek 59 sek 55 sek 10 sek IV <0,001 7 29 soat 25 soat 22 soat 15 soat 00 min 22 min 26 min 50 min 11. Pipetka bilan namunalar olishdan avval tsilindr tubida yopishgan zarralar qolmagunga qadar suspenziya aralashtirgich yordamida chayqatiladi . Keyin tsilindr stol ustiga qo ` yiladi va jadvalga muvofiq tinishga ketadigan vaqt sekundomer bo ` yicha qayd qilib qo ` yiladi . 12. Tinish muddati tugashiga 10 sekund qolganda pipetka tsilindrning kerakli chuqurligiga qadarli botiriladi va suspenziya so ` rib olinadi . Pipetka tegishli belgiga qadar to ` lgach , so ` rish to ` xtatiladi , pipetkani moslama shtativi bo ` ylab ko ` tariladi

va shlanglardagi havo yo ` lini ochib suspenziya belgilab qo ` yilgan tegishli stakanga quyiladi . 13. Suv bug ` lanib ketgunga qadarli stakancha suvli hammomga yoki plitaga qo ` yiladi va namuna termostatda 105° da quritiladi , sovitilgach quruq namunali stakanchaning massasi analitik tarozida o ` lchab aniqlanadi . Stakanchaning sof og ` irligi va sinalg ` ich namuna bilan og ` irligi orasidagi farq bitta pipetka suspenziyasidagi zarralar og ` irligini ifodalaydi . 14. Keyingi sinalg`ich namunalar ham shu tartibda olinadi. Har qaysi namunani olishdan avval tsilindrdagi suspenziya yaxshilab aralashtiriladi. Vaqtni tejash maqsadida, navbatdagi namunani olayotganda suspenziyani chayqatmasdan, bundan oldingi namunalarning tinishiga ketgan vaqtni ham hisobga olish mumkqn. Namuna olingandan so`ng tsilindrga yana qo`shimcha suv quyilmaydi. Agar namuna noto`g`ri olinsa, suspenziyani yana aralashtirish va yangi namuna olish kerak. Analiz natijalarini hisoblash Analiz natijasida olingan ma`lumotlar asosida boshlang`ich namunaning og`irligiga nisbatan zarrachalarning protsent miqdori quyidagicha hisoblab chiqiladi: 1. Elakda qolgan 1-0,25 mm o`lchamli zarralar miqdori ushbu formula asosida annqlanadi: bu yerda: A - zarralarning miqdori, %; a - o`lchami 1-0,25 mm li zarralarning og`irligi, g; 100 - 100 g tuproqqa nisbatan % ga hisoblash uchun koefftsient; GK- mutlaqo quruq tuproqqa qayta hisoblash uchun gigroskopiklik koeffitsienti; P- analiz uchun olingan, havoda quritilgan tuproq namunasining og`irligi. 2. O`lchami 0,05 mm dan kichik zerralar (birinchi sinalg`ich namuna) miqdori quyidagi formula bilan hisoblab topiladi:

bu yerda: P1 - birinchi sinalg`ich namuna zarralarining miqdori, %; b - birinchi namuna zarralarining og`irligi, g; U ts - tsilindrning hajmi; 25 - bitta pipetkaning hajmi, ml; P - analiz uchun olingan tuproq namunasining og`irligi. Boshqa namunalardagi (II, III, IV) zarralarning protsekt miqdori ham shu tarzda hisoblab chiqariladi. Barcha fraktsiyalarning protsent miqdori hisoblab topilgan ayrim elementlar miqdoridan aniqlanadi. Birinchi namuna olinganda pipetkaga 0,05 mm dan kichik barcha zarralar, shu jumladan, 0,05 - 0,01, 0,01 - 0,005, 0,005 - 0,001 mm li hamda 0,001 mm dan kichik zarralar ham so`rilgani uchun tinish davri o`sib borishi bilan har bir keyingi namuna o`zidan oldingi namunadan faqat maydaroq fraktsiyani ajratib olish imkonini beradi. Masalan, ikkinchi namunani olganda biz 0,05 mm dan kichik zarralar tarkibiga kiruvchi 0,01 mm dan kichik zarralarni pipetka bilan olamiz; 0,005 mm dan kichik zarralar esa (uchinchi sinalgich namuna) 0,01 mm dan kichik zarralar tarkibida (ikkinchi namuna) bo`ladi va hokazo. Har bir fraktsnyaning ajralish printsipini quyidagi sxemadan yaqqol ko`rish mumkin: Elakdagi yirik va o`rta qum (1-0,25) A Mayda qum (0,25-0,05 mm) 100-(A + P 1 ) Yirik chang (0,05-0,01 mm) P1,-P2 O`rgacha chang (0,01-0,005 mm) P2 -A3 Mayda chang (0,005-0,001 mm) P3- P4 Loyqa (0,001 mm) - P4 Yirik chang miqdori necha protsent ekanini aniqlash uchun birinchi sinalg`ich namuna - P1 dan ikkinchi sinalg`ich namuna - P2 ni ayirish kerak; o`rtacha chang miqdorini aniqlash uchun P2 dan P3 ni ayirish, mayda chang miqdorini aniqlash

uchun P 3 dan P 4 ni ayirish lozim, loyqa esa analizda qanday chiqqan bo`lsa, o`shanday yoziladi. Mayda qum miqdorini aniqlash uchun (u analiz vaqtida aniqlanmaydi) 100% dan A+P, yig`indisini, ya`ni elakdagi fraktsiyani va birinchi sinalg`ich namuna fraktsiyasini ayirish zarur. Birinchi sinalg`ich kamuna oliiayotganda mayda qum fraktsiyasi (0,25-0,05 mm) pipetka sathidan pastda qoldi, ya`ni tsilindrning quyi qismiga o`tib ketdi. Tahlil natijalari asosida tekshirilayotg`an tuproqning mexanik tarkibi N.A.Kachinskiy klassifikatsiyasi bo`yicha aniqlanadi (3-jadval). 3-jadval Tuproqlarning mexanik tarkibiga ko`ra klassifikatsiyasi (N. A. Kachinskiy bo`yicha) Tuproqlarning mexanik tarkibiga ko`ra nomi Fizik soz zarralarining miqdori (0,01 mm dan kichik), % Tuproqlarning mexanik tarkibiga ko`ra agroishlab chiqarish gruppasi G`ovak qum 0-5 Engil tuproqlar Birikkan qum 5-10 Qumloq 10-20 Engil qumoq 20-30 O`rtacha tuproqlar O`rtacha qumoq 30-45 Og`ir qumoq 45-60 Og`ir tuproqlar Engil soz 60-75 O`rtacha soz 75-85 Og`ir soz > 85 Engil va o`rtacha qumoq (o`rtacha) tuproqlar agroishlab chiqarish nuqtai nazaridan eng yaxshi tuproqlar hisoblanadi. Ular struktura ( donadorlik ) hosil qilish xususiyatiga ega , yerga ishlov berish nisbatan oson , bunda tuproq struktura bo ` laklariga yaxshi ajralib maydalanadi .

Ular yuqori nam sig ` imi va sug ` orilgandan so ` ng suvni ko ` proq ushlab qolishi bilan ajralib turadi ; biroq bunda tuproqdagi namlik eng kam nam sig ` imiga mos bo ` lganda ham g ` ovaklarining 10-20% qismi havo bilan band bo ` ladi , ya ` ni bu tuproqlarning aeratsiya g ` ovakligi qoniqarli va ular o ` simliklar uchun zarur oziq moddalarga boydir .

Adabiyotlar: 1. B о b о xo ’ jaev I ., Uz о q о v P . Tupr о qning tarkibi x о ssalari va analizi . – T о shkent : “ Mehnat ”, 1990. 2. Bah о dir о v M ., Rasul о v A . Tupr о qshun о slik . – T .: “ O ’ qituvchi ”, 1975. 3. Агрохимия (учeбник) пр. проф. Б.А.Ягодина. М., ВО “Агропромиздат”, 1989. 4. Мeтоды агрохимия исслeдований почв и растeний. Т., Союз НИХИ, 1977. 5. Musaev B.S. Agrоkimyo (darslik). T.: «Shar» nashriyot-matbaa aktsiyadоrlik kоmpaniyasi bоsh tahririyati, 2001. 6. Niyozaliev I.N., Оtabekоv N.A. va bоshqalar. Agrоximiyadan amaliy mashg’ulоtlar. T., “Mehnat”, 1989. 7. Smirnоv P.M., Muravin E.A. Agrоximiya. – Tоshkent: “O’qituvchi”, 1984. 8. Qishlоq xo’jaligida islоhоtlarni chuqurlashtirishga dоir qоnun va me’yoriy xujjatlar to’plami. 1-2 jildlar. T., «Sharq» nashriyot-matbaa kоntserni bоsmaxоnasi, 1998. 9. Qishlоq xo’jaligida iqtisоdiy islоhоtlarni chuqurlashtirish dasturi (1998-2000 yillar). T., “O’zbekistоn”, 1998.

Похожие

Tuproq muhiti –pH ni aniqlash usullari

Tuproqning organik moddalari va tabiati. Tuproqning organik moddalari

Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari

Tuproqning morfologik belgilarini o'rganish

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi