Tuproqlar klassifikatsiyasi - Геология - Рефераты

Tuproqlar klassifikatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

TuproqlarTuproqlar klassifikaklassifika tt siyasisiyasi Reja: 1. Klassifikatsiyaning mazmun mohiyati va ahamiyati. 2. Tuproqlarni klassifikatsiyalash bo`yicha bajarilgan dastlabki izlanishlar. 3. Tuproqlarni klassifikatsiyalashda O`rta Osiyolik olimlarning xizmatlari.

Klassifikatsiya yoki turkumlash juda munozarali mavzu. Klassifikatsiya odatda 2 xil usulda bo`ladi, ya'ni miqdoriy va sifatiy. Birinchi usulda , tuproqlar ya'ni ular egallab turgan maydonning katta-kichikligiga ko`ra turkumlanadi . Bu mio`doriy klassifikatsiyalash hisoblanadi. Ikkinchi usulda esa maydon asosiy o`rin tutmaydi va asosiy e'tibor tuproqning sifatiga qaratiladi. Bu usul sifatiy usul deb nomlanadi. «Klassifikatsiya» atamasi lotin tilidan olingan bo`lib, «Clasis»- daraja, klass va «facio» - bajaralayapman, joylashtiryapman, ma'nosiga ega. Klassifikatsiya so`zining mag`zida ayni komponentning sifati va miqdorini ma'lum tartib asosida ko`rsatish namoyish qilish yotadi. Yer yuzida tuproqlarning rang barangligi ularni guruhlash, turkumlashni taqozo qiladi, ya'ni ularni kelib chiqishining umumiyligi, tuproq kesmasining o`xshashligi, xossalari va hosildorligiga ko`ra ularni tartibga solish kerak bo`ladi. Tuproqlarga to`g`ri ta'rif berish uchun ham ularni klassifikatsiyalash zarur . Dastlab XIX asr boshlarida A.Ber tuproqlarni qishloq xo`jaligi nuqtai nazaridan klassifikatsiya qiladi: bug`doy eqiladigan va arpa eqiladigan yerlarga ajaratadi. 1871 yilda V.Kio tuproqlarni silikatli, karbonatli va sulfatli guruhlarga bo`ladi. V.V.Dokuchayev asosan tuproq kesmasining xususiy belgilariga e'tibor beradi. U 1900 yilda geografik-genetik tamoyil bo`yicha tuproqlarni klassifikatsiya qiladi hamda 3 ta genetik tipini ajratadi : A ) Birinchi sinf- yer usti zonal tuproqlari bo`lib, o`z navbatida ularni 7 ta tuproq tipiga ajratadi. B) Ikkinchi sinf- o`tkinchi tuproqlar sinfi bo`lib , unda 3 ta tuproq tipini ajratadi. C ) Uchinchi sinf – anormal sinfi, unda ham 3 tuproq tipini ajratadi. S.S.Neustruyev namlanishiga ko`ra, tuproqlarni avtomorf va gidromorf guruhlariga ajratadi. (M.A.Pankov, 1970y) Tuproqlarni klassifikatsiya qilishda V.V.Dokuchayev g`oyalarini uni shogirdi N.M.Sibirsev rivojlantiradi va quyidagicha klassifikatsiyani tavsiya etadi. A. Zonal tuproqlar 1. Laterit. 2. Atmosfera – changi (xozirgi serozem)

3. Cho`l-dasht ( hozirgi k ashtan , qo`ng`ir tuproqlar) 4. Qoratuproq 5. Chimli va ramenno podzol tuproq 6. O`rmon bo`z (podzol) 7. Tundra. B. Intrazonal tuproqlar. 8. Salonslar 9. Botqoq 10. Chirindili – karbonatli C. Azonal ( to`liq bo`lmagan tuproq.) Kichik sinf : qayirdan tashqari. 11. Skeletli 12. Dag`al Kichik sinf – allyuvial. 13. Qayir V.R.Vilyams, tuproq paydo bo`lishini bir butun jarayon deb hisoblaydi va bunda biologik aylanma harakat asosiy deb hisoblaydi. Mazkur jarayon tufayli tuproqda unumdorlik paydo bo`ladi, deydi. Bunda u tuproq – o`simlik – hasharotlar munosabatlari g`oyalarini ilgari suradi. U tuproq zonalarini bir butun tuproq hosil bo`lishi jarayoni, deb tushunadi. Yevroosiyoning shimoliy qismida V.R. Vilyams muzlanishlardan so`ng podzol, chimli va dashtli davrlarni ajratadi. V.R.Vilyams tuproq dagi podzoldan – cho`l chala, bo`z-gacha, solonsi, sho`rxok, qumgacha bosqichlarini qayd qiladi. (lekin bu Yevrosiyo uchun to`g`ri edi). (Pankov 223, b.) № Ekologik genetik tuproqlar sinfi Nomlanish katorlari Avtomorf Y a rimgidromorf Gidromorf 1 Arktika tuproqlari Arktika tuproqlari Arktika yarim botqoq Arktika botqoq 2 Tundra tuproq lari (subartika) - - - - - - - - -

3 Mo`zlok tayga (boreal) Muzloq tayga Muzloq tayga botqoq ---- 4 Tayga o`rmon (boreal) Podzol tuproq O`rmon surtust Botqoqlashgan Baland bot q o q tuproq 5 O`rmon qo` n g` ir tuproq (s u bb o real) O` rmon qo` n g` ir O` rmon qo` n g` ir gl e yli O` rmon- qo` n g` ir bot q o q tuproq lari 6 O` rmon qo`ng`ir tuproq (subreal) Qora, kashtan dasht, sho` rtob solodlar 7 Chala ch o` l va ch o` l (subb o real) Chala ch o` l k o` n g` ir sur tusli qo` n g` ir , sho`r - xoklar sh o` rtoblar q umli cho`l O` rmon ko`ng`ir taqirlar 8 Chala cho`l bo`z tuproq (subtropik va chala subtropik) Bo`z tupoklar O`tloq bo`z O`rmon tuproqlar i gidromorf sh o` rxoklar 9 Butali dasht va k s e r ofit o`rmonlarning jigarrang tuproq lari (subtropik) Surtusli jigarrang tuproq jigarrang shurtob O` tloqi surtusli jigarrang 1 0 Nam o`rmonlarning qizil - sariq tuproq lari (subtropik) Q izil sari q podzollashgan sari q tuproqlar Gl e yli q izil tuproqlar gloyli sari q tuproqlar O`rmon tuproq lari subtropik botqoq tuproqlar

P.S.Kossovich tuproq paydo bo`lishining 6 tipini ajratadi: 1) cho`l, 2) cho`l-dasht, 3) dasht yoki qora tuproq 4) podzol 5) tundra 6) laterit (Pankov 222 , b). Bunda biologik omil yetakchi deb hisoblanmaydi . Tuproqlarni ma'daniylashganligiga qarab ham turkumlash mumkin. Shunga ko`ra Toshkentlik tuproqshunoslar voha tuproqlarini quyidagicha tabaqalaydilar. Taniqli tuproqshunos olim N.V.Kimberg 1974 yilda O`zbekistonning cho`l zonasi tuproqlari klassifikatsiyasini ishlab chiqqan (1974). Tadqiqotchi tuproqlarni tabaqalashda tip-kichik tip-avlod (rod) birliklari asosida ish tutgan . Cho`l zonasi doirasida tuproqlarni 6 tipga: o`tloq, botqoq, sho`rxok, taqirli, cho`l qumli va sur qo`ng`ir tiplarga ajratadi. Vohalar doirasida esa o`tloq voha, taqirli voha va botqoq voha tiplarini ajratadi. Tupro q larning rivojlanishi va geografik tarqalishning umumiy q onuniyatlari Tuproq tabiiy muhitning asosiy komponentlaridan biri. U organik dunyoning boshpanasi («ubeji щ e»), yashash joyi va uning hosilasidir. (Kovda, 1977). Tuproq hosil bo`lish jarayoni o`simlik hayvonot dunyosiga ta'sir ko`rsatadi va geografik qobiqning yuqori «faol» qatlamini hosil qiladi. Tuproqlar juda xilma xil. (Lobova YE. V. Xabarov A.V. 1983) O`z asosida Yer yuzida tuproqlarning 295 arealini keltiradilar va ularning maydonini hisoblaydilar. Tuproqlarni har xilligi eng avvalo iqlimning o`zgarishi – ya'ni tropik kengliklarini kamayib mo`tadil, sovuq mintaqalarning kengayishi bilan bog`lik. Paleozoy – mezozoyda zonalar yaxshi shakllanmagan edi. Toshko`mir davrida florani 2 tipi vestfeal (mo`tadil), gondvana (tropik) bor edi xolos. Faqat bo`r davriga kelib gulli va yopiq uruglilar paydo bo`ldi. Shu davrda Shimoli – G`arbiy Yevropada tropik mintaqaning shimoliy chegarasi 50 – 55° kenglikgacha borgan. Tabiat zonalarning o`zgarishi yer qutblarining o`zgarishi bilan bog`lik deydi-Straxov (1960) bundan tashqari muzlanishlar, to`glarning hosil bo`lishi, dengiz trangressiyalari, qo`riqlarning suvlanishi (kontinentalnoye obvodneniye) bilan ham bog`liq (zonalarning o`zgarishi).

Hozirgi tuproq zonalari umumiy ko`rinishida to`rtlamchi davrda bo`lgan. Lekin, ba'zi joylarda uchlamchi davrda ham tuproq shakllangan. Unumdorlik tuproqning alohida xossasi bo`lmay, u juda ko`p omillar bilan bog`liq. Tuproq hosil bo`lish jarayoni Yerning asosiy mintaqalarida quyidagicha xususiyatlarga ega. 1) Tropik zona – yoshi jixatdan qadimgi tropiklarda 1 metr qalinlikdagi nurash po`sti 20-77 ming yilda hosil bo`ladi. Tropik–ekvatorial zonada ham tuproq muqim holda bo`lmagan balki bu yerda ham qarama-qarshilik ko`rashi, kuchli bo`lgan, o`zgarishlar bo`lgan. Bu zonada birlamchi minerallarda ishqoriy gidroliz sodir bo`ladi, ya'ni Sa, Mg. K yuviladi, Si, Fe, Al erkin bo`ladi. Fe harakatga kiradi, qotishmalar ho sil qiladi. Si ham tez harakatga kiradi. Erkin Al, Si tufayli kaolinit ne o sintez bo`ladi. Tropik mintaqada tuproq qalinligi 10-20 metrga boradi (7 b). Tuproqning gumusli qatlami kaliy bilan boyib ketadi. Yuza qatlam yuvilib temirli qatlam ochiladi. Tuproqda kaolinitli glina to`planadi, lekin u yuviladi, Si yuviladi Fe va gibbsit qoldiq to`planadi. Botiqlarda Si tuplanadi. Ko`tarilmalarda Fe, gibbsit, kaolinit saqlanadi. Bu minta`ada o`simlik qoldiqlari modda almashuvida asosiy o`rin tutadi (biokimyoviy jarayon). Xullas ekvatorial, namtropik zona uchlamchi davrdan buyon qisqarib kelmoqda. Quruq tropik zonada (4-5 oy qurg`oqchil o`simliklarni bargi tusha digan o`rmonlarda) temirli tuproqlar hosil bo`ladi, qalinligi 2,0-2,5 m. Bu yer Si va Al bir-biri bilan boglanadi glina hosil qiladi (kaolinitli, illitli) 6-7 oylik qurgochil sharoitda tropik zonada qizil-qung`ir, qung`ir tuproq hosil bo`ladi, qalinligi 0,5-1,0 metr. Demak bu zona tuprog`i ferrallitli, kaolinitli va temirli. Temirli qurgoqchil zonaga o`tishdan darak beradi. Bular nordon reaksiyali, fulvatli, kaolinitli. Tropikda qora va unga yo`ldosh qizil va qizg`ish-qung`ir tuproqlar (savanna) ham mavjud. Illit bu glina tipii (montmorillonit). Demak tropikda ferrallitli,

temirli, qizg`ish-qung`ir va qora tuproqlar uchraydi. Ularning maydoni kamaymoqda, qoldiqlari-kaolinitli, lateritli Uralda, Yokutistonda, Markaziy Qozog`istonda topilgan) 2. Subtropik zona . Bu yerdagi tuproqlar 4 ta mavsum sharoitida paydo bo`lgan. Nam subtropikda-qizil (krasnozem) qizil – sariq podzallashgan, qung`ir karbonatsiz, q uruq zonada esa jigarrang va vertisol , smolnisalar, bo`z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlar uchun zichlanish (sliterizatsiya) xos, ular montmorillonitli glinalar tufayli zichlashadi. Nam subtropikda tez eruvchi tuzlar, karbonatlar yo`q. Sariq tuproqlar (jeltozyom) qizildan rangi nurash jarayoni bilan farq qiladi. Quruq subtropikda tez eruvchi tuzlar qisman yuviladi, karbonatli bo`ladi. Gumus qizil zonadagidek fulvatli emas, balki gumatli. Temir qisman erkin, lekin yuvilib ketmaydi (tropikda yuviladi). Karbonatlar qotishma hosil qiladi (konkresiya). Bu zonada relikt temirli karbonatli pust uchraydi. O`rta Osiyoda subtropik tuproqlarda lyossda hosil bo`ladi ( 9 bet). Bu zonada turli jinslarda jigarrang qizil (krasnozyom) ham uchraydi. 3. Subboreal mintaqada - yosh tuproqlar muzlanishlar davridan so`ng, yoki sal oldin - pliosenda hosil bo`lgan. Bunga qoratuproqni o`tloq sharoitda hosil bo`lishi dalildir. Uchlamchi davr glinalarida hosil bo`lgan kashtan tuproq (Ostona viloyati). Bu zonada dasht chala cho`l, cho`l tuproqlari qup. Dashtda barqaror gumat gumusi mavjud. Tuproq qalinligi1,5-4 metr. Bu tuproqlarda illit glinasi va montmorillonit to`planadi. Cho`l zonasida fizik nurash kuchli, tuproq paydo bulish jarayoni sust. Yaxlit tuproq qoplami yo`q. Yuzaga mezozoy dengiz jinslari chiqib yotadi, qadimgi allyuvial, yotqiziqlar katta maydonni egallaydi. Qadimgi gidrogen tuzli qatlamlar va qazilma tuproqlar uchraydi. Tuproqda akkumulyatsiya, tuzlarning ko`chib yurishi, tuproqdagi mineral, organik moddalarning bir-biri bilan ta'siri xos.

Karbonatlar (biogen) tuplanadi, gumus kam miqdorga ega. Tuproq qalinligi 30- 50 sm. Cho`ldan uchgan changlar tog` oldida lyoss hosil qiladi. (10 bet) less Xitoyda – Xeylutu deyiladi . 4. Boreal mintaqada o`rmon, botqoq o`simliklari ostida tuproq hosil qiladi, yoshi 5-10 ming yil . Tuproq podzolli, nordon, muzloqli, tayga temirli. Fe, Al oksidlari hosil bo`ladi, neosintez kuzatilmaydi. Kaoliniy kam. 5. Subarktika, arktika mintaqasi . Bular arktika va subarktika – tuproqlaridir. Gumusli chuntaklar uchraydi. Sovuqdan nurash kuchli. Subarktikada muzloqli jarayon, yoriklar, soliflyo`qsiya, termokarst, surilmalar sodir bo`ladi. Asosan tundra- gleyli tuproqlardir. Fe, Al gidroksidlari to`planadi. Fulvokislotalar Ushbu tuproqlar uchun xos Y.V.Lobova, A.V.Xaborovlar (1983) kitobning ichki muqova qismida tuproq zonalari kartasini keltiradilar va quyidagi tuproq zonalarini ajratadilar: Tundra, tayga, podzolli, o`rmon, bo`z, o`rmon ko`ng`ir, dasht, cho`l nam subtropik, quruq subtropik, nam tropik, quruq tropik, tog` tuproqlari. Yer yuzi tuproqlarini klassifikatsiyalashda ushbu olimlar tuproqlarni guruhlashda « omillar-jarayonlar-xossalar » uchligi asosida ish tutganlar. Dastlab esa tuproqshunoslar «omillar-xossalar» asosida ish tutgan. I.P. Gerasimov «Xossalar-jarayonlar-omillar» asosida ish yuritgan edi. Aslida esa xossalar omillar ta'siri bilan belgilanadi . Y.V.Lobova va A.V.Xabarov Yer yuzidagi tuproqlarni 12 ta formasiyaga (ya'ni bioiqlimiy mintaqa) va ular ichida 19 ta fatsiyani ajratadi. Mualliflar Yer yuzida tarqalgan tuproqlar arealini (295 ta) elektron planometrda hisoblab chiqqanlar (269 b). Materiklarning umumiy maydoni 149888,0 ming km 2 bo`lsa, tuproq bilan qoplangan tekislik tuproqlari 108824,5 ming km 2 yoki 72,6 % hududni egallaydi. Shular ichida Ferrallitli tuproqlar (tropik o`rmonlarda) yetakchi – 14518,3 ming km 2 , podzolli tuproqlar 9169,3 ming km 2 . Arid tuproqlarning umumiy maydoni 45395,7 ming km 2 bu barcha quruqlikning 35,9 % tashkil qiladi. Bundan 9251,2 yoki 7,3 % cho`l tuproqlaridir (272 b).

Yevro osiyoning 34,9% qismini (17992,0 ming km 2 ) arid tuproqlar egallaydi. Shundan 6 % bevosita cho`l tuproqlaridir. Shimoliy Amerikani 23,3 % (5771,6 ming km 2 , Janubiy Amerikaning 20,8 % maydonini (3673,4 ming km 2 ). Afrikani 50,2 % maydonini (14654,1 ming km 2 ). Avstraliyaning 43,3 % maydonini (3304,6 ming km 2 ) arid tuproqlari egallaydi. Tog` tuproqlari ichida tog`-tundra tuproqlari yetakchi – 3359,5 ming km 2 (271 b). Tuproqlar yer yuzi axolisining boyligidir. Sobiq SSSR da 1976-80 yillarda 9 mln. ga yangi yerlarni o`zlashtirish rejalashtirilgan edi (sugorish va quritish). Tuproqlar tog`larda buylama zonalarga ega. Andosol – vulkan jinslarda paydo bo`lgan yosh tuproqlar. Indoneziyada ularni margalitli deyilsa, Yaponiyada andosol deb aytiladi «ando» yaponcha «qora» degan ma'noga ega. Sho`rxoklar tarkibida xlorit, sulfat, karbonat kabi suvda oson eriydigan tuzlarning miqdori 3 % ko`p bo`ladi. Shurtobning singdiruvchi kompleksida natriy kationi ko`p bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str.

Похожие

Tuproqlar kimyosi

Bo`z tuproqlar poyasi (kamari)ning tuproqlari

Tuproqning mexanik tarkibini aniqlash usullari

Tuproqshunoslik tuproqlar geografiya fani uning o`rganish ob'yekti va predmeti boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Podzol vа chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish