Podzol vа chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish - Геология - Рефераты

Podzol vа chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

Podzol v а chimli podzol tupriqlarining morfologik belgilarini о‘rganish Tuproq morfologik belgilarini о‘rganish tuproq paydo qiluvchi jarayonlarni hamda ayrim gorizontlarning tarkibi, xossalari, xarakteri asosida tuproq tiplari, tipchalari va turlarini aniqlash imkoniyatini beradi va tuproqlarni aniqlash uchun zarur. Tuproqlarni aniqlash uni u yoki bu tipga, tipchaga, xil va ayirmalarga mansub ekanligini aniqlashga imkon beradi. Masalan, agarda tuproq qora tusli, donador yoki mayda kesakli strukturali, uning qora tusli chirindili qatlami 50-70-100 sm ga ega, va nihoyat chirindi osti qatlam xlorid kislotasi ta’sirida qaynasa (ya’ni karbonatliligining belgisi), bunday tuproqni biz ishonch bilan qora tuproqlar tipiga kiritishimiz mumkin. Yuqorida qayd etilgan xususiyatlar qora tuproqlarni bildiradigan tip belgilari hisoblanadi. Tipga xos bо‘lgan belgilarning qay darajada ifodalanishiga kо‘ra о‘z navbatida tipchalarga bо‘linadi. Masalan, qora tuproqlar podzollangan, ishqorsizlangan, tipik, oddiy va janubiy tipchalarga b о ‘linadi. Ular bir-birlaridan qoramtir tusning namoyon b о ‘lish darajasi, chirindili qatlamining qalinligi (qalin - 1m, о ‘rtacha 60- 80sm, kam < 60sm va h.k.), strukturasining xarakteri va kislota ta’sirida qaynash chuqurligi kabi belgilari bilan farq qiladi. Tipchalar о ‘z navbatida avlodlarga, avlodlar turlarga, ular xillarga, xillar esa ayirmalarga b о ‘linadi. Bundan tashqari, tuproqlarning morfologik belgilarini о ‘rganishdan maqsad, ularni aniqlashda qaysi tip, tipcha, avlod, tur, xil va ayirmalardagi tuproq ekanligini aniqlashdan iboratdir. Bundan tashqari tuproqlarning morfologik belgilari ularning ichki xossalari bilan bog‘liq b о ‘lib, kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalarini ham bildiradi va yaqincha aniqlashga yordam beradi. Tuproqning rangi (tusi) k о ‘zga yaqqol tashlanib turadigan eng muhim morfologik belgilardan biridir. Tuproqning rangi (tusi) unda kechadigan jarayonlarni ifodalab, tuproqlarni muayyan tiplarga kiritish imkonini beradi.

Shuning uchun ham aksariyat tuproqlar uning rangi, tusiga k о ‘ra nomlanadi (podzol, qizil va sariq, qora, b о ‘z tuproqlar va h.k.) Tuproqning rangi va tuslarida tuproq paydo b о ‘lish jarayonlari yaqqol aks etgan b о ‘ladi. Shuning uchun ham bu belgi tuproqda kechadigan kо‘plab jarayonlarni va tuproqning kelib chiqish mohiyatini tushunishda alohida ahamiyatga ega. Tuproqning rangi uni tashkil etgan moddalar tusi hamda tuproqning fizik holati va namlik darajasi bilan aniqlanadi. Tuproq rangini belgilovchi eng muhim moddalar jumlasiga: 1) gumus, 2) temir birikmalari, 3) kremnezem birikmalari va ohak moddalari singarilar kiradi (3– rasm). Tuproqda organik modda, gumus qancha k о ‘p b о ‘lsa, uning tusi shuncha qoramtir b о ‘ladi. Tuproq tarkibidagi temir oksidi birikmalari tuproqqa qizil, t о ‘qsariq va sariq tus, temirning t о ‘liq oksidlanmagan birikmasi (zakisi) - k о ‘kimtir, zangori, yashil tusni beradi. Masalan botqoq tuproqlarida uchraydigan vivianit (Fe 3 (PO 4 ) 2 ∙ 8H 2 O) tuproqqa yashilsimon k о ‘k tus beradi. Kremnezem (SiO 2 ), kalsiy karbonati (SaSO 3 ) va kaolinit (H 2 Al 2 Si 6 O 8 ∙ 2H 2 O) oq va oqish tus beradi, ba’zan oqish tus gips (SaSO 4 ∙ 2H 2 O) va suvda oson eruvchi tuzlar (NaCl, Na 2 SO 4 ∙ 10H 2 O va boshqa) ishtirokida ham yuzaga keladi. Tuproqning mexanik tarkibi . Dala sharoitida о ‘rganilayotganda mexanik tarkibi tashqi belgilari asosida va barmoqlar orasida ezgilab taxminan qancha qum va loy zarrachalari borligiga qarab aniqlanadi. Shu maqsadda loyli halqalar qilib qum, qumloq, qumoq yoki soz tuproq ekanligini о ‘rganish ham mumkin. Mexanik tarkibiga doir aniq ma’lumotlar laboratoriya analizlari asosida olinadi. Tuproq strukturasi . Tuproqning alohida agregat b о ‘laklar (donachalar) ga ajralib ketishiga tuproq strukturasi deyiladi. Bu agregatlar turli mexanik elementlarning bir-biriga birikishidan hosil b о ‘ladi. Struktura b о ‘lakchalarining shakli, о ‘lchami va sifat tarkibi turli tuproqlar hamda ularning alohida gorizontlarida har xil b о ‘lib, S.A.Zaxarov b о ‘yicha asosan: kubsimon, prizmasimon va plitasimon kabi 3 tipga va о ‘z navbatida turlar hamda xillarga ajratiladi (1-jadval va 4 -rasm).

3- rasm. Tuproq rangi (tusi)ning nomini aniqlashda foydalaniladigan. S.A. Zaxarov uchburchagi Tuproq qovushmasi - tuproq zichligi va g‘ovakligining tashqi ifodasidir. Zichligiga k о ‘ra tuproqlar qovushmasi quyidigalarga b о ‘linadi: 1. J u d a z i ch q o v u sh m a - tuproq chuqurini belkurak bilan kavlashning deyarli imkoni y о ‘q, misrang yoki metindan foydalanishga t о ‘g‘ri keladi. 2. Z i ch q o v u sh m a - chuqur ketmon yoki belkurak yordamida ancha qiyinlik bilan kavlanadi. Bunday zichlik og‘ir qumoq va soz mexanik tarkibli tuproqning illyuvial gorizonti uchun xarakterli. 3. G‘ o v a k q o v u sh m a - chuqur oson kovlanadi, belkurak bilan tashlangan tuproq mayda b о ‘laklarga sochilib ketadi. Uvoqli donador, strukturali qumoq va soz tuproqlar hamda yetiltirib ishlov berilgan tuproqlarning haydalma qatlami uchun xos. 4. S o ch i l m a q o v u sh m a - qumli va qumloq tarkibli tuproqlarning quruq haydalma gorizontlari uchun xarakterli. Qovushma - tuproqni agronomik jihatdan baholashning muhim k о ‘rsatkichidir. Tuproqning yangi yaralmasi va q о ‘shilmasi . Tuproq paydo b о ‘lish jarayonlarida vujudga keladigan va tuproq gorizontlarida t о ‘planadigan turli shakl va kimyoviy tarkibli moddalarga yangi yaral а ma deb ataladi. Tuproqda boradigan fizikaviy, kimyoviy hamda biologik jarayonlar natijasida о ‘simlik va hayvonot olamining bevosita ta’siridan hosil

` 4- rasm. Tuproq strukturasining turlari va shakllari I kubsimon tip: 1- yirik uvoqli; 2- yong‘oqsimon; 3- donador; 4- changsimon. II prizmasimon tip: 5- ustunsimon; 6 -yirik prizmatik. III plitasimon tip: 7- yassi qatlamsimon; 8- yaproqsimon. b о ‘lishiga k о ‘ra k i m yo v i y va b i o l o g i k ya n g i ya r a l a m a l a r ajratiladi. Kimyoviy yangi yaralma tuproqdagi turli kimyoviy jarayonlar tufayli hosil b о ‘ladigan har xil birikmalardan iborat. Tarkibiga k о ‘ra yangi yaralmalar: suvda oson eriydigan tuzlardan, asosan natriy xlorid, natriy sulfat, kalsiy va magniy oksid va gidrooksidlari (odatda fosfor kislotasi bilan birga), temirning oksid birikmalari va chirindi moddalardan iborat b о ‘lishi mumkin. Tuproq jonivorlarining hayot-faoliyati va о ‘simliklar ildizining rivojlanishi davrida paydo b о ‘lgan joylarda har xil organik birikmalar hamda ayrim jonivorlar organizmi orqali chiqarilgan moddalar biologik yangi yaralma deb ataladi. Bularga koprolitlar yomg‘ir chuvalchanglari chiqindilari; krotovinalar - yer kavlaydigan hayvonlar (k о ‘rsichqon, yumronqoziq, sug‘urlar kabilar) ning b о ‘sh yoki

chiqindilar bilan t о ‘ldirilgan y о ‘llari; yirik ildizlar chirishidan t о ‘planadigan ildiz qoldiqlari ; struktura b о ‘laklari ustida qoldirilgan nozik ildiz y о ‘llari - dendritlar singarilar kiradi. 1- jadval Tuproq strukturasi b о ‘laklarining klassifikatsiyasi Turlar Xillar Bо‘laklarning kattaligi Palaxsasimon 1 tip kubsimon yirik palaxsasimon mayda palaxsasimon > 10 sm 10 – 1 sm Kesaksimon yirik kesaksimon о ‘rta kesakli mayda kesakli 10–3 mm 3–1 mm 1–0,5 mm Yong‘oqsimon yirik yong‘oqsimon yong‘oqsimon mayda yong‘oqsimon >10 mm 10–7 mm 7–5 mm Donador yirik donador donador mayda donador 5 –3 mm 3–1 mm 1–0,5 mm Ustunsimon II tip Prizmasimon yirik ustunsimon ustunsimon mayda ustunsimon >5 c m 5–3 c m <3 c m Ustunli yirik ustunli Ustunli 5 –3 c m 3 c m Prizmasimon yirik prizmasimon prizmasimon mayda prizmasimon 5–3 c m 3–1 c m 1–0,5 c m III tip Plitasimon Plitali slanetssimon plitasimon plastinkasimon >5 mm 5–3 mm 3–1 mm

Yaproqsimon <1 mm Tangasimon yirik tangachasimon mayda tangachasimon 3–1 mm <1 mm Tuproqdagi yangi yaralmalar xarakteriga k о‘ ra tuproq genezisi va uning agronomik xossalari haqida tasavvurga ega b о‘ lish mumkin . Jumladan , tuproqning yuqori gorizontlarida k о‘ kimtir va q о‘ ng ‘ ir zang dog ‘ larining b о‘ lishi , bu tuproqlarning botqoqlanish sharoitida vujudga kelganini ifodalaydi . Agar bu alomat hozirgi vaqtda paydo b о‘ layotgan b о‘ lsa , qishloq x о‘ jalik ekinlari uchun juda noqulay sharoit hisoblanadi . Qо‘shilma deb , tuproq paydo bо‘lish jarayonlari bilan bog‘lik bо‘lmagan, lekin keyinchalik tashqaridan aralashib qо‘shilib qolgan organik va mineral moddalarga aytiladi. Hayvonlarning suyagi, turli chig‘anoqlar, о‘simlik qoldiqlari biologik qо‘shilma bо‘lib, tosh, shag‘al va boshqa jism bо‘laklari mineral qо‘shilma hisoblanadi. Bulardan tashqari kо‘mir bо‘lakchalari, uy hayvonlari suyaklari, uy-rо‘zg‘or buyumlari siniqlari (sopol va chinni idish bо‘laklari) va insonlarning suyaklari kabi narsalar arxeologik qо‘shilmalardir. Bu qо‘shilmalarni о‘rganish natijasida tuproqning yoshi va insonlarning tuproqqa ta’siri tarixini aniqlash mumkin.

Похожие

Tuproqning morfologik belgilarini o'rganish

Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish jarayoni. Tuproqlarda oksidlanish va qaytarilish hodisasi va tenglamasi

Dunyo tuproqlari

Tuproqlar klassifikatsiyasi

Arktika va subarktika tundrasining tuproqlari