Ўрта ва кечки протерозой босқичи - Геология - Рефераты

Ўрта ва кечки протерозой босқичи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

435 KB

Ўрта ва кечки протерозой босқичи Режа: 1. Геодинамикаси. 2. Палеогеографияси. 3. Органик дунёси 4. Фойдали қазилмалари

Ўрта ва кечки протерозой вақт бўйича сайёрамиз ривожланишидаги геосинклинал-платформали босқични ўз ичига олади (1800±100 млн. дан 570 млн. йилгача, яъни деярли 1,2 млрд. йил). Органик ҳаётнинг сийраклиги, тошқотган қолдиқларнинг ёмон сақланганлиги ер шарининг турли районларида кечки протерозой ётқизиқларини аниқ стратиграфик табақалашга имкон бермайди. Шунга қарамасдан кечки протерозой таркибида ер пўстининг рифей (1800-680 млн. йил) ва венд (680-570 млн. йил) ривожланиш босқичлари ажратилади. П ротерозой ва кембрий орасидаги вақт «венд» номи билан биринчи бор Б.С.Соколов томонидан (1952) Болтиқбўйи ҳудудидаги ётқизиқларни ўрганиш асосида фанга киритилган. «Венд» атамаси ( Шарқий Европанинг ғарбида яшаган қадимий вендлар қабиласи номидан олинган ) халқаро миқёсда тан олинган . Венд даври бундан 650 - 540 млн йил олдинги вақт оралиғини қамраб олади. Венд даври криптозойни якунловчи босқич ҳисобланади . Бу давр ётқизиқларининг тўлиқ кесмаси Шарқий Европа платформасининг ғарбий қисмида ўрганилган. Рифей ва венд орасидаги чегара бўлиб глобал регрессияга олиб келган материк музланишининг бошланиши ҳисобланади . В енд ётқизиқлари барча континентларда маълум. Улар Шарқий Европа ва Сибир платформаларида кўпроқ ва бошқа платформаларда камроқ тар қалган . Венд ҳосилалари Ўрол, Байкал, Кордильера, Аппа лачи ва Аделаид бурмали қамбарларида, Ғарбий Европанинг герцинид ва каледонидларида маълум. Геодинамикаси. Эрта протерозойнинг охирида қадимий платформаларда карелидларни йирик қаттиқ массивларга бўлувчи тор геосинклинал ботиқликлар ҳали мавжуд бўлган. Уларнинг фаол чўкиши қатта қалинликдаги чўкинди ва вулканоген материаллар тўпланиши билан тўлдирилган. Платформаларга қолдиқ геосинклинал «яралари» пайвандланиши учун 200 млн йилга яқин вақт кетган. Эрта протерозойнинг энг охирида қадимий платформалар бутунлай консолидацияланади. Улар

мустаҳкамликка ва барқарорликка эришади. Кечки протерозойда қадимий платформалар денгиз сатҳидан баланд кўтарилган континентлар сифатида мавжуд бўлган. Кечки протерозой қадимий платформаларнинг ривожланишида авлакоген босқичи ҳисобланади. Бу даврда, тарихнинг 1 млрд йилдан ортиқ бўлган катта қисми давомида (рифей) платформаларининг марказий районларида тор чўзинчоқ чуқурлар - авлакогенлар пайдо бўлади. Лава қатламларига эга қизил рангли континентал қумтошлар ва гиллардан иборат бўлган қоплама ётқизиқларнинг остки қисми ушбу чуқурларни тўлдиради. Бу ётқизиқларнинг қалинлиги 3-4 км га боради. Кечки протерозойнинг бошланишига келиб ҳозирги континентал пўст ҳажмининг ярмидан то тўртдан уч қисмигача шаклланиб бўлган. Эрта протерозойдаги чуқур сувли ҳавзаларнинг ёпилиши туфайли ер пўсти эрта рифейда Пангей-I номини олган ягона суперконтинентга бирлашган (196- расм). Шундай қилиб, Пангей-I эрта рифейда яхлит суперконтинент бўлмаган. Унинг сиал пўстида кўп сонли чўзилиш заналари мавжуд бўлган. Бунда сиал пўстлоқ юпқалашган (Ҳиндистон ва Марказий Бразилия бундан мустасно), аммо бу жараён пўстлоқнинг бутунлай узилишига ва океан туридаги янги пўстнинг ҳосил бўлишигача етиб бормаган. Океан туридаги пўстлоқ фақат суперконтинентнинг чеккаларидагина ривожланган бўлиши мумкин. Эрта рифейнинг охирида баъзи жойларда суст бурмали деформациялар, такрорий метаморфизм, гранитли плутонларнинг ёриб кириши кузатилган. Бу ҳодиса Шимолий Америкада эльсон (Лабрадор) ёки мазатцал (Аризона), Скандинавиянинг жанубий қисмида гота диастрофизми номлари билан маълум; Ўролнинг ғарбий ёнбағирларида уларга ўрта рифей юрмат сериясининг эрта рифей бурзян сериясига номувофиқ ётиши чегарасига тўғри келади.

расм. Эрта ва ўрта рифейнинг ҳозирги географик асосдаги палеогеографик элементлари: 1- платформали ва ороген қуруқлик; 2 - континентал чўкинди тўпланиш вилоятлари; 3 - эпиконтинентал денгизлар; 4 - оролли қуруқлик ; 5 - денгизлар ; 6 - қадимий чуқурсувли вилоятлар ; 7 - эвапоритлар; 8 - турбидитлар; 9 - ороллар ёйи вулканитлари ; 10 - континентчети вулкан қамбарлари. Ўрта рифейнинг бошланишида Пангей-I суперконтинентида деструкции жараёнлар анча кучайган. Бу Шимолий Америка, Шарқий Европа ва Сибирда кўп сонли янги авлакогенларнинг пайдо бўлишида ўз аксини топган. Кечки рифейда, айниқса унинг иккинчи ярмида, бундан 850 млн йил олдин, Ер тарихидаги критик эпохалардан бири, Пангей-I нинг парчаланиши ва палеозой океанларининг очилиши бошланган. Деструктив жараёнлар Гондвана ҳудуди да ҳам бошланган. Энг йирик миқёсли парчаланиш Ғарбий (Жанубий Америка - Африка) ва Шарқий ( Ҳиндистон - Австралия - Антарктида) Гондвана орасида кечган . Бу микроконтинентлар ёки вулканик ёйлар билан ажратилган бир қанча чуқур

сувли ҳавзалардан таркиб топган Арабистон-Мозамбик ҳаракатчан қамбарининг вужудга келишига сабабчи бўлган. Ғарбий Гондванада деструкциянинг бошқа зоналари ва океан пўстининг янги ҳосилалари ҳам пайдо бўлган. Улардан бири - Транссахроиқабир - Марказий Америка ва Ғарбий Африка кратонлари орасидаги Антиатласдан Гвинея кўрфазигача чўзилган. Бу ҳаракатчан қамбар шимолга қараб кенгайиб борган ва Прототетисга қўшилиб кетган. Жанубга қараб торайиб бориб, Шимолий-Шарқий Бразилияга туташган. Арабистон- Мозамбик қамбарга ўхшаб рифейнинг охирида Транссахроиқабир тизимлари ривожланишининг якунловчи фазасига кирган. Ғарбда, Ғарбий Африка континентининг бошқа томонида кечки рифейда Мавритан -Сенегал тизими фаол ривожланган; унинг жанубий давоми, ҳозирги Жанубий Америка ҳудудида Марказий Бразилия тизимини ташкил этган. Бу ерда гренвил консолидациясидан кейин деструкция такроран амалга ошган ва рифейнинг охири – венднинг бошларида ороген босқич бошланган. П ротерозо йнинг охирида (венд) платформаларнинг чўкиши кучаяди . Бу жараёнлар дастлаб авлакоген ларни қамраб олади ва кейинчали қўшни ҳудудларга ёйилади. Шу туфайли венд ётқизиқлари авлакогенлардан чиқиб йирик изометрик ботиқликлар – синеклизаларда ҳам тўпланади. Геосинклиналларда бутун кечки протерозой давомида бир неча бор бурмаланиш эпохалари: гота, гренвил, катанг ва б. кузатилган. Аммо улар геосинклиналлар ривожланишида туб бурилишга олиб келмаган. Тахминан 650 млн. йил илгари венднинг бошида ер шарида эртабайкал тоғ бурмаланиш эпохаси содир бўлади. Кўпчилик геосинклиналларда тўпланган чўкинди ётқизиқларнинг кучли сиқилиши ва уларнинг метаморфизми Ер пўстининг бир қатор вилоятларида геосинклинал режимнинг якунланишига олиб келган. Бунгача мавжуд бўлган платформаларнинг четларига янги барқароар эпибайкал платформали вилоятлар – байкалидлар қўшилиб, уларнинг ҳудудини кенгайтирган (197-расм).

Таркибига эпикарел ва эпибайкал платформ алари кирган платформ али массив лар одатда яхлит токембрий платформ алари сифатида қаралади . Байкалидларнинг ҳудудлари палеозойнинг бошларида ҳозирдагига қараганда кенгроқ бўлган. Чунки фанерозойнинг фаол геологик жараёнлари эпибайкал платформаларининг қатта қисмини бузиб, қайта ишлаган. Масалан, В.Е. Хаиннинг фикрича кўпчилик ёш геосинклиналларнинг, «шу жумладан, Ўртаерденгизи ва Ғарбий Тинч океани сингари улкан геосинклиналларнинг асосида» байкалидлар ётади. Кечки протерозойнинг охирида олдинги геосинклиналларнинг платформаларга айланиб кетиши билан бир вақтда Шимолий Американинг шимолида, Шарқий Гренландияда, Британия оролларида ва Скандинавиянинг шимолида энги геосинклиналлар шаклланади. Бу янги ҳосил бўлган геосинклиналлар амалда эртабайкал тоғ бурмаланиш эпохасида бурмаланишга учрамаган. Байкалидларнинг вужудга келиши континентларнинг ҳудудини янада кенгайтирган. Шимолий платформа – Лавросиё ва жанубий платформа - Гондвана, Тетис ва Тинч океанлари мавжуд бўлган. расм. Кечки рифейнинг ҳозирги географик асосдаги палеогеографик элементлари . Шартли белгилар 196 -расмда берилган . Ўрта рифейда бошланган ва кечки рифейда жуда фаоллашган Пангей- I нинг парчаланиш жараёнларига қарамасдан унинг палахсалари ҳали ўзаро

бир-бирига яқин жойлашган . Бунда ҳар иккала Америка ҳам Шимолий яримшарнинг паст кенгликларида жойлашган, бошқа континентлар эса Жанубий яримшарнинг паст ва ўрта кенгликларидан ўрин олган. Бўлажак Гон двана ҳудудида кечки рифейда пайдо бўлган океан пўстига эга тор ва анча чуқур ҳавзалар вендда ёпилган, бурмали - устсурилмали деформацияга ва суст метаморфизмга учраган, гранитлар ёриб кирган . Шу тарзда ҳосил бўлган бурмали қамбарлар этакларида континентал бўлакли жинслар - молассалар тўпланган. Бу тектоногенез эпо хаси кенг ривожланганлиги туфайли Аф рикада панафрика , Жанубий Америкада б разилия орогенези номини олган . Жанубий Америка ва Африкадан ташқари бу эпоханинг текто нотермал қайта ишланиши Мадагаскар, Шри-Ланка, Ҳиндистоннинг шимолий-ғарби ва Антарктидада кузатилади. Бу Арабистон-Нубий қалқони фундаментининг пайдо бўлиши учун катта аҳамиятга эга бўлган . Т ектоногенез Европанинг анча қисмини, Туркия, Эрон, қи с ман Аф ғонистонни ҳам қамраб олган . У бу ҳудудларда қуруқлик юзасида нордон вулканизм фаоляти билан якунланган. Кейинчалик улар Жанубий Америка, Ҳи ндистон, Австралия ва Антарктида билан биргаликда Гондвана суперконтиненти таркибига кирган. Бўлажак Гондвананинг фаоллашуви етиб бормаган панафрика- бразилия ҳудудида венд даврида Жанубий Америкадаги Сан-Франсиска, Африкадаги Таудени ва Кон го, Ҳиндистондаги Виндий сингари ясси ботиқликлар ривожланган ва улар континентал ёки саёз денгиз терриген ётқизиқлари билан тўлдирилган . Жанубий Американинг ғарбий ва жанубий-ғарбий чеккаларида Арекип, Сьерра-Пимпа ва Шимолий Патагон массивлари ҳамда Перу ва Боливиядаги Шарқий Кордильера кўтарилган . Кордильерада бу жараёнлар бурмаланиш ва метаморфизмнинг яшилтошли даражаси билан бирга кечган . Нордон вулканизм ва гранит ҳосил бўлиши кенг ривожланган . Антарктида ва Тасманиянинг ғарби ҳам ороген ривожланиш билан

характерланган , бунда Шарқий Австралия чеккаси эса пассив режимда ривожланган. Бўлажак Лавросиёда ҳодисалар анча ўзгача кечган. Бир томондан кечки рифейда мавжуд бўлган Тиман-Ўрол, Шимолий Таймир, Ени сей- Байкал геосинклинал тизимлар ёпилган, уларнинг ўрнида бурмали тоғлар вужудга келиб, Шарқий Европа ва Сибир континен тал палахсалари кенгайган. Бу бурмаланиш Н.С.Шатский томонидан байкал бурмаланиши деб номланган . Иккинчи томондан Палеосиё океанининг марказий қисми очилиб, унда океан типидаги пўстлоқ ривожланган . У кейинчалик бурмаланиш даврида Марказий Қозоғистон, Олтой-Саян вилояти ва Шимолий Муғилистондаги офиолитлар шаклида сақланиб қолган. Океан ҳавзасининг бошқа томонида , Шимолий Англия ва Уэльсда, континентал четнинг оролларёйи зонаси жойлашган . Бўлакли материаллар жанубдан ташиб келтирилган. К онтинент ёнбағри ва этакларида қалинлиги 4 - 5 км бўлган қумтошлар ва гиллар тўпланган . Венд ётқизиқлари кесмасини андезит ва риолитларнинг туфлари ва лавалари якунлайди. Ғарбий Европада чуқурсувли шароитлар ҳукм сурган. К онтинент ёнбағри ва этакларида кремний-гилли ва кремнийли чўкиндилар шаклланган. Шундай чўкиндилар Алжирда ҳам тўпланган. Испания, Марказий Франция ва Болқон яриморолининг шарқий ҳудудларида денгиз шельфи жойлашган бўлиб, унда қум -гилли материал тўпланган . Шарқий Европа ва Сибир континентларида эрта вендда рифейда пайдо бўлган риф т-авлакогенлар ўзининг ривожланишини давом эттирган ва кечки вендда ясси ботиқликларга айланган. Эрта вендда Шарқий Европа ва Сибир континентларида музланиш пайдо бўлган (лапланд) ва кечки вендда платформаларда синеклизалар ҳосил бўлган. Протерозойнинг охирига келиб Сибир платформасининг жанубий ҳудудлари ҳисобига қуруқлик майдони сезиларли ошган. Бурмали вилоятлар шарқда ҳам вужудга келган. Сибир платформасини ва янгидан шаклланган

тоғли ҳудудларни ўз ичига олувчи Ангарида пайдо бўлади. Тектоник фаолият интрузияларнинг ёриб кириши ва маъданлашуви билан бирга кечган. Бу ороген босқич натижасида континентал шароитлар ва кескин парчаланган рельеф кенг ривожланади. Платформ алар ва янгидан ҳосил бўлган тоғлар кўтарилади ва у фаол вулканизм билан бирга кечади . Тоғ тизмалари этакларида ботиқликлар вужудга келиб, уларда катта қалинликдаги ётқизиқлар тўпланган. Бу ётқизиқларда нефт, боксит ва темир маъданларининг конлари вужудга келган. Палеогеографияси. Кечки протерозойда платформалар билан бир қаторда геосинклиналлар ҳам фаол ривожланган. Уларнинг ҳудудлари, одатда, жуда кўп вулкан оролларига эга бўлган саёз денгизлар билан қопланган. Ушбу денгизларга континент ва ороллардан жуда кўп миқдорда бўлакли материал келтириб ётқизилган. Шунинг учун ҳам кечки протерозой геосинклинал вилоятлари учун метаморфизм жараёнлари туфайли турли сланецлар, кварцитлар, метаморфлашган конгломератлар ва брекчияларга айланиб кетган кўп километрли бўлакли ётқизиқлар тўпланганлиги характерли. Ҳосил бўлишида кўкяшил сувўтлари муҳим аҳамиятга эга бўлган оҳактошлар ва мармарлар (метаморфизмга учраган оҳактошлар) ҳам кенг ривожланган. Магматик жинсларнинг улуши 18-20 % гача қисқарган. Эрта вендда Европанинг анча қисми музликлар билан қопланган . Норвегия, Швеция, Шпицберген, айниқса Шарқий Европа платформасининг қуруқликларида тиллитлар кенг тарқалган . Шарқий Европа платформаси ҳудудида лапланд музланишидан сўнг трансгрессия бошланган ва денгизлар марказий ва шимолий районларни қамраб олган . Шимолий Ўролда оролларёйи зонаси жойлашган ва унда андезитли вулканизм фаолият кўрсатган. Қутбий Ўролда, Янги Ернинг жанубида кечки рифей вақтидан чуқурсувли шароитлар сақланиб қолган ва бунда терриген чўкиндилар қаторида базальт ётқизиқлари ҳам ҳосил бўлган.

Ўролнинг саёз денгиз ётқизиқлари орасида тиллитлар учрайди. Трансгрессия вендда Сибир платформаси ҳудудини ҳам қамраб олган . Қуруқлик майдони камайган ва саёз денгиз шароитларида карбонатли чўкиндилар тўпланган . Терриген ётқизиқлар фақат Сибир платформасининг жанубидаги тор соҳилбўйи зонасидагина тўпланган. Улкан Сибир денгизининг марказий қисмида шўрлик юқори бўлган ва бунда қумлар, гиллар, карбонатлар, гипс ва ангидрит тўпланган. Марказий Осиёда ювилиш вилоятлари ва кенг шельфлар мавжуд бўлган. Денгиз шельфида карбонатли терриген чўкиндилар ҳосил бўлган. Чуқурсувли ҳавзаларда спилит- диабаз-кремнийли ҳосилалардан таркиб топган офиолит мажмуалари кенг тарқалган . Бундай ётқизиқлар Қозоғистон -Тиёншон вилоятида, Марказий Қизилқумда ва Олтой-Саян вилоятининг баъзи районларида учрайди. Хитой-Корея континентида авлакогенлар венднинг бошларида ёпилган ва бутун венд давомида континент кўтарилган . Эрта венд музланишининг излари Скан динавия, Шарқий Европа платформаси (Белорус сия), Тиён-Шон, Хитой, Африка ва Австралияда яхши сақланиб қолган. Венд даврининг иккинчи ярмида ландшафт-иқлимий шароитлар сезиларли даражада ўзгарган. Ер юзаси ҳароратининг сезиларли кўтарилишидан далолат берувчи карбонат-терригенли ва карбонат- эвапоритли ҳосилалар кенг ривожланган . Йирик музлиқ қопламаларининг эриши туфайли Дунё океанининг сатҳи кўтарилган ва кенг трансгрессия бошланган. Юқори ҳарорат тўғрисида нафақат эвапоритлар ва магнезиал карбона тлар, балки ҳозирги замон рифларига ўхшаш биогерм қурилмалари ҳам далолат беради . Иқлими. Архей ва эрта протерозойда бошланган иқлим зоналлиги, эҳтимол, кечки протерозойда ҳам сақланган. Қутб ўлкалари, кечки протерозой моренналарининг топилишига қараганда, Жанубий-Ғарбий Африкани кўп вақтлар эгаллаб турган. Вақти-вақти билан совуқ иқлим

Сибир, Жанубий Америк а , Австрали я ва Европ ада кузатилган . Илиқ иқлимли минтақалар Тетис океани соҳиллари бўйлаб чўзилган . Рифей вақтининг типик ландшафти бўлиб майда тепаликларга эга бўлган саҳроли континентал текисликлар ҳисобланган. Текисликларни тоғлар ўраб турган. Нисбатан саёз океан ва денгизларда ороллар архипелаглари кўп бўлган. Органик ҳаёт сувли ҳавзалардагина ривожланган. Кечки протерозойдаги муҳим хусусият бўлиб Ер атмосферасида эркин кислороднинг пайдо бўлиши ва карбонат ангидрит миқдорининг кескин камайиб кетиши ҳисобланади. Атмосферанинг тахминан 30 км баландлигида тўпланган озон (0 3 ) қатлами ҳам шаклланган. Аста-секин қисқа тўлқинли ультрабинафша қуёш радиациясини 97 % гача тутиб қолувчи озон «экрани» вужудга келган. Океан сувларининг шўрлиги ошган ва ҳозирги қийматига етган. Буларнинг барчаси Ернинг кейинги геологик тарихидаги босқичларда органик ҳаётнинг гуркираб ривожланишини белгилайди. Органик дунёси. Кечки протерозойнинг ҳайвонот дунёсидан баъзи умуртқасиз ҳайвонлар: булутлар, археоциатлар, кавакичлилар (отувчилар), чувалчанглар, содда игнатанлилар маълум. Энг яхши сақланган ҳайвон қолдиқлари Жанубий Австралиянинг Эдиакарий районида топилган. Венд ёшидаги гилларда медузалар (13 тур), маржонлар (4 тур), чувалчанглар (5 тур), моллюскалар ва игнатанлиларни эслатувчи систематикаси номаълум организмларга мансуб бўлган 150 нусхадан ортиқ акснусҳалари ва тамғалари (эдиакарийли фауна) топилган (198,199 - расмлар). Яхши даражада сақланган айнан шунга ўхшаш фауна Оқ денгизнинг соҳилларида кузатилади. Чувалчангларнинг найчалари, погонофора ва оддий ҳайвонларнинг скелетлари ҳам маълум.

расм. Дикинсония тамғаси. расм. Ергия тамғаси. Ҳайвонлар ривожланишининг навбатдаги босқичи бўлиб гребневикларнинг пайдо бўлиши саналади (200-расм). Ҳаётнинг кейинги ривожланиши бундан 630 млн йил илгари денгизлар саёзлиги тубида ривожланган ва кейинчалик уларнинг чуқур қисмларига тарқалган булутларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ (201-расм). Ўсимлик дунёси бактериялар, замбуруғлар ва колониялар тарзида тарқалган кўкяшил сувўтларидан иборат бўлган. Кўкяшил сувўтларининг шиллиқ моддасида қобиқ ва уюшиқлар ҳосил қилган оҳакли моддалар кўп миқдорда бўлган. Бу ҳосилалардан баъзан строматолит лар ва онколит лар деб аталувчи рифсимон таналар шаклланган . расм. Г ребневик . расм. Булутлар.

Кечки протерозой океанларида ўша вақтнинг геологик шароитларини тиклаш учун етарли миқдорда кўп сонли ҳайвонлар ва ўсимликлар тарқалган деб ўйлаш мумкин. Бахтга қарши улар скелетсиз бўлганлиги туфайли тошқотган ҳолда жуда кам учрайди. Шунинг учун ҳам кечки протерозой Ер тарихининг олдинги босқичлари каби қабул қилинган умумий стратиграфик табақаларга эгамас. В енд даврида скелетсиз кўп ҳужайрали орга низмлар гуркираб ривожланган . Венд биотаси олдинги органик дунё вакилларидан ҳам, кембрий даври вакилларидан ҳам кескин фарқ қилади. Кембрий биотаси кўп сонли ва таксономик томондан хилма-хил бўлган минерал скелетсиз кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг қўққисдан пайдо бўлганлиги билан характерланади. Фақат венднинг охиридагина тубуляр хитиноидли ёки минерал скелетли майда шаклларгина пайдо бўлган . Скелетсиз ҳайвонларнинг жуда яхши сақланганлиги ва кўплиги ҳали озуқа занжирининг оддий ва қисқа бўлганлигидан далолат беради. Чунки венд денгизларининг тубида тўпланган чўкиндилар суст биологик қайта ишланган. Венд фаунасининг ўзига хос хусусияти бўлиб гигантизм саналади. Диаметри 0,5 м дан ортиқ бўлган медузоидлар, ўлчами 1 м га борувчи дикинсонийларнинг тамғалари кўплаб учрайди. Венд ҳайвонларининг гигантизми уларнинг эволюциясидаги филогенетик тупик ҳақида далолат беради деб тахмин қилинади. Айнан шунинг учун кўп ҳолларда кембрий организмлари орасида венд ҳайвонларининг бевосита авлодларини кўрсатиб бўлмайди. Вендда гигант ҳайвонлар қаторида майда скелетсиз шакллар ҳам яшаган. Эҳтимол, уларнинг авлодлари кембрийнинг бошларида скелетсиз умуртқасизларнинг гуркираб ривожланишига олиб келган (202, 203- расмлар).

расм. Эдиакар биотикаси. расм. Эдиакар ҳайвонлари . Венд фаунаси учун рифейдагига нисбатан анча турли-туманлик хос . Аммо турларининг гуруҳи кўп бўлмаган. В енд фаунасининг қўққисдан пайдо бўлиши, эҳтимол, ташқи муҳитнинг ўзгариши - лапланд глобал музланиши ва ундан кейинги иқлимнинг илиб кетиши ҳамда яққол ифодаланган трансгрессия ва атмосфера газ таркибининг ўзгариши билан боғлиқ бўлган. Венд ўсимлик дунёси ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. Улар кўп қатламли қопламалар ҳосил қилган. М икропланктон организмлар сфероидал ва чўзинчоқ шаклларга эга бўлган ва йирик тўпламларни ҳосил қилган . М икрофитопланктонлар орасида занжирли ва агрегатли колониялар пайдо бўлган . Фойдали қазилмалари. Эрта рифей фойдали қазилмаларга бой. Бу қатламли сидерит-гематитли темир, қатламли фосфоритлар, мис ва полиметал маъдани конларидир. Темир маъдани Ўролда ривожланган. Жанубий Ўролда доло-митларда магнезит кони мавжуд. Улар Шимолий Кореяда ҳам тарқалган. Фосфоритларнинг типик қатламли ётқизиқлари Енисей кряжида ривожланган. Шундай маъданлар Муғулистон ва Ҳиндистонда ҳам маълум.

Эрта рифейнинг энг машҳур металли плутонларидан бири Канададаги Седбери норитли лополити саналади. Унинг ташқи зонсида сульфидли мис- никелли маъдан конлари жойлашган. Канадада ураннинг магматоген конлари мавжуд. Бу Катта Айиқ кўли районидаги қумтошлар ва гнейслардаги томирли уран смолкаси конларидир. Австралияда Радиум-Хилл магматоген ва Мэри-Кэтлин контакт-метасоматик уран конлари маълум . Тектоник чўзилиш вилоятларида трапп типидаги базальт вулканизми билан боғлиқ бўлган кўплаб мис (сульфидли ва соф мис) конлари мавжуд. Улар Шимолий Америкада ҳам маълум. Канадада Катта Айиқ кўли районида мис маъдани конлари маълум. Қатламсимон соф мис ётқизиқлари Ўрта Кивино , Сьюпи риор ва Нейн провинцияларида учрайди. Ванадий, қўрғошин , рух ва сульфидли мисга эга полиметал конлар Африканинг Дамар қамбарида маълум. Заирнинг жанубида миснинг йирик конлари Мисли қамбар ни ташкил этади . Унинг кенглиги 50 - 65 км, узунлиги эса 300 км дан ортиқ. Замбияда кобальтдан ташқари рух, кадмий, уран, ванадий, германий, олтин конлари мавжуд . Заирдаги Шаби (Катанги) мисли қамбарга дунёдаги энг йирик Шинколобве уран кони киради. Кечки рифей билан Антиатласдаги Бу Аззер ва Эль-Граара кобальт конлари, Катангадаги қалайли пегматитлар, Хоггар қалқонидаги мис маъданлари, Африкадаги мис-қўрғошин ва рух маъдани, Арабистон яриморолининг шимолий-шарқидаги олтинмаъданли томирлари, Африка ва Австралиядаги барит, Ҳиндистондаги олмосли конгломерат, Ҳиндистон ва Қозоғистон фосфорит конлари боғлиқ.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Кечки палеозой босқичи

Архей ва эрта протерозой босқичи

Эрта палеозой босқичи

Ернинг ёши ва геохронологик шкала

Ўрта таркибли магматик жинслар