Ректификацион ва абсорбцион колонналарнинг асосий русумлари ва уларни ҳисоблаш - Геология - Рефераты

Ректификацион ва абсорбцион колонналарнинг асосий русумлари ва уларни ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

794.2666015625 KB

Ректификацион ва абсорбцион колонналарнинг асосий русумлари ва уларни ҳисоблаш Режа: 1. Колоннали ускуналарни синфлаш 2. Тарелкали колонналар 3. Насадкали колонналар 4. Колоннали ускуналарни ҳисоблаш

1. КОЛОННАЛИ УСКУНАЛАРНИ СИНФЛАШ Ректификация ва абсорбция жараёнларида буғ (газ) ва суюқлик оқимларининг контактини амалга ошириш учун турли тузилишга эга бўлган ускуналар ишлатилади, уларнинг ичида колонна русумидаги вертикал ускуналар энг кўп тарқалган. Ушбу русумдаги ускуналар ишчи босим, технологик вазифаси ва контакт мосламаларининг русумига қараб синфланади. Ишчи босимнинг миқдорига кўра колоннали ускуналар атмосфера босимида, вакуум остида ва босим таъсирида ишлайдиган ускуналарга бўлинади. Технологик вазифасига биноан колоннали ускуналар қуйидаги турларга бўлинади: нефть ва мазутни атмосфера босимида ва атмосфера босими – вакуум таъсирида ажратишга мўлжалланган қурилмаларнинг колонналари; бензинларни иккиламчи ҳайдаш қурилмаларининг колонналари; каталитик крекинг қурилмаларининг колонналари; газларни ажратиш қурилмаларининг колонналари; мойларни депарафинизация қилишда эритувчиларни регенерациялайдиган қурилмаларнинг колонналари ва бошқалар. Ички контакт мосламаларининг русумига кўра колоннали ускуналар тўрт та турга бўлинади: тарелкали, насадкали, пленкали ва суюқликни сочиб берувчи ускуналар. Контакт мосламаларини танлаш қуйидаги омилларга боғлиқ бўлади: ажраладиган аралашмаларнинг хоссалари; ускунадаги ишчи босим; буғ (газ) ва суюқликнинг сарфлари ва ҳоказо. Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида асосан тарелкали ва насадкали колонналар ишлатилади.

2. ТАРЕЛКАЛИ КОЛОННАЛАР Тарелкали колоннанинг ички қисмига унинг баландлиги бўйлаб бир хил оралиқда бир неча горизонтал тўсиқлар, яъни тарелкалар ўрнатилади. Тарелкалар орқали газ ва суюқлик бир-бири билан ўзаро тўқнашиб, уларнинг ҳаракати бошқарилади. Газларнинг суюқликдан ўтиши ва натижада томчи ҳамда кўпикларнинг ҳосил бўлиши барботаж дейилади. Саноатда конструктив тузилиши турлича бўлган тарелкалар ишлатилади. Суюқликнинг бир тарелкадан иккинчи тарелкага қуйилишига қараб тарелкали колонналар қуйилиш мосламаси бор ва қуйилиш мосламаси йўқ бўлади. Қуйилиш мосламаси бор тарелкали колонналарда суюқлик бир тарелкадан иккинчи тарелкага қуйилувчи қувур ёки махсус мослама орқали ўтади. Бунда қувурнинг пастки қисми пастки тарелкадаги стаканга туширилган бўлиб, гидравлик затвор вазифасини бажаради, яъни бир тарелкадан иккинчи тарелкага фақат суюқликни ўтказиб газни ўтказмайди. 13.1-расмда қуйилиш мосламаси бор тарелкали абсорбернинг схемаси 13.1-расм. Қуйилиш мосламаси бўлган тарелкали колонна: Суюқлик Газ Газ Суюқлик 1 2

1-ғалвирсимон тарелка; 2-қуйилиш қувури. кўрсатилган. Бунда суюқлик колоннанинг юқориги қисмидаги тарелкага берилиб, бу суюқлик тарелкадан тарелкаларга махсус мослама орқали ўтиб, колоннанинг пастки қисмидан чиқиб кетади. Газ эса колоннанинг пастки қисмидаги тарелкаларнинг тешикчаларидан пуфакчалар ҳолида тақсимланиб, тарелкалардаги суюқлик қатламида кўпик ҳосил қилиб юқорига ҳаракат қилади. Тарелкада ҳосил бўлган газ кўпиклари модда ва иссиқлик алмашиниш жараёнининг асосий қисмини ташкил қилади. Тозаланган газ эса колоннанинг юқориги қисмидан чиқади. Қуйилиш қувурлари шундай жойлаштириладики, бунда қўшни тарелкадаги суюқлик қарама-қарши йўналишда ҳаракат қилади. Қуйилиш мосламаси бор колонналарда элаксимон, қалпоқчали, S – симон элементли, клапанли, капсулали, пластинали, тез ҳаракат қиладиган оқимли ва бошқа турдаги тарелкалар ўрнатилади. Бундай тарелкаларда суюқлик оқими ҳаракатини ташкил этишда қуйидаги усуллар ишлатилади: бир оқимли, икки оқимли, уч оқимли, тўрт оқимли, ҳалқасимон ҳаракат, туташ тарелкаларда бир томонга йўналган ҳаракат, поғоналар бўйлаб ҳаракат, ўроқсимон қуйилиш тўсиғи орқали ҳаракат (13.2-расм). Турли хилдаги қуйилиш мосламаси бўлган тарелкаларнинг самарали ишлаши гидродинамик ҳаракат режимига боғлиқ. Газларнинг тезлиги ва суюқликнинг тарелкаларда тақсимланишига қараб тарелкали абсорберлар уч хил: пуфакли, кўпикли, ингичка оқимли гидродинамик режимда ишлайди. Бу режимлар барботаж қатламининг таркибига қараб бир-биридан фарқ қилиши билан бирга, контакт юзасининг катталиги, гидравлик қаршилик миқдори ва баландлигини аниқлайди (13.3-расм). Ушбу расмда қуйилиш мосламаси бор тарелканинг гидравлик қаршилиги билан колоннадаги газ оқими тезлигининг ўзаро боғланиши кўрсатилган. Газнинг тезлиги кичик бўлганда, у суюқлик қатламидан алоҳида пуфакчалар ҳолида ўтади. Бу тарелкалардаги газ билан суюқликнинг контакт юзаси кичик бўлади. Бундай ҳолат пуфакли режимни ташкил этади.

13.2-расм. Қуйилиш мосламаси бўлган тарелкаларнинг устида суюқлик оқимининг схемалари: а-бир оқимли; б-икки оқимли; в-уч оқимли; г-тўрт оқимли; д-ҳалқа бўйлаб харакат; е-туташ тарелкаларда бир томонга йўналган ҳаракат; ж,з-поғонасимон ҳаракат; и-ўроқсимон қуйилиш тўсиғи орқали ҳаракат. LgΔΡ LgW

13.3-расм. Тарелкали абсорберларнинг гидродинамик режимлари: AB -қуруқ тарелканинг ишлаш режими; А 1 В 1 -пуфакли режим; В 1 С 1 - кўпикли режим; C 1 D 1 -ингичка оқимли(инжекцион) режим. Газнинг сарфи ортганда алоҳида пуфакчалар бир-бири билан бирлашиб, бир чизиқли оқим ҳосил қилади. Кейинчалик, газ тезлигининг ортиши билан, оқимда барботаж қатламининг қаршилиги натижасида оқимнинг бир чизиқлилиги бузилиб, катта пуфакчалар ҳосил бўлади. Бу вақтда тарелкада суюқлик – газ дисперс системаси ёки кўпиклар юзага келади. Бу система беқарор бўлиб, газнинг берилиши тўхтатилиши билан кўпиклар ҳосил бўлмайди. Бу кўпикли режимда газ билан суюқликнинг контакти газ пуфакчаларининг ёки газ оқимларининг юзасида, шунингдек, суюқлик томчиларининг сиртида юз беради. Кўпикли режимда ишлайдиган тарелкали абсорберларда газ билан суюқликнинг контакт юзаси миқдори катта бўлади. Газ тезлиги яна ҳам кўпайтирилса, газ оқимларининг ўлчами катталашиб, улар барботаж қатламидан чиқиб кетади, лекин система барқарор бўлиб, бунда жуда кўп миқдорда томчилар ҳосил бўлади. Ушбу ҳолат ингичка оқимли режимни ташкил этади. Бу гидродинамик режимда фазаларнинг контакт юзаси бирдан камайиб кетади. Тарелкадаги бир режим иккинчисига аста-секин ўтади. Аммо барботаж жараёнининг тарелкалардаги гидродинамик режимларининг чегарасини умумий ҳисоблаш усуллари ишлаб чиқилмаган. Шунинг учун тарелкали ускуна ларни лойиҳалашда колоннанинг пастки ва юқориги қисмидаги тарелкаларга тўғри келадиган газ тезлиги аниқланади, сўнгра газнинг иш тезлиги танланади. 13.4-расмда элаксимон тарелкали колоннанинг ишлаш схемаси кўрсатилган. Бу турдаги ускуналарда вертикал цилиндрсимон қобиқ бўлиб, унинг ичига горизонтал тарелкалар ўрнатилади. Тарелкаларнинг бутун юза қисми 2-8 мм ли тешикчалардан иборат бўлади. Суюқликнинг бир

тарелкадан иккинчисига ўтиши ва тарелкадаги суюқлик қатламининг баландлиги қуйи қисми стаканга ўрнатилган қуйилиш қувурлари орқали ростланади. Газ тарелка тешикларидан ўтиб, суюқлик қатламида пуфакчалар ҳолида тақсимланади. Газ тезлиги жуда кам бўлса, бунда юқориги тарелкадаги суюқлик тешиклар орқали қуйи тарелкага оқиб тушиб кетади, натижада газ билан суюқликнинг модда алмашиниш самарадорлиги жуда ҳам камайиб 13.4-расм. Элаксимон тарелкали колонна: а-колоннанинг тузилиши; б-тарелканинг ишлаш принципи; 1-қобиқ; 2-тарелка; 3-қуйилиш қувури, 4-стакан. кетади. Шунинг учун берилаётган газ тезлигининг қиймати ва унинг босими тарелкадаги суюқлик қатламининг босимидан юқори бўлиб, тарелкадан суюқликнинг оқиб тушишига йўл қуймаслиги керак. Одатда ғалвирсимон тарелка юзасидаги суюқлик қатламининг баландлиги 25-30 мм бўлади. Элаксимон тарелканинг тузилиши содда, монтаж қилиш, таъмирлаш ва кузатиб туриш осон, гидравлик қаршилиги жуда кам. Элаксимон Суюқлик Газ

тарелкалар газнинг тезлиги катта интервалда ўзгарганда ҳам барқарор ишлайди. Бундан ташқари, бу тарелкалар газ ва суюқликнинг берилган маълум қийматларида энг самарали ишлаш қобилиятига эга. Элаксимон тарелкаларнинг тешиклари ифлосланади ва чўкиндилар таъсирида тез беркилиб қолади. Агар газнинг тезлиги ёки босими бирдан камайиб кетса ёки тўхтатиб қуйилса, тарелкалардаги суюқликнинг ҳаммаси қуйи тарелкаларга оқиб тушади ва жараённи давом эттириш учун колонна қайтадан тўлдирилади. Элаксимон тарелкали колонналарга нисбатан қалпоқчали тарелкали колонналар газ аралашмалари ифлос бўлганда ҳам узоқ муддатда барқарор ишлайди. Газ тарелкаларга патрубкалар орқали кириб, бир неча алоҳида оқим ҳолида қалпоқчаларнинг тешиги бўйлаб таксимланади (13.5-расм). Қалпоқчаларнинг тешиклари тишли бўлади ва улар учбурчаклик тўғри бурчак шаклида тайёрланади. Кейин эса газ қуйиш мосламаси орқали бир тарелкадан иккинчи тарелкага қуйилаётган суюқлик қатламидан ўтади. Суюқ қатламлардаги ҳаракат давомида баъзи майда оқимчаларнинг бир қисми бўлиниб кетади, газ эса суюқликда пуфакчалар ҳолида тақсимланади. Қалпоқчали тарелкалардаги газ кўпиклари ва пуфакчаларнинг ҳосил бўлиши самарадорлиги газ ҳаракатининг тезлигига ва қалпоқчаларнинг суюқликка туширилган баландлигининг ўлчамига боғлиқ.

13.5 -расм. Қалпоқчали тарелканин ишлаш принципи: 1-тарелка; 2-газ патрубкаси; 3-қалпоқчалар; 4-қуйилиш қувурлари. Қалпоқчали тарелкалар газ ва суюқликнинг сарфи катта бўлганда ҳам барқарор ишлайди. Камчиликлари: тузилиши мураккаб, гидравлик қаршилиги катта, тозалаш қийин, нарҳи қиммат, берилаётган газ миқдори кам бўлганда ёмон ишлайди. Пластинали тарелкаларда фазалар бир томонлама йўналишда ҳаракат қилади (13.6-расм). Ҳар бир поғона тўғри йўналишда ишлагани учун газ ва суюқликнинг сарфини бирдан ошириш мумкин. Пластинали тарелкали колоннада суюқлик юқориги тарелкадан гидравлик затворга тушиб, қуйиш тўсиқлари орқали оғма шаклда жойлашган қатор пластиналардан ташкил топган тарелкага тушади. Тарелкага тушган суюқлик оғма пластиналардан ташкил топган пластиналарнинг биринчи тешигига кириши заҳоти тешикдан катта тезликда келаётган газ билан тўқнашади (пунктир чизиқ). Суюқлик3 1 4 2 4 Газ

13.6-расм . Пластинали тарелка: 1-гидравлик затвор; 2-тўсиқ; 3-тарелка; 4-пластина; 5-тўкиш чўнтаги. Пластиналарнинг оғиш бурчаги кичик бўлгани (10-15 0 ) учун кираётган газ тарелка текислигига нисбатан бир оз параллел бўлади. Натижада суюқлик сиқилади ва газ оқимида суюқлик майда томчиларга ёйилиб, тарелка бўйича кейинга тешикларга отилади ва суюқлик билан газнинг тўқнашиши яна такрорланади. Бунда суюқлик катта тезликда тарелка бўйлаб ҳаракат қилиб, қуйиш тўсиқларидан ўтиб, тўкиш чўнтагига тушади. Пластинали тарелкаларда бошқа конструкцияли тарелкаларга нисбатан суюқлик дисперс, яъни тарқалувчи фазада бўлиб, газ эса яҳлит ҳолда бўлади. Газ билан суюқлик томчи ва кўпиклар сиртида тўқнашади. Тарелкадаги газ-суюқлик (дисперс) фазалардаги гидродинамик режим томчи ва кўпик ҳолида бўлади. Пластинали тарелкаларнинг гидравлик қаршилиги кам, уни тайёрлаш учун кам металл сарфланади, лойқаланган суюқликларда ҳам яхши ишлаши мумкин. Бу тарелкаларда колонна баландлиги бўйлаб газ билан суюқликнинг аралашиши натижасида модда алмашинишининг ҳаракатлантирувчи кучи кўп бўлади.

Пластинали тарелкаларнинг камчиликлари: тарелкага иссиқлик бериш ва ҳосил бўлган иссиқликни олиб кетиш қийин, суюқликнинг сарфи кам бўлгани сабабли, унинг иш самарадорлиги кам. Қуйилиш мосламаси бўлмаган тарелкаларда газ ва суюқлик битта тешикдан ўтади (13.7-расм). Тарелкада газ билан суюқликнинг бир вақтда ўзаро таъсирида барботаж натижасида суюқликнинг бир қисми пастдаги 13.7-расм. Ағдарилма русумидаги тарелкаларнинг схемалари: а-панжарали тарелка; б-тўлқинсимон элакли тарелка; в- тирқишларининг четлари эгилган панжарали тарелка; г-қат-қат бурма лента билан таъминланган қувурли-панжарали тарелка; 1-колонна қобиғи; 2-таянч ҳалқаси; 3-тарелка секцияси. тарелкага ўз-ўзича оқиб тушади. Шунинг учун бу холдаги колонналар ағдарилма тарелкали колонналар дейилади. Булар панжарали, тўлқинсимон элакли, тирқишларининг четлари эгилган панжарали, қат-қат бурма лента билан таъминланган қувурли-панжарали бўлади. 13.8-расмда суюқликнинг сарфи L=const бўлганда ағдарилма тарелканинг гидравлик қаршилиги билан колоннадаги газ оқими тезлигининг ўзаро боғланиши кўрсатилган. Газнинг тезлиги кам бўлганда тарелкаларда

суюқлик ушланиб қолмайди, чунки бунда фазалар орасидаги ишқаланиш кучи кичик бўлади (АВ чизиқ). Газнинг тезлиги ортиши билан тарелка сиртида суюқлик йиғила бошлайди, газ эса суюқликни кўпиртириб орасидан ўтиб кетади (ВС чизиқ). Газ тезлигининг бу оралиғида тарелка нормал ишлайди. Бу вақтда газ билан суюқлик навбатма-навбат битта тешикдан ўтади. Агар газнинг тезлиги янада оширилса, газ билан суюқлик орасидаги ишқаланиш ортиши натижасида суюқликнинг тарелкада йиғилиши бирдан кўпаяди, гидравлик қаршилик ҳам бирдан ошиб, натижада суюқлик тарелкада тиқилиб қолади (СД чизиқ). Суюқлик сарфи кам, тарелканинг бўш 13.8-расм. Ағдарилма тарелканинг гидравлик қаршилиги билан колоннадаги газ оқими тезлигининг ўзаро боғланиши(L=const). кесими ва тешикларнинг диаметри катта бўлганда С нуқтада кескин ўзгариш бўлмайди (пунктир чизиқ). Ағдарилма тарелкаларда газнинг нормал режимдаги ва тиқилиб қолиш ҳолатидаги тезлиги тарелка тешигининг эквивалент диаметрига ва бўш кесимнинг юзасига, газ ва суюқликнинг сарфига, зичлигига ва қовушоқлигига боғлиқ. Ағдарилма тарелкалардаги барча тешиклар ёки тирқишлар юза кесимнинг йиғиндиси колонна юза кесимининг 10-30 % ини эгаллайди. Бу LgWLgΔΡ

русумдаги тарелкалар суюқлик ва буғ сарфларининг ўзгаришларига ўта таъсирчан ҳисобланади. Ушбу омилларнинг иш ҳолатида ўзгариш чегараси махсус қуйилиш мосламаси бўлган тарелкаларга нисбатан анча кичик. Буғнинг сарфи кам бўлган ҳолатда, унинг босими тарелканинг устида суюқлик қатламини ҳосил қилишга етарли бўлмайди. Буғнинг сарфи анча катта бўлганда эса, суюқликнинг тарелканинг тешиклари орқали ҳаракати учун қаршилик кучаяди, оқибат натижада тарелкалар оралиғида бўшлиқ кўпик билан тўлади, суюқликнинг битта тарелкадан иккинчи тарелкага қараб ҳаракати қийинлашади. Буғнинг оқими учун гидравлик қаршилик кўпаяди. Бундай шароитда колоннанинг нормал ишлаши бузилади. 3. НАСАДКАЛИ КОЛОННАЛАР Ҳар хил шаклли ва турли ўлчамга эга бўлган қаттиқ жисмлар, яъни насадкалар билан тўлдирилган вертикал колонналарнинг тузилиши содда ва юқори самарадорликка эга бўлгани учун улар саноатда кенг ишлатилади. Насадкали колонналарда насадкалар газ ва суюқлик ўтадиган таянч панжараларига ўрнатилади. Ускунанинг ички бўшлиғи насадка билан тўлдирилган бўлади (13.9-расмга қаранг) ёки ҳар бирининг баландлиги 1,5-3 м бўлган қатламлар ҳолатида жойлаштирилади. Газ панжаранинг тагига берилади, сўнгра насадка қатламидан ўтади. Суюқлик эса колоннанинг юқориги қисмидан махсус таксимлагичлар орқали сочиб берилади, у насадка қатламидан ўтаётганда пастдан берилаётган газ оқими билан учрашади. Колонна самарали ишлаш учун суюқлик бир текисда, ускунанинг бутун кўндаланг кесими бўйлаб бир хил сочиб берилиши керак. Бу ускунада контакт юза насадкалар ёрдамида ҳосил қилинади.

13.9-расм. Насадкали колонна: 1-қобиқ; 2-насадка қатлами; 3-суюқлик тақсимлагичи; 4-таянч панжараси; 5-суюқликни қайта тақсимлагич; I-газ аралашмаси; II-тозаланган газ; III-тоза сорбент; IV-ишлатилган сорбент. Одатда насадкали колонналарнинг диаметри 4 м дан ортмайди. Катта диаметрли колонналарда газ ва суюқликни ускунанинг кўндаланг кесими бўйича бир меъёрда тақсимлаш жуда қийин, шу сабабдан катта диаметрли колонналарнинг самарадорлиги анча кам бўлади. Бироқ саноатда диаметри 12 м гача бўлган колонналар ҳам ишлатилади. Насадкалар сифатида Рашиг ҳалқлари, керамик буюмлар, кокс, майдаланган кварц, полимер ҳалқалар, металлдан тайёрланган тўрлар, шарлар, пропеллерлар, эгарсимон элементлар ва бошқалар ишлатилади (13.10-расм). Булар ичида ҳалқасимон насадкалар кўп тарқалган.

Колонналарнинг юқори самарадорлик билан ишлаши учун насадкаларнинг солиштирма юзаси (м 2 /м 3 ) катта бўлиши керак. Солиштирма юза катта бўлиши учун кичик ўлчамли насадкалардан фойдаланиш зарур 13.10-расм. Насадканинг турлари: а-Рашиг ҳалқалардан ташкил топган насадка: 1-алоҳида олинган ҳалқа; 2-тўкиб қўйилган ҳалқалар; 3-териб қўйилган насадка; б-фасонли насадка: 1-Палл ҳалқаси; 2-эгарсимон насадка; 3-крестсимон тўсиқли ҳалқа; 4-керамик блоклар; 5-симдан ўралган насадкалар; 6-ички спиралли ҳалқа; 7-пропеллерли насадка; 7-ёғочдан тайёрланган хордали насадка.

бўлади. Бироқ бундай шароитда гидравлик қаршиликнинг кўпайиши муносабати билан газ оқимини насадкали қатламдан ўтказиш учун зарур бўлган энергия сарфи ортиб кетади. Шу сабабдан гидравлик қаршилиги кичик ва юқори самарадорликка эга бўлган насадкаларни яратиш долзарб муаммо ҳисобланади. Бундай насадкалар қаторига симдан тайёрланган спираллар, металлдан тайёрланган элаксимон насадкалар, Теллер розеткаси ва «Спрейпак» насадкасини (13.11-расм) киритиш мумкин. Саноатда ишлатиладиган айрим турдаги насадкаларнинг таснифий катталиклари 13.1-жадвалда келтирилган. 13.11-расм. Гидравлик қаршилиги кичик ва юқори самарадорликка эга бўлган насадкалар: а-Теллер разеткаси; б-“Спрейпак” насадкаси (h ва p-насадканинг таснифий ўлчамлари). 13.1-жадвал. Тартибсиз жойлаштирилган насадкаларнинг таснифий катталиклари Насадкаларнинг турлари Ўлчамлари (ташқи диаметр, баландлик, 1 м 3 даги элементла рнинг сони Солишти рма юза, м 2 /м 3 Эркин ҳажми, м 3 /м 3 1 м 3 насадкани нг массаси, кга б

девор қалинлиги), мм Керамикадан тайёрланган Рашиг ҳалқалари 15х15х2 192000 330 0,76 590 25х25х3 48000 200 0,74 530 35х35х4 14300 140 0,78 590 50х50х5 6000 90 0,78 530 Пўлатдан тайёрланган Рашиг ҳалқалари 10х10х0,5 910000 500 0,88 960 15х15х0,5 192000 350 0,92 660 25х25х0,8 48000 220 0,92 640 50х50х1,0 6000 110 0,95 430 Керамикадан тайёрланган Палл ҳалқалари 25х25х3 48000 220 0,74 610 35х35х4 14300 165 0,76 540 50х50х5 6000 120 0,78 520 Пўлатдан тайёрланган Палл ҳалқалари 5х15х0,4 192000 380 0,9 525 25х25х0,6 48000 170 0,9 455 50х50х1,0 6000 108 0,9 415 Керамикадан тайёрланган Берл эгарлари 20х2,0 190000 310 0,69 800 25х2,5 7900 250 0,70 720 35х4,5 22000 155 0,75 610 50х6,0 8800 115 0,77 640 13.1- жадвалнинг давоми Керамикадан тайёрланган Инталлокс эгарлари 20х2,0 210000 300 0,73 640 25х2,5 84000 250 0,75 610 35х4,5 22700 165 0,74 670 50х6,0 8800 110 0,75 610 Насадкали колонналарда газ ва суюқлик насадка қатлами орқали қарама-қарши ҳаракатда бўлади. Берилаётган суюқликнинг миқдори (намлаш зичлиги) ва газ ҳаракатининг тезлигига кўра ускуна турли хил режимда ишлаши мумкин. Колоннадаги бу режимлар хўлланган насадканинг гидравлик қаршилиги билан газ келтирилган тезлигининг ўзаро боғланиш графиги орқали ифодаланади (13.12-расм). Ушбу графикдан кўриниб

турибдики, насадкали колонналар тўрт хил гидродинамик режим билан ишлаши мумкин. 13.12-расм. Насадка гидравлик қаршилиги билан колоннадаги газ оқими тезлигининг ўзаро боғланиши (L=const): 1-қуруқ насадка; 2-ҳўлланган насадка. Биринчи режим – юпқа қатламли (плёнкали) режим бўлиб, газнинг кичик тезликларида ва суюқлик оз миқдорда берилганда ҳосил бўлади. Бундай режимда суюқлик насадкаларнинг юзалари бўйлаб томчи ва юпқа қатлам тарзида ҳаракат қилади. Насадкаларда ушлаб қолинган суюқликнинг миқдори амалий жиҳатдан газнинг тезлигига боғлиқ бўлмайди. Юпқа қатламли режим ўтиш нуқтаси А да тамом бўлади. Иккинчи режимда - қарама-қарши йўналган газ ва суюқлик ўртасида ишқаланиш кучлари кўпайиб, фазаларнинг контакт юзасида суюқликнинг газ оқими таъсирида тўхтаб қолиши юз беради. Натижада суюқлик оқимининг тезлиги камаяди, плёнканинг қалинлиги ва насадкада ушлаб қолинган суюқликнинг миқдори кўпаяди. Бу ҳолат шартли равишда томчиларнинг осилиб туриш режим и деб аталади. Ушбу режимда газ тезлигининг ортиши LgWLgΔΡ

билан модда ўтказиш жараёнининг тезлиги кўпаяди. Бу режим иккинчи ўтиш нуқтаси В да тамом бўлади. Берилаётган суюқлик миқдори ва газ тезлиги анча кўпайганда эмульгацион режим ҳосил бўлади. Бу режим энг самарали режим ҳисобланади. Бунда жадал аралашиш юз беради, чунки суюқлик бўш ҳажмдаги насадкаларнинг ҳамма юзасини тўлдиради. Аммо колонна бу режимда ишлаганда гидравлик қаршилик бошқа режимларга нисбатан юқори бўлади. Шунинг учун юқори босим остида ишлайдиган колонналарда гидравлик қаршиликнинг таъсири бўлмагани учун, абсорбция жараёни эмульгацион режимда олиб борилади. Эмульгацион режим графикда вертикал кесма ВС билан белгиланади. Ушбу режимда фазаларнинг инверсияси, яъни ўрни алмашиб қолиши юз беради, бунда суюқлик яхлит фаза, газ эса дисперс фаза ҳолатига ўтади. Эмульгацион режимда пуфакчалар ва томчиларнинг умумий юзаси катта бўлганлиги сабабли модда ўтказиш жараёни катта тезлик билан боради. Суюқлик миқдори ва газнинг тезлиги яна ҳам ортиб кетса, у ҳолда суюқлик насадканинг устки сатҳидан ошиб, ускунадан ташқарига чиқиб кетади. Бу ҳолат тўртинчи режимни ташкил этади (графикда С нуқтасининг юқориги қисми). Тўртинчи режим амалда қўлланилмайди. Бирорта аниқ шароит учун насадкали колонналардан фойдаланишдан олдин техникавий-иқтисодий ҳисоблашлар орқали уларнинг ишлаши учун энг самарали бўлган гидродинамик режим танланади. Суюқлик ва газ фазалари ўртасидаги контакт юзасини кўпайтириш мақсадида насадкаларнинг мавҳум қайнаш ҳолатидан фойдаланиш мумкин. Ушбу принципга асосланган насадкали калоннанинг схемаси 13.13-расмда келтирилган. Таянч панжараси 1 нинг устига турли шаклга эга бўлган жисмлар (кўпинча шарлар) жойлаштирилади. Бундай жисмларнинг туюладиган зичлиги суюқлик зичлигидан кам бўлиши керак. Насадкалар (диаметри 10-30 мм атрофида бўлган яхлит ва ичи бўш шарлар) полиэтилен, полипропилен ва бошқа полимерлардан ҳамда металл ёки резинадан

тайёрланади. Газнинг тезлиги маълум критик тезликдан ортгандан сўнг тарелкаларда суюқлик қатлами ҳосил бўлади, шарлар 3 эса мавҳум қайнаш ҳолатини эгаллайди. Газ тезлигининг кўпайиши билан насадка қатламининг баландлиги ва қатламнинг ғовакли лик даражаси ортади. Насадканинг жадал ҳаракати таъсирида тарелканинг устидаги суюқлик яхши аралашади. Бундай ҳолатда суюқликнинг кўндаланг кесим бўйича нотекис ҳаракати камаяди ва ускунанинг самарадорлиги ортади. 13.13-расм. Мавҳум қайнаш ҳолатида бўлган шарсимон насадкали колонна: 1-таянч панжаралари; 2-чегараловчи панжара; 3-шарсимон насадка; 4- суюқлик тақсимлагичи; I-ифлосланган газ; II-тозаланган газ; III-тоза абсорбент; IV-ишлатилган абсорбент. Шарларнинг энг юқориги секциядан чиқиб кетмаслиги учун чегараловчи панжара 2 ўрнатилган. Шу сабабдан бундай колонналарда, қўзғолмас қатламли насадкали ускуналарга нисбатан, газнинг тезлигини анчагина ошириш имконияти мавжуд. Мавҳум қайнаш қатламли колоннада газнинг ишчи тезлиги 4-5 м/с га тенг бўлади, суюқлик билан таъминлаш

зичлиги эса 0,05 м 3 /(м 2 ·с) гача боради. Бундай колонналарда суюқликнинг битта тарелкадан иккинчисига оқиб тушиши ҳам, газ оқимининг пастдан юқорига қараб ҳаракати ҳам бир хил тешиклар орқали юз беради. Мавҳум қайнаш қатламли колонна бир қатор афзалликларга эга: модда алмашиниш учун контакт юзаси (бу шарлар устидаги пленкалар юзаси ва томчилар юзасининг йиғиндиси) кўп бўлганлиги ва газ оқимининг тезлиги катта бўлганлиги оқибатида суюқлик пленкаси ва чегара қатлам қалинликларининг кичиклиги сабабли модда бериш коэффициентлари катта қийматларга эга; юқорида келтирилган ҳолатга биноан ускунанинг фойдали иш коэффициенти юқори; колонанинг иши газ оқими буйича 4-6 маротаба тезлашган; ифлосланган суюқлик ва газлар билан ишлаш имконияти мавжуд. Ушбу русумдаги ускуналарнинг асосий камчилиги – колоннанинг узунасига концентрацияларнинг бараварлаши юз беради ва оқибат натижада модда ўтказишнинг ҳаракатлантирувчи кучи камаяди. Колоннадаги узунасига аралаштиришни камайтириш учун ускунани секцияларга ажратиш зарур. 13.13-расмда уч секцияли колоннанинг схемаси кўрсатилган. Насадкали колонналар бир қатор афзалликларга эга: тузилиши содда ва ускуна ички юзасини емирилишига олиб келадиган суюқликлар билан ишлаш имконияти мавжуд. Бундай ускуналардан модда ўтказишдаги диффузион қаршиликнинг қиймати суюқ ёки газ фазада катта бўлган пайтда ҳам фойдаланиш мумкин. Бундай ускуналар камчиликлардан ҳам холи эмас. Насадкали колонналарда ифлосланган ёки лойқаланган суюқликларни ишлатиб бўлмайди. Бундай колонналарда газларнинг ютилишида ажралиб чиқадиган иссиқликни йўқотиш қийин, бундан ташқари суюқликларнинг сочилиш миқдори кам бўлганда насадкалар ёмон ҳўлланади. Бу ускуналарда ҳосил бўладиган иссиқликни камайтириш, насадкаларни яхши ҳўллаш учун абсорбентларни насос орқали рециркуляция қилиш (яъни абсорбентнинг маълум қисмини қайтадан колоннага бериш) усули қўлланилади. Бундай ҳолатда абсорбцион ускунанинг тузилиши мураккаблашади ва рециркуляция учун қувур ишлатилиши натижасида унинг қиймати ортиб кетади. 13.14-

расмда насадкали эмульгацион колоннанинг схемаси кўрсатилган. Ушбу насадкали колонна эмульгацион режимда, яъни ускунада гидравлик затвор ёрдамида суюқликнинг маълум бир ўзгармас ҳажми ушлаб турилади. Фазаларнинг ўзаро таъсир этиш механизмига кўра, бундай ускуна тарелкали (ёки барботажли) колонналар қаторига қўшилса, конструктив тузилиши бўйича эса насадкали колонналар гуруҳига киритилади. 13.14-расм. Насадкали эмульгацион колонна: 1-таянч панжараси; 2-насадка; 3-гидравлик затвор; 4-суюқлик тақсимлагичи; I-ифлосланган газ; II-тозаланган газ; III-тоза абсорбент; IV-ишлатилган абсорбент. Насадкаларнинг самарали ишлаши учун қуйидаги талаблар бажарилиши керак: 1) насадкалар ҳажм бирлигида катта юзага эга бўлишлиги; 2) сочилиб берувчи суюқлик билан яхши аралашиши; 3) газ оқимига нисбатан кам гидравлик қаршилик кўрсатиши; 4) сочилувчан суюқликни бир хил тарқатиши; 5) колоннада ҳаракат қилаётган суюқлик ва газларнинг таъсирига кимёвий мустаҳкам бўлиши; 6) солиштирма оғирлиги кам бўлиши; 7) механик жиҳатдан мустаҳкам; 8) арзон бўлиши лозим.

Лекин амалда бундай талабларни қондирадиган насадкалар учрамайди, масалан, солиштирма юзанинг катта бўлиши, ускуна гидравлик қаршилигининг ортиб кетишига олиб келади. Шунинг учун саноатда абсорбция ёки ректификация жараёнининг асосий талабларини қаноатлантирадиган насадкалар ишлатилади. 4. КОЛОННАЛИ УСКУНАЛАРНИ ҲИСОБЛАШ Нефть ва газни қайта ишлаш корхоналарида қўлланиладиган ректификацион ва абсорбцион колонналарда турли русумдаги тарелкалар (қалпоқчали, клапанли, элаксимон, тез ҳаракат қиладиган оқимли, S-симон элементли, насадкали ва бошқалар) ишлатилади. Ректификацион колонналар (абсорберлардан фарқли) қўшимча иссиқлик алмашиниш ускуналари (иситгич, қайнатгич, ҳайдаш куби, дефлегматор, конденсатор, совитгич) билан таъминланган бўлади. Энергетик ҳаражатларни камайтириш учун қуйидаги ишлар қилинган бўлиши керак: 1) ректификацион колонналарни яхши иссиқлик изоляцияси билан қоплаш; 2) жараённи мақбул (яъни оптимал) флегма сони билан олиб бориш; 3) иккиламчи иссиқлик оқимларидан ишлаб чиқариш эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланиш; 4) мумкин бўлган шароитда ускунанинг кубида суюқликни буғлатиш учун ўткир буғни ишлатиш; 5) иссиқлик насосини қўллаш; 6) айрим шароитларда, масалан азеотроп аралашмаларини ректификациялаш пайтида, ҳар хил босим билан ишлайдиган икки (ёки кўп) колоннали қурилмалардан фойдаланиш. Ректификацион колонналарни ҳисоблаш ҳам бир хил русумдаги абсорбцион ускуналарни ҳисоблашдан фарқ қилмайди. Фақат дастлаб юқориги ва пастки колонна алоҳида ҳисобланади, сўнгра ректификацион ускунанинг умумий иш баландлиги аниқланади. Мисол тариқасида тарелкали ва насадкали абсорберларни ҳисоблашни кўриб чиқамиз. Абсорберларни ҳисоблашда қуйидаги катталиклар берилган бўлади: газнинг сарфи G , газдаги тегишли компонентнинг бошланғич Y б ва

охирги Y 0 концентрациялари, тегишли компонентнинг сую қ ли к даги бошланғич концентрацияси Х б . Қуйидаги қийматлар эса аниқланиши керак: абсорбентнинг сарфи L , абсорбернинг диаметри D a ва баландлиги Н, ускунанинг гидравлик қаршилиги ΔР. Абсорберларни ҳисоблаш қуйидаги тартибда олиб борилади. 1. Y –Х диаграммасида мувозанат боғлиқлиги Y * = f (Х) чизилиб, X0 ¿ нинг қиймати аниқланади. Фазаларнинг мувозанат ҳолатидаги таркиблари махсус адабиётларда берилган бўлади. 2. Абсорбентнинг сарфи L топилади, бунинг учун аввало унинг минимал сарфи қуйидаги тенглама орқали аниқланади: L мин = G Yб− Y0 X0 ¿− Xб . (13.1) Сўнгра L = φ L мин ҳисобланилади, бу ерда φ – абсорбентнинг ортиқча кераклигини билдирувчи коэффициент (одатда φ=1,3÷1,5). L нинг топилган қийматига асосан моддий баланс тенгламаси бўйича абсорбентнинг охирги таркиби Х 0 ни аниқлаш мумкин. 3. Y –Х диаграммасида иш чизиғи чизилади, бу чизиқ координаталари Y б , Х 0 ва Y 0 , Х б бўлган нуқталардан ўтган тўғри чизиқни ташкил этади. 4. Ютилган компонентнинг миқдори қуйидаги моддий баланс тенгламасига асосан аниқланади: М = G ( Y б – Y 0 ) = L ( X 0 – X б ) . (13.2) 5. Абсорбернинг баландлиги Н ва диаметри D а топилади. Модда алмашиниш ускуналарининг асосий ўлчамларини аниқлаш тартиби 10-бобда келтирилган. 6. Абсорберларнинг гидравлик қаршилиги топилади. Ускунанинг гидравлик қаршиликларини аниқлаш тартиби уларнинг турига қараб ҳар хил бўлади.

а) Т арелкали абсорберларнинг гидравлик қаршилигини ҳисоблаш. Бу абсорберларда газнинг ҳаракатига қуруқ тарелка, суюқлик юзасидаги сирт таранглик кучи ва тарелкадаги газ-суюқлик қатлами қаршилик қилади. Шунинг учун тарелкаларнинг гидравлик қаршилиги (ΔР r , Па) уч қаршиликнинг йиғиндисига тенг бўлади: ΔР r = ΔР қт + ΔР сқ + ΔР гс , (13.3) бу ерда ΔР қт – қуруқ тарелканинг қаршилиги, Па; ΔР сқ – суюқлик юзасида сирт таранглик кучи таъсиридан ҳосил бўладиган қаршилик, Па; ΔР гс – газ- суюқлик қатламидаги қаршилик, Па. Қуруқ тарелканинг қаршилиги қуйидаги тангламадан аниқланади: ΔР қт = ξ w r 2ρг 2 , (13.4) бу ерда w r = w 0 / f т – тарелка тешикларидаги газнинг тезлиги, м/с; w 0 – газнинг мавҳум тезлиги, м/с; f т –тарелка тешикларининг юзаси, м 2 , ρ r – газнинг зичлиги, кг/м 3 ; ξ – тарелканинг қаршилик коэффициенти, у катта интервалда (ξ=0,5÷4) ўзгариб, тарелканинг конструкциясига боғлиқ бўлади. Тарелкага кираётган суюқлик қатламидаги суюқликнинг сирт таранглик кучи таъсиридан ҳосил бўлаётган қаршиликни енгиш учун кетган босим қуйидагича: ΔР сқ = 4σ dЭ , (13.5) бу ерда σ – сирт таранглик кучи, Н/м, d Э – тарелкадаги суюқлик кирадиган тирқишларнинг эквивалент диаметри, м. Оқимли режимда ишлайдиган тарелкалар учун ΔР сқ ҳисобга олинмайди. Тарелканинг газ-суюқлик қатламидаги қаршилиги қатламнинг статик босимига тенг деб олинади: ΔР гс = h 0 ρ c g = h гс ρ гс g , (13.6)

бу ерда h 0 ва h гс – тарелкадаги суюқлик ва газ-суюқлик қатлам лар ининг баландли клар и, м; ρ c , ρ гс – тарелкадаги суюқлик ва газ-суюқлик аралашмасининг зичли клар и, кг/м 3 ; g = 9,81 м/с 2 – эркин тушиш тезланиши. б) Н асадкали абсорберларнинг гидравлик қаршилигини ҳисоблаш. Бунинг учун дастлаб қуруқ насадканинг гидравлик қаршилиги (ΔР қ , Па) топилади: ΔР қ = λ H dЭ ρrw2 2 , (13.7) бу ерда Н – насадка қатламининг баландлиги, м; d Э = 4ε/а – насадка элементлари ташкил қилган каналларнинг эквивалент диаметри, м; ε – насадканинг эркин ҳажми ёки насадкалар орасидаги бўш ҳажм; а – насадканинг солиштирма юзаси, м 2 /м 3 ; w = w 0 /ε – насадка қатламидаги газнинг ҳақиқий тезлиги ( w 0 – газнинг мавҳум тезлиги ёки ускунанинг тўла кесимига нисбатан олинган газнинг тезлиги, м/с); λ – ишқаланиш ва маҳаллий қаршиликларни енгиш учун кетган босимнинг йўқотилишини ҳисобга олувчи қаршилик коэффициенти. Қаршилик коэффициенти λ нинг қиймати R е мезонга боғлиқ. У насадканинг турли элементлари учун газнинг ҳаракат режимига асосан эмпирик тенгламалар билан аниқланади. Масалан, абсорберлардаги тартибсиз жойлаштирилган ҳалқали насадкаларда газнинг ламинар режимдаги ҳаракати учун ( R е<40): λ = 140 Re . (13.8) Турбулент режимдаги газнинг ҳаракати учун ( Re >40): λ = 16 Re 0,2 . (13.9) Колоннадаги тартибли жойлаштирилган ҳалқали насадкалар учун: λ = 9,2 Re 0,375 . (13.10)

бу ерда Re = wd э ρ/μ r – газ учун Рейнольдс мезони; ρ r – газнинг зичлиги, кг/м 3 ; μ r – газнинг динамик қовушоқлик коэффициенти, Па·с. Колонна иши давомида намланган насадканинг гидравлик қаршилиги (ΔР Ҳ , Па) тахминан қуйидаги эмпирик тенглама ёрдамида аниқланади: ΔР Ҳ = 10 bu ΔР Қ , (13.11) бу ерда u – намлаш зичлиги, м 3 /м 2 ·с; b – насадканинг катталиги ва намлаш зичлигига қараб тажриба орқали аниқланадиган коэффициент. Масалан, намлаш зичлиги u = (0,5÷36,5)·10 -3 м 3 / ( м 2 ·с ) бўлганда ўлчами 25х25х3 мм бўлган насадка учун b =51,2 бўлади.

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с. 13. Бакиров Т.М. Перв и чная переработка природных газов. – М.: Химия, 1987. – 256 с.

Похожие

Суюқликларни ҳайдаш

Тупроқ пайдо қилувчи омиллар, уларни ўрганиш ва ифодалаш

Нефт ва газ сизилишининг конунлари ва асосий дифференциал тенгламалари

Сизилиш оқимлари ва уларнинг асосий тенгламалари

Мойлаш материаллари ва махсус суюқликлар. Уларни синфланиши, маркалари, қўшимчалари