Ректификацион колонналарни ишлаши. АТ, АВТ, ЭЛОУ – АТ, ЭЛОУ – АВТ қурилмаларини ишлаш қонуниятлари - Геология - Рефераты

Ректификацион колонналарни ишлаши. АТ, АВТ, ЭЛОУ – АТ, ЭЛОУ – АВТ қурилмаларини ишлаш қонуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

683 KB

Ректификацион колонналарни ишлаши. АТ, АВТ, ЭЛОУ – АТ, ЭЛОУ – АВТ қурилмаларини ишлаш қонуниятлари Режа: 1. Нефтни ректификацион колонналарда ҳайдаш, қурилманинг тузилиш, ишлаши, материал ва иссиқлик баланси. 2. АТ, АВТ – қурилмалари. 3. ЭЛОУ – АТ, ЭЛОУ –АВТ қурилмалари вазифалари, ишлаши, технологияси. 4. Бу қурилмаларда олинадиган нефт маҳсулотлари ассортименти.

1. Нефтни таркибидаги ўзаро бир –бирига эрувчи суюқликларни бир маротаба ҳайдалса ва кейинчалик буғлар яна суюқ ҳолга ўтказилса (конденсация қилинса), у ҳолда иккита – енгил ва оғир фракциялар олинади. Бунда дастлабки хом ашёдагига нисбатан енгил фракцияда паст ҳароратларда қайнайдиган моддалар кўп, оғир фракцияда эса кам миқдорда ҳосил бўлади. Нефт таркибидаги компонентларни тўлиқ ажратиб олиш ва маълум аниқ ҳароратларда қайнайдиган охирги маҳсулотлар олишни ҳайдаш билан амалга ошириб бўлмайди. Шу сабабли бир маротабалик ҳайдаш ўтказилганидан кейин ректификация жараёни олиб борилади. Суюқ ва буғ фазадаги моддаларни қарама – қарши ҳаракатланиши натижасида қайнаш ҳароратлари турлича бўлган компонентларни суюқликлардан диффузия жараёни орқали ҳосил бўлиши – ректификация дейилади. Буғ ва суюқликни ўзаро тўқнашуви (контакт), бу шароитда цилиндр кўринишидаги вертикал қурилма, яъни ректификацион колоннада амалга оширилади. Бу қурилма махсус ректификациялаш тарелкалари ёки насадкалар билан жиҳозланган бўлади. Тарелкалар юқорига кўтариладиган буғ ва қурилмани пастки қисмига ҳаракатланишидан суюқликни тўлиқ ҳолда тўқнашиши таъминлаб беради (1-расм).

Бу қурилманинг ўрта қисмига буғ, суюқ ёки буғ – суюқ аралашма ҳолида хом ашё берилади ва у қурилмада иккита – енгил ва оғир фракцияларга ажралади. Хом ашё берилаётган қурилма қисми – эвапорацион қисм деб аталади, чунки бу ерда печ ёки иссиқлик алмаштиргичда қиздирилган аралашма бир маротабалик ҳайдашга учрайди,яъни эвапорацияланади. Айрим ҳолатларда эвапорациялаш қисм колоннадан ажратилган бўлади ва бу жараённи ўз – ўзича алоҳида содир бўлади. Бироқ ҳозирда деярли барча ректификацион колонналар дастлабки ҳайдаш қурилмалари билан биргаликда қўлланилади, яъни ҳайдаш билан ректификация қилинади.

Ректификациялаш жараёнида суюқлик буғлари тўғри конденсаторга берилмасдан тўғри колоннага юборилади. Унда буғ колоннани юқори қисмига кўтарилади ва дефлегматор – конденсаторга келиб тушади, бу ерда у конденсатланади. Олинган конденсат совутгич орқали йиғгичга берилади. Конденсатнинг бир қисми қайта колоннага берилиб (2-расм), флегма сифатида ишлатилади. Конденсат колонна тарелкалари орқали юқоридан пастга қараб оқиб тушади. Натижада колоннада ҳаракатланувчи иккита моддалар оқими, яъни колоннани пастки қисмидан юқорисига ҳаракатланаётган қизиган ҳолдаги буғ ва юқоридан пастга томолн ҳаракатланаётган совуқ ҳолдаги суюқ флегма. Буғ ва суюқ фазалар орасида

Колоннанинг баландлиги бўйича узлуксиз ва тезликда иссиқлик алмашиниши бўлиб туради. Натижада қизиган буғлар суюқ фазадаги учувчан компонентларни буғланишига олиб келади. Нисбатан совуқ бўлган флегма эса буғ таркибидаги енгил учувчан моддаларни конденсатлайди. Демак, буғланиш ва конденсацияланиш жараёнларини бир нечта маротаба қайтарилиши натижасида буғ ва суюқ фазалар орасида компонентларни алмашиши содир бўлади. Ректификацион колоннанинг ҳар битта тарелкасидан қуйидаги тўртта оқим ўтади: колоннани юқори қисмидаги тарелкаларда суюқлик – флегма; пастки тарелкалардан чиқиб келувчи буғ; пастки тарелкалардан чиқиб кетувчи суюқлик – флегма ва юқорида жойлашган тарелкаларга келувчи буғлар. Тарелкаларга келаётган буғ ва суюқликлар мувозанат ҳолатида бўлмайди, аммо ўзаро тўқнашуви натижасида мувозанатга келишга ҳаракат қилади. Юқоридаги тарелкалардан суюқ оқим ҳарорати юқори бўлган қисмга (зонага) келиб тушади. Шу сабабли ундан енгил қайновчи компонентларни бир қисми буғланиши туфайли суюқ фазанинг концентрацияси камаяди. Бошқа томондан, пастки тарелкалардан келаётган буғ фазаси оқими ҳарорати пастроқ бўлган қисмга келиб тушиши туфайли ундаги бир қисм компонентлар конденсатланиб, суюқликга айланади. Демак, юқори ҳароратларда қайнайдиган компонентларнинг буғ фазадаги концентрацияси камаяди, паст ҳароратда қайнайдиганларини эса кўпаяди. Колоннани баландлиги бўйича буғ ва суюқликнинг фракцион таркиби узлуксиз ўзгариб туради. Хом ашёни бериш қисмидан юқорида жойлашган ректификацион колоннанинг қисмига – концентрлаш, ундан пастки қисми эса – ҳайдаш қисмлари дейилади. Колоннанинг бу икки қисмида ҳам бир хилдаги ректификациялаш жараёни рўй беради. Концентрлаш қисмининг юқорисидан керакли тозаликдаги маҳсулот – ректификат, пастидан эса енгил учувчан компонентлари бор суюқлик олинади. Ҳайдаш қисмида бу суюқликдан енгил учувчан компонентлар олинади, ҳамда суюқ ҳолда бу қисмнинг пастидан иккинчи маҳсулот – қолдиқ олинади. Ректификацион колоннани мўътадил ишлаш учун унинг юқори қисмидан пастки тарелкаларга узлуксиз ҳолда флегма оқиб келишини таъминлаш лозим. Шу сабабли тайёр маҳсулот (ректификат)ни бир қисми конденсацияланганидан кейин колоннанинг юқоридаги тарелкаларига тўйинтириш (орошение) учун юборилади. Бундан ташқари колоннанинг пастки қисмидан буғ узлуксиз юқорига кўтарилиб туриши лозим. Шу сабабли колоннани пастки қисмидан чиқаётган қолдиқнинг бир қисми буғлатилади ва қайта колоннага берилади.

Ректификация колонналари ички тузилишига қараб тарелкали ва насадкали хилларга бўлинади. Амалда эса ҳозир кўпгина нефтни қайта ишлаш заводларида тарелкали ректификацион колонналар ишлатилади. Ректификацион колонналарни тарелкалари қалпоқли, қалпоқсиз ва бошқа турда бўлиши мумкин (3-расм). 3-расм. Қалпоқли тарелкалар.

Ректификацион колоннада иш меъёри (режими) ўрнатилганидан кейин, унинг материал ва иссиқлик баланслари тузилади. Бундай шароитда колоннага келаётган материал ва иссиқлик оқимининг йиғиндиси, колоннадан чиқаётган материал ва иссиқлик оқими йиғиндисига тенг бўлиши керак. Ректификацион колоннанинг материал балансини оғирлик ёки фоизлар ўлчов бирликларида тузиш мумкин. Мураккаб таркибли аралашмани ректификация колоннасида ҳайдаш жараёнининг материал баланси қуйидаги жадвал асосида қайд этилади: Олинган хом ашё Ҳосил бўлган маҳсулот Маҳсулот номи ºС миқдор, % кг/соат Маҳсулот номи ºС миқдор, % кг/соат Хом ашё........ Юқоридаги.... Ён томонидаги... №1................. №2................. Пастки қисмида......... Йўқотиш........ Ҳаммаси бўлиб: Ҳаммаси бўлиб:

3-расмда ректификация колоннасидаги материал оқимни ишлаш схемаси берилган. Бу ерда қуйидаги белгилашлар мавжуд: G – хом ашё миқдори, кг/соат; D – ректификат миқдори, кг/соат; R – қолдиқнинг миқдори, кг/соат. Колоннада иш меъёри ўрнатилган вақтдаги материал балансни қуйидагича ёзиш мумкин: G=R+D (1)

i – компонент бўйича колоннани материал баланси тенг: G·x оi = D·y iD + R·x iR (2) Бу ерда, x оi , y iD ва x iR – хом ашё ректификат ва қолдиқдаги i компонентнинг оғирлик миқдори. Колоннани ҳисоблашда G ва x оi қийматлари маълум бўлади. Ректификациялаш жараёни белгиланган иш меъёрларида олиб берилиб унда D ва R нинг қиймати аниқланади. Шу билан бирга (1) ва (2) тенгламалар ўзаро биргаликда ечилса, G, R, D ларни қуйидаги аниқ қийматларини аниқлаш мумкин бўлади:iR oi oi iD iR iD x x D x y R x y G      (3) Колоннанинг иссиқлик баланси унга кираётган ва чиқаётган барча иссиқлик миқдорини ҳисобга олади. Энергияни сақланиш қонунига кўра (атрофга сарф бўладиган энергияни эътиборга олинмаса) қуйидагини ёзиш мумкин: ∑Q кириш = ∑Q чиқиш (4) бунда, ∑Q кириш – колоннага кираётган иссиқлик йиғиндиси, ккал/соат; ∑Q чиқиш – колоннадан чиқаётган иссиқлик йиғиндиси, ккал/соат. Колоннага берилаётган хом ашё билан берилаётган иссиқликлар тури қуйидагичадир (4-расм): 1) t о гача қиздирилган хом ашё билан берилаётган иссиқлик – Q хом ашё (ккал/соат): Q хом ашё = G·I ot ,

бу ерда, Iot - хом ашёни энталпияси, ккал/с. Агарда хом ашёни қисман буғланиши содир бўлаётган бўлса ва унинг миқдорини “е” га тенг десак, у ҳолда колоннага берилаётган иссиқлик миқдори тенг бўлади: суюкt бугt ах o o I e G I e G Q       ) 1( ..

2) сув буғи билан берилаётган иссиқлик – Q в.п. (ккал/с) га тенг. Шуларга кўра колдоннага берилаётган умумий иссиқлик – Q кириш тенг бўлади:.. ) 1( пв суюкt бугt кириш Q I e G I e G Q o o       

Ректификация колоннасидан чиқаётган иссиқлик миқдорлари қуйидагичадир: 1) ректификат буғлари билан чиқаётган иссиқлик – Q D , ккал/соат:бугt D DI D Q   2) суюқ ҳолдаги қолдиқ билан чиқаётган иссиқлик – Q R , ккал/соат: суюкt R RI R Q   3) колоннани юқорисида тўйинтириш (орошение) билан чиқаётган иссиқлик – Q тўйин. , ккал/соат. Демак, колоннадан чиқиб кетаётган иссиқликларнинг умумий миқдори тенг бўлади: . . туйин суюкt бугt туйин R D чикиш Q I R I D Q Q Q Q R D         Бу тенгламанинг қийматини (4) га олиб бориб қўйилса: . ).( туйин R D пв сувбуги хомашё Q Q Q Q Q     ёки . .. ) 1( туйин суюкt бугt бc суюкt бугt Q I R I D Q I e G I e G R D o o            келиб чиқади, бунда: е – ҳайдаган қисмни миқдори; суюкt бугt o o I I , - колоннага кираётган хом ашёнинг буғ ва суюқ қисмларини энталпияси, ккал/кг; t o – хом ашёни қиздириш ҳарорати, ºС; бугtDI – колоннани юқорисидаги ҳароратда ректификат буғларини энталпияси, ккал/кг; суюкtRI – колоннани пастки қисми ҳароратидаги суюқ қолдиқ энталпияси, ккал/кг.

2. Нефтни дастлабки ҳайдаш атмосфера босими остида трубали печларда амалга оширилади ёки вакуум олиб борилади. Трубали печларда атмосфера босими остида нефт ҳайдалганида ундан бензин, керосин, дизел каби тиниқ дистиллятлар ва қолдиқ сифатида эса 330 – 350ºСда ҳайдаладиган мазут фракциясиҳосил бўлади. Буни АТ қурилмаларида амалга оширилади. Юқори ҳароратда қайнайдиган нефт фракцияларини кўпроқ ажратиб олиш учун мазут вакуум остида ишловчи қурилмаларда ҳайдалади. Натижада бунда қолдиқ сифатида гудрон ҳосил бўлади. Нефтни қайта ишлаш заводининг умумий мақсади ва вазифасига мувофиқ, ҳамда нефт хом ашёсининг хоссаларига биноан атмосфера ва вакуумли ҳайдаш усули қурилмалари қўлланилади. Бу ҳолда қурилма атмосфера – вакуум трубали (АВТ) деб аталади. АВТ да нефт тўлиқ ҳайдалиб – тиниқ дистиллятлар ва мой фракциялари олинади. Кейинги вақтда АВТ қурилмалари тузлардан тозалаш, барқарорлаштириш қурилмалари билан бирга олиб борилмоқда. Ҳайдаш туфайли t қ паст ва бир – бирига яқин бўлган углеводородлар ёки фракциялар олинади (С 2 – С 5 ). Улардан эса кимёвий қайта ишлаш билан маҳсулотлар олинади. 3. Нефтни дастлабки қайта мшлаш жараёни ҳозирда уни сувсизлантириш ва тузсизлантириш қурилмалари билан туташтирилган (комбинацияланган) ҳолда олиб борилади, яъни ЭЛОУ-АТ ёки ЭЛОУ-АВТ кўринишда. Колоннада ҳосил бўладиган дистиллятлардан енгил компонентларни чиқариб олиш учун сув буғи ишлатилади. Колоннада вакуум ҳосил қилиш учун барометрик конденсатор ва икки, уч босқичли эжекторлар ишлатилади. Икки босқичли электр билан 6,7 кПа гача, уч босқичлисида эса 6,7-13,3 кПа гача вакуум ҳосил қилиш мумкин. Барометрик конденсатор ўрнига охирги йилларда юзали коденсаторлардан кенг қўлланилмоқда. Совутгич ва совутгич-конденсатор ускуналари сифатида ҳавода совутиш аппаратлар ишлатилади (АВО). Нефтни қайта ишлаш қурилмалари қуйидаги замонавий блоклардан иборат бўлади. - Нефтни иссиқлик алмаштиргичларда дастлабки иситиш

- нефтни сувсизлантириш ва тузсизлантириш қурилмаси (ЭЛОУ); - иссиқлик алмаштиргичларда кейинги қизитиш; - нефтни бензинсизлантириш (печларда қиздириш билан); -атмосфера колонналарида ҳайдаш; - вакуум остида мазутни фракцияларга ажратиш; - стабиллаш ва бензинни иккиламчи ҳайдаш Бу жараённинг технологик схемаси 6- расмда келтирилган . Дастлаб хом ашё, яъни нефт 1 насос ёрдамида бир нечта оқим билан 7,8,9,10,11,12, ва 13 иссиқлик алмаштиргичлардан ўтиб 100-130 0 С гача қизийди. Бундай шароитда исиқлик алмашиниш жуда самарали амалга ошади. Кейин нефт 4 та оқим бўйича 14-нчи электродегидраторларга (ЭЛОУ блоки) юборилади. Унда икки босқичда сувсизлантирилади ва тузсизлантирилади.ЭЛОУ блокидан чиққан нефт дастлаб ёнма-ён ишловчи 15 ва 16 сўнгра 18 иссиқлик алмаштиргичларда қиздирилади. 200-250 0 С гача қиздирилган нефт бензинсизлантириш колоннаси (19) га келиб тушади.

Колоннанинг юқори қисмидан газ, сув буғи ва енгил бензин фракцияси (t қ =120-160 0 С) чиқади. Буғни конденсациялаш ва совутиш учун ҳаво ёрдамида совутувчи қурилмадан фойдаланилади. Олинган бензин фракциясини бир қисми уни стабиллашга, колоннани тўйинтиришга (орошение) ва яна бир балансдаги миқдори колоннани (19) пастки қисмидаги температурани ушлаб туриш учун ишлатилади. Бунинг учун у 24- насос ёрдамида тортилиб 23- трубани печда 350-370 0 С гача қиздирилади ва колоннани пастки қисмига қайтарилади. Бензин фракцияси ажратиб олингандан кейин нефт таркибидаги керосин, дизель ёқилғиси, мой фракцияси, гудрон ва бошқалар ажратилади. Вакуум колоннасида (48) вакуум буғда ишловчи эжекторлар системаси ёрдамида ҳосил қилинади (7 расм)

Газ ва суюқликдан иборат аралашма сувли 45-конденсатор-совутгичдан чиқиб 1 вакуум сепараторига келади. Бу ерда суюқлик (углеводородлар ва сув аралашмаси) узунлиги 10 метрдан ортиқ бўлган вертикал равишда ўрнатилган трубалардан тиндиргичга (2) оқиб боради. Газ ва ҳаво 1 сепаратордан кетма-кет бирлаштирилган 3 нчи эжекторлар орқали тортиб олинади. Буғ ва газлар ҳар бир эжектордан кейин 4 нчи рақамли сув буғи конденсаторига (юзали) келиб тушади. Ҳосил бўлган конденсат 2 – тиндиргичга оқиб тушади. Учинчи эжектордан ва охирги конденсатордан кейин системадан газ тортиб олинади ва уни трубали печни ёниш қисмига (форсункаларига) ёқилғи сифатида берилади. Тиндиргичда (2) енгил газойл сувдан ажратилади ва насос (5) ёрдамида қурилмадан чиқарилади. Бу сувли конденсат кўпинча ЭЛОУ қурилмасини аппаратларидаги нефтни ювиш учун ишлатилади. 4. АТ ва АВТ қурилмаларида ҳайдаш маҳсулотлари ассортименти. 1. Сиқилган углеводородли газ. У асосан пропан ва бутандан иборат. Бу газни кўп ёки кам миқдорда ҳосил бўлиши нефтни қанчалик стабилизация қилинганига боғлиқ. Газлар бирикмаларидан тозалангандан сўнг хўжаликда ёқилғи сифатида ишлатиш мумкин. 2. Бензин фракцияси. 70 - 180ºС. Автобензин ёқилғиси учун компонент сифатида ишлатилади, яъни бу фракция КР қурилмасига хом ашё сифатида юборилади. Бу фракцияни иккиламчи қайта ишлаш жараёнида олинадиган оралиқ қисмларини С 6 Н 6 , С 6 Н 5 СН 3 , ксилол олиш учун ишлатилади. 3. Керосин фракцияси. 120 – 213ºС. Бунда қайси мақсадлар учун (масалан реактив авиация двигателида, трактор ёки карбюратор двигателларда ишловчилар) ҳайдалади. Бу фракциядан тозаланиши керак (гидроочистка). 4. Дизел фракцияси. 180 – 350ºС. Газойл деб аталади. Ундан дизел двигатели учун, трактор, тепловоз, сув кемаларида двигател учун ёқилғи сифатида ишлатилади. 5. Мазут – 350ºС дан юқори. Уни термик крекинглаш қурилмасига хом ашёдир, ҳамда уни (котельная) сув буғи олиш қозонлари учун ёқилғи. Мазутдан 2 хил схема асосида мой ва ёқилғи олиш мумкин. Мойни олиш схемаси бўйича бир нечта мой дистиллятлари олинади. 300 - 400ºС, 400 - 450ºС, 450 - 500ºС. Улар тозаланиб, мойларни сортига қараб халқ хўжалигида нисбатда аралаштириб мой тайёрланади. 6. Гудрон - 500ºС юқори. Бу жуда ёпишқоқ бўлиб, 30 - 40ºС қотади. ТК да кокс, битум олиш учун хом ашёдир.

5- Маъруза Нефтни қайта ишлашда деструктив усуллар. Термик крекинг. Маъруза режаси: 1. Ажратиш ва дистилятларни тозалашни технологик асослари. 2. Термик крекинглаш жараёни. 3. Термик крекинг жараёни кимёси. 4. Пиролиз ва унинг аҳамияти. 1. Нефтни босқичли буғлатиш ва конденсациялаш натижасида ҳосил бўлувчи қисмларни фракцион ҳайдаш деб аталади. Тўғридан-тўғри ҳайдаш (1 босқичли) қуйидаги схема: Насос ёрдам ида зм еевик орқали неф т 1 печга ( иситгичга) сурилади. Иситгич тўғри бурчакли металл тутқич (каркас) бетонли асосга ўрнатилган бўлади. Деворлари ва шифти маҳсус ўтга чидамли ғиштдан қопланган. Ичида илонсимон кўринишда (змеевик) орқали туташган трубалари бор. Трубалар юзаси ёндиргич (горелка) ёрдамида қиздирилади. П ечдаги узунлиги 1 км гача бўлган трубаларда 300-325°С гача қиздирилади. Бунда унинг кўп қисми буғга айланади. Нефт буғи ва буғга айлана олмаган айрим қисм билан 2 колоннага узатилади ва у ерда дистиллятларга ажратилади. Колонналар баландлиги 40 м, диаметри 4м дир.

Тарелкалар қўйилган. Колонналардан чиқувчи иссиқлик иссиқлик алмашувчи ускуналарида нефтни печга узатишдан олдин қисман қиздириш учун ишлатилади. Т ў ғ р и д а н - т ў ғ р и ҳ а й д а ш н а т и ж а с и д а ҳ о с и л б ў л у в ч и дистиллятларни, яна қайта ишлаш шартдир. Фақат дизел ёқилғилари ва авиакеросин биринчи ҳайдашда тайёр маҳсулот сифатида ҳосил бўлади. Нефтдан олинган қисмлар таркиби кўп компонентли бўлганлиги сабабли аниқ ажралиши қийин бўлади. Бунинг учун ректификация қилинади. Ректификацион колонналар ишлаши ва иссиқлик балансини олдинги маърузада кўриб чиқилди. Нефт хом ашёсини термодеструктив ажратиш учун: - термик крекинг; - кокслаш; - пиролиз усуллари ишлатилади. Бу термик жараёнлар халқ хўжалиги учун катта ахамиятга эга. Нефтни оғир углеводородлари бор қисмини қайта ишлаб ундан тиниқ нефт маҳсулотларини олиш мумкин. Нефтни кимёвий таркиби мураккаб бўлганлиги сабабли уни қисмларга ажратиш учун турли усуллардан, масалан: ҳайдаш ва ректификация, адсорбция- десорбция, экстракция, кристаллизация ва бошқалардан фойдаланиш мумкин. Нефтни: мазут, гудрон ва бошқа оғир ф ракциялари 480 – 490 0 С, Р = 15-20 атм. олиб борилиб газоил олинади. Газойл яна крекинг ланади. Керосин - газойл фракцияси 580 – 600°С да (Р = 2 – 3атм.) юқори термик крекингланади. 2. Термик крекинг . кимёвий жараён бўлиб, юқори температура ва босим таъсирида, маълум τ ичида боради. Бунда углеводородлар бир вақтни ўзида, парчаланиш, бошқа гурухга ўтиш, зичланиш каби реакциялар бориши мумкин. Нефт қайта ишлаш саноатида термик крекинг (босим остида) к е н г қ ў л л а н и л а д и . Т е р м и к к р е к и н г г а н е ф т д и с т и л л я т л а р и , қолдиқлари

учратилади. Бунда мазут, крекинг - керосин, бензин ва крекинг - газ каби маҳсулотлар олинади. Крекинглаш қурилмаси 1891 йилда Шухов ва Гавриловлар томонидан дунёда биринчи бўлиб яратилган. Аммо қуришни уддасидан чиқа олмаганлар. 1913 йилда АҚШ да қурилган. Ҳозирги вақтда термик крекинг ускуналари, дастлабки ҳайдаш қурилмалари билан туташтирилиб ишлатилади. Босимда ишловчи термик крекинг нефтни оғир фракцияларини ва дистиллатларини қайта ишлашга мўлжалланган. Нефтни оғир қолдикдари: - тўғри ҳайдаш мазути; - вакуумдаги ҳайдаш қолдиғи; - мой гудрони; - мойларни тозалаш қолдиқлари ва 350°Сгача қайнамайдиган барча нефт маҳсулотлари киради. Нефт дистиллятлари: - кокслаш дистилляти; - тўғри ҳайдашни солярка фракцияси; - легроин фракцияси; - паст октанли бензин. Неф тни оғир хом ашёси босим остида терм ик крекингга учратилади, мазут ҳосил бўлганича. Шу вақтни ўзида 15% гача бензин дистилляти ва 4% крекинг газ олинади. Крекинг 455-460°С, 40-50 атм босимда 2-4 мин. олиб борилади. Бензин ва лигроин фракцияларини босим остидаги крекинг ёки термик риформинг қилишидан автомобил бензинлари, крекинг - газ олинади. Хом ашё сифатида қараб жараён температураси 540-560°С ни, босим 40-60 атм. ташкил этади.

Термик крекинг автомобил бензинларини антидетонация хоссасини яхшилаши мумкин. Нефт кимёвий саноатни термик усуллари билан ажратиш катта аҳамият касб этмокда. 3. Термик крекинг кимёси. Крекинглаш жараёни асосан дастлабки хом ашёни ажралиши реакцияларидан иборатдир. Бундан ташқари мураккаб органик бирикм алар ҳосил бўлишини таъм инловчи зичланиш ж араёнлари ҳам бориши мумкин. Ажралиш реакциялари асосан парафин углеводородлари иштирокида боради: Р 1 Т СН 3 – СН 2 – СН 2 – СН 3 → СН 3 – СН 2 – СН = СН 2 + Н 2 Н- бутан СН 3 – СН 2 – СН 2 – СН 3 → СН 3 – СН 3 + СН 4 + С СН 3 – СН 2 – СН 2 – СН 3 → СН 3 – СН = СН 2 + СН 4 СН 3 — СН 2 — СН 2 — СН 3 → СН 3 — СН 3 + СН 2 = СН 2 500°С дан паст температурада оғир ПУ парчаланиш занжирни ўртасига тўғри келади. Масалан: СН 3 (СН 2 ) 4 СН 2 СН 2 (СН 2 ) 4 → СН 3 (СН 2 ) 3 СН = СН 2 + СН 3 (СН 2 ) 4 СН 3 додекан гексилен гексан крекинг вақтида газларни ҳосил бўлиши, қайта ҳосил бўлаётган ПУ яна парчаланишини мфодалайди. Бу парчаланиш қуйидагича: С 24 Н 50 → С 12 Н 26 + С 12 Н 24 додекан ↓

С 6 Н 14 + С 6 Н 12 ↓ С 3 Н 8 + С 3 Н 6 Углеводородларни молекуляр оғирлигига қараб (занжир узунлигига) крекинг вақтида турли маҳсулотлар ҳосил бўлиши мумкин. 425 0 С температурада, 1 соат ичида, декан – С 10 Н 22 (27,5%) маҳсулотга, С 32 Н 66 – дотриоктан – 84,5% маҳсулот ҳосил қилади. Жараён шароити ўзгариши билан дегидрирование реакцияси бориши мумкин. Зичланиш реакциялари иккиламчи реакциялар бўлиб ҳисобланади. Бу ҳам крекингланаётган модда кимёвий таркибига боғлиқ. Масалан: кам ароматик углеводородли ва смоласи бор парафинли хом ашё крекингланганида коксни ҳосил бўлиши жуда камдир. Крекинглашни температураси ошиши билан реакция бориши ўзгаради. Ажралиш занжир охирларига яқин жойдан бошланиб, газ ҳосил бўлиши кўпаяди, натижада кам углеродли ПУ ва юқори молекулали олефин углеводородлари ҳосил бўлади. ТК қурилмаларида фақат дистиллятлар эмас, балки иккиламчи маҳсулотлар, масалан, кокслаш дистиллятлари, мазутни ҳайдаш вақтида ҳосил бўлувчи қисм – флегма қайта ишланиши мумкин. Бу маҳсулотлар асосан тўйинмаган углеводородлардан иборат. ТК вақтида олефин углеводородлари полимерланиш, ажралиш, ароматик углеводородлар билан боғланиш реакцияларига учрайди. Полимерланиш ва конденсацияланиш реакциялари кўпроқ учрайди. Термик крекинг вақтида босим ҳар вақт 40-70 атм. тенг бўлади. Бу ҳолда газларни ҳосил бўлиши камаяди. Ле-Шателе принципига кўра “Ажралиш вақтида жараён маҳсулот ҳосил бўлиши буғ ҳолатдаги моддаларни тортилувчанлига (упругость) кам томонга боради”. Крекинг вақтида юқори молекулали нафтен углеводородлари ёпишқоқлиги паст бўлган маҳсулотларга айланади. Масалан: циклогексан 575-650°С.

Лигроин фракциясини 560°С, 40-50 атм. босимда буғ фазада крекинглаш ароматик углеводородларни ошишига олиб келади. Бирикмалари крекинг вақтида (моносулфид ва дисулфидлар) олефин ва олтингугурт водородига айланади: C 4 H 9 SH → С 4 Н 8 + H 2 S Нейтрал смола ва асфалтенларни крекинглашда газ, суюқ маҳсулотлар ва кўп миқдорда кокслар хосил бўлади. Коксни ҳосил бўлиши 60% гача боради.

ТК қурилмаларига берилаётган хом ашёларни узлуксиз равишда деструкцияга учрашининг оптимал шароитларини аниқлаш учун бу жараённи кинетикасини (υ га Т, кt, hν таъсирини) ўрганиш талаб этилади. Крекинглаш жараёнини t, хом ашёларни реакция зонасида бўлиш вақти (время контакта фаз) кабии параметрларини аниқ ҳолда топиш (кинетикасини ўрганиш билан) бу жараённи қанча даражада тўлиқ боришини ифодалайди. ТК борадиган дастлабки реакциялар мономол реакциялар тенгламаси

) ( x a k d dx    (1) ёки интегралдан сўнг ) ln(1 x a a k    (2) ТК жараёнида тўлиқ борган сари реакцияларни содир бўлиши мураккаблашиб боради, унда ) ( ) ( x a a x a k d dx       ) ln (1 x x a a a k      S T H GT     RT K G p lg3,2   β – доимий қиймат бўлиб, реакцияни тормозланишини ҳисобга олувчи катталик. Бирор t да борадиган ТК жараёнини тезлик константасини топиш орқали бу реакцияни Е ни ҳисоблаш (Вант – Гофф) 2 ln RT E dT k d  агар интегралланса         2 1 2 1 1 1 ln T T R E k k ; lg3,2 tg E  ac ab tg   Хом ашё таркибида юқори молекулали углеводородлардан қанчалик кўп бўлса, пиролиз смоласини ҳосил бўлиши шунча ошади. Сажаларда 90 – 95% → С бор бўлиб, юпқа дисперс тузилишга эга модда. Хом ашёни тўлиқ пиролизга учраши t ва р га боғлиқ. Масалан, юқори миқдорда олтингугурти бор гудрон ( s – 5,5%).

Газ – 40% (бунда, этилен – 14,4; пропан – 7,6; бутан – 3) Фракция – С 5 – 200 0 С – 7,7 Қолдиқ 200 0 С > – 41,3 Кокс – 11 4. Нефт маҳсулотларини пиролизи. Нефтдан олинадиган қисмларни углеводородларга ажратиш учун ҳароратли (термик) парчалаш анча юқори температурада (650-850°С) ва паст босимда олиб бориш мумкин. Бу вақтда газларни ҳосил бўлиши ошиб, суюқ ҳолдаги маҳсулотлар ароматик углеводородлар билан тўйинган бўлади. Шулар билан бир қаторда алоҳида ароматик углеводородлар (С 6 Н 6 , С 6 Н 5 -СН 3 , ксилол) ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Бундан ташқари нафталин, антрацен ва уларни ҳосила бирикмалари каби юқори молекулали ароматик углеводородлар бўлади. Мана шундай жараён (ажратиш жараёни) нефт қисмларини пиролизи деб айтилади. Ароматик углеровородларни пиролиз усули билан олиш катта аҳамиятга эга эмас, чунки қиммат, ҳамда арзон ва қулай бўлган катализаторлар иштирокида борувчи усуллар борки, улар билан юқори унумдорликда ароматик углеровородларни олиш мумкин. Пиролиз асосан – газ ҳолатдаги тўйинмаган углеводородлар, метилен, этиленни олишда ишлатилади. Этилен - синтетик каучук, этил спирти ва бошқа органик моддалар олишда ишлатилади. Бунинг учун пропан-пропилен фракцияси пиролизга учратилади. Крекинг қолдиғини, гудронни пиролиз қилиш устида ҳам ишлар олиб борилмокда. Пиролиз вақтида (суюқ нефт қисмини) гидравлик смола, енгил мой, 175 – 300°С фракциялари чиқади. 175 – 300°С да чиқадиган (яшил мой) қурум (сажа) олиш учун ишлатилади. Г и д р а в л и к с м о л а – к о к с л а ш г а ю б о р и л а д и . Е н г и л м о й фракциясидан ректификация килиб пиробензол олинади.

Пиробензол эритувчи ёки авиация, автомобил бензинлари учун юқори октанли компонент (улуш) сифатида ишлатилади. Пиролиз смолалари электрод сифатида ишлатиладиган кокс олиш учун ишлатилади.

Фойдаланилган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 1. Про скуряков Б.А., Дробкина А.Е. «Химия нефти и газа». – М.: Химия, 1995г. 2. Уильям Л. Леффлер. «Переработка нефти» – М.: ЗАО «Олимп-бизнес» 1999 г. 3. Нестеренко Л.Л., Бирюкова Ю.В., Лебедев В.А. «Основы химии и физики горючих ископаемых». Учебное пособие. – Киев: Высшая школа, 1987. – 359стр. 4. Гуревич И.Л. «Технология переработки нефти и газа», ч. I. – М.: Химия, 1972г. 5. Смидович Е.В.. «Технология переработки нефти и газа», ч.п. М.: Химия, 1980г. – 382 стр. 6. Черножуков Н.И. «Технология переработки нефти и газа», ч.ш. – М.: Химия, 1978г. – 423стр. 7. «Химическая технология переработки твердых горючих ископаемых». / Под ред. Г.Н. Макарова, Г.Д. Харламповича). – М.: Химия, 1986г. – 496стр. 8. Белянин Б.В., Эрих В.Н. «Технический анализ нефтепродуктов и газа». Л., Химия, 1975г. 9. Гуреев А.А., Фукс И.Г., Лашхи В.Л. «Химмотология». – М.: Химия, 1986г.

Похожие

Замонавий нефтни қайта ишлаш заводи

Авт дистиллатларини иккиламчи хайдаш, тозалаш ва ёқимлироқ қилиш

Суюқликларни ҳайдаш

Ректификацион ва абсорбцион колонналарнинг асосий русумлари ва уларни ҳисоблаш

Қудуқларнинг сув тазйиқи таъсирида фавворавий ишлаши