Замонавий нефтни қайта ишлаш заводи - Геология - Рефераты

Замонавий нефтни қайта ишлаш заводи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4886.5 KB

Замонавий нефтни қайта ишлаш заводи Режа: 1. Замонавий нефтни қайта ишлаш заводларини асосий технологик схемалари 2. АВТ ни иккиламчи жараёнлар билан комбинирлаш 3. Нефтни НҚИЗ да чуқур қайта ишлаш схемалари 4. Юқори қовушқоқ (ўта оғир) нефтларни ва табиий нефтебитумларни комбинирланган қайта ишлаш

1. Замонавий нефтни қайта ишлаш заводларини асосий технологик схемалари Нефтни қайта ишлаш заводлари ўз профили бўйича ёқилғи, ёқилғи-мой, нефтькимё ишлаб чиқариш заводларига бўлинадилар. Заводларни тиниқ нефть маҳсулотларини ажратиб олиш даражаси - нефтни қайта ишлаш «чуқурлиги» бўйича ҳам характерлаш қабул қилинган. Нефтни қайта ишлашнинг мавжуд ва бўлиши мумкин бўлган мумкин бўлган схемаларини энди кўриб чиқамиз. Тиниқ нефть маҳсулотларини ажратиб олиш даражаси юқори бўлмаган қайта ишлаш схемаси. Ушбу схема (9.1-схема) – атроф – районларни қозон ёқилғиси – мазутга эхтиёжи улкан бўлган ҳолларда қўлланилади. Чуқур бўлмаган қайта ишлаш заводлари энергетик ёқилғисининг бошқа манбалари (табиий газ, кўмир) йўқ бўлган жойларда қурилади. Схема. Олтингугуртли нефтни тиниқ фракциянинг юқори бўлмаган даражада ажратиб олиб ёқилғи варианти бўйича қайта ишлаш

Нефть аввал тузсизлантирилади ва сувсизлантирилади, Сўнг эса АТ қурилмаларида бензин, керосин ва дизель дистиллатлари олиш билан ҳайдалади. Бензин дистиллати фракцияларга ажратилади. Фракциялардан бири ароматик углеводородлар сўнгида ажратиб олинувчи ароматик концентратлар ҳосил қилувчи каталитик риформингга учратилади. Оғирроқ бўлган бошқа фракция ҳам каталитик риформингга жўнатилади. Ушбу қурилманинг катализати товар автомобил бензинни асосий компонентидир. Ўрта дистиллатлар (керосин ва дизель) ёқимлироқ қилиш ва олтингугуртдан тозалаш учун гидротозалаш қурилмаларига юборилади. Гидротозалаш шарофати билан юқори сифатли реактив ёқилғи ва кам олтингугуртли дизель ёқилғиси олинади. Тозаланган дизель ёқилғисини бир қисми суюқ парафин ва қишки дизель ёқилғи олиш билан депарафинизацияга учратилади. Нефтни бирламчи ҳайдаш ва каталитик риформинг қурилмаларининг газли оқимлари газни фракциялаш қурилмаларида қайта ишланади. Бунда товар суюлтирилган газлар: пропан, бутан ва изобутан олинади. Чуқур бўлмаган қайта ишлаш заводида ишлаб чиқилган автомобиль бензинини миқдори 10-20% (нефтьдаги бензин фракциясини миқдорига боғлиқ холда) ни ташкил қилиб, 2-4 компонентларни ўзаро аралаштириб тайёрланади. Асосий (базавий) компонент бўлиб катта миқдорда ароматик ва изопарафин углеводородлар сақловчи каталитик риформинг қурилмалари катализати ҳизмат қилади ва юқори октан сонига эгадир. Бироқ риформинг катализати талаб қилинган двигателни ишга тушириш ҳоссасига эга эмас – унда 10% ҳайдаш ҳароратси жуда юқори ва буғларининг эластиклиги қуйидир. Шунинг учун катализатга 20-25% енгил тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган фракция Қ.Б.-62 0 С ва 3-5% бутан қўшалади. Бундай рецептура бўйича А-72 ва А-76 ёқилғисини олиш мумкин. Янги маркадаги автомобиллар учун юқорироқ сифатли АИ-93 бензини лозим. Уни икки йўл билан: юқорида баён этилган аралашмага ТЭҚ қўшиб, ёки фракция Қ.Б.-62 0 С ни изомеризацияга учратиб олинади.

Қайта ишлаш чуқур бўлмаган заводларда ҳам, бошқа нефтни қайта ишлаш корхоналарида ҳам турли маркадаги битум ишлаб чиқариш ташкил этилади. Битум ишлаб чиқариш қурилмаси таркибига кирувчи, маҳсус блокда мазутдан ажратиб олинувчи гудронни оксидлаб битум олинади. Мазутнинг асосий миқдори қозон ёқилғиси сифатида истеъмолчиларга жўнатилади. Гидротозалашда ажралиб чиққан водород сульфид сульфат кислота ёки олтингугурт олиш қурилмаларида фойдали суратда ишлатилмоқда. Тиниқ нефть маҳсулотларини ажратиб олиш даражаси юқори бўлган, ёқилғи варианти бўйича қайта ишлаш схемаси. Бундай қайта ишлаш схемали заводлар (9.2-схема) таркибида турли термик ва каталитик жараёнлар ёрдамида қўшимча миқдорда тиниқ нефть маҳсулотлари олиш мумкин бўлган қурилмалар мавжуд бўлади. Схема. Тиниқ нефть маҳсулотларини ажратиб олиш даражаси юқори бўлган, ёқилғи варианти бўйича олтингугуртли нефтни қайта ишлаш.

Нефтни бирламчи ҳайдаш АВТ қурилмасида амалга оширилади. Ушбу қурилмада атмосфера дистиллатларидан ташқари вакуум-дистиллат-фракция 350-500 0 С ва гудрон олинади. Худди нефтни чуқур бўлмаган қайта ишлаш заводидаги каби атмосфера дистиллатлари – бензин, керосин ва дизель – қайта ишланади. Вакуум- дистиллат каталитик крекинг қурилмасига жўнатилади. Каталитик крекингда газ, бензин, енгил ва оғир газоил олинади. Газ ГФУ га жўнатилади, бензин – товар автомобил бензин компоненти сифатида ишлатилади, енгил газоил эса – гидротозалаш қурилмасида тўғридан-тўғри дизель фракцияси билан аралашма ҳолида тозаланади ва сўнг дизель ёқилғисини компоненти сифатида қўлланилади. Оғир газоилни фенол ёки фурфурол билан ишлов берилгандан кейин олинган экстракт – техник углерод олиш учун жуда оз хом ашёдир. Вакуум-дистиллатларни қайта ишлаш учун каталитик крекинг билан бир қаторда гидрокрекинг қўлланилади. Агарда каталитик крекингда асосий маҳсулот бўлиб ҳар доим бензин бўлса, гидрокрекингда эса бензинни ёки ўрта дистиллатларни чиқиш миқдорларини ошириб, олинаётган маҳсулотлар нисбатларни ўзгартириш мумкин. Бу эса нефть маҳсулотларига бўлган мавсумий талабларни қондиришга имкон беради. Гудрон термик жараёнлардан бўлмиш – кокслаш ёки термик крекинглардан бирини қўллаш билан қайта ишлашга учратилади. Гудронни термик қайта ишлашда газ ва каталитик крекингда олинадиган анологик дистиллатлар шодаси олинади. Термик жараёнлар бензинини товар автомобил ёқилғисига киритишдан олидин чуқур гидрирлаш ва каталитик риформинг жараёнларини қўллаб ёқимлироқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Енгил газоил-газотурбина, мотор ёки қозон ёқилғилари сифатида қўлланилади, гидротозалашдан сўнг дизель ёқилғисига жўнатиш мумкин. Кокслаш ва каталитик крекинг қурилмаларининг газли оқимларида тўйинмаган углеводородлар мавжуд ва шу боис бирламчи ҳайдаш ва риформингнинг тўйинган газли оқимларидан алохида қайта ишланади. Ушбу

оқимлардан ажратиб олинган пропан-пропилен ва бутан-бутилен фракциялари полимеризация ва алкиллаш усуллари билан қўшимча миқдорда юқори сифатли бензин олиш учун қўлланилади. Нефтни ёқилғи-мой варианти бўйича қайта ишлаш схемаси. АВТ қурилмаларида ушбу схема (9.3-схема) бўйича тиниқ дистиллатлар (бензин, керосин, дизель) билан бирга бир қанча вакуум-дистиллатлар ва гудрон олинади. Сўнг ҳар бир дистиллат погони қуйидаги жараёнларни ўтади: а) смоласимон – асфальтен компонентлардан селектив тозалаш; б) депарафинизация; в) оқартирувчи тупроқлар билан охиригача тозалаш ёки гидротозалаш жараёнини қўллаш билан охиригача тозалаш. Гудронни пропан ёрдамида аввало асфальт моддалар ажратиб олинади. Олинган деасфальтизатга дистиллат фракциялардаги каби, ўша схема бўйича ишлов берилади (селектив тозалаш, депарафинизация, контактли ёки гидротозалаш). Дистиллатли ва қолдиқ компонентлар қўшимча тозалангандан сўнг компаундлашга жўнатилади. Компонентлар нисбатини ўзгартириб ва турли присадкалар киритиш билан керакли сортли мойлар олинади.

Мой ишлаб чиқаришнинг бошқа схемалари ҳам мавжуддир. Жуфт эритувчилар (дуосол-жараён) билан тозалашда бир қурилмада мойларни деасфальтизацияси ва танлаб тозалаш жараёнлари қўшиб олиб борилади. Мой ишлаб чиқариш ёнаки маҳсулотлари қуйидагича ишлатилади. Асфальтлар ва экстрактлар битум ишлаб чиқариш учун хом ашё сифатида қўлланилади ёки қозон ёқилғисига йўналтирилади, гач ва петролатумни депарафинлашда олинган маҳсулодан эса парафин ва церезин ажратиб олинади. Гач ва петролатум мойсизлантириш ва оқартирувчи тупроқлар орқали филтрлаб ўтказиш ёки парафинларни гидротозалаш қурилмаларида қўшимча ишлов берилади. Бундай ишлов берилгач гачдан – парафин, петролатумдан эса – церезин олинади. Нефтькимё ишлаб чиқаришли схема. Нефтни қайта ишлаш заводи маҳсулоти ассортиментини анчагина кегайтириш мумкин, агарда завод таркибига турли кўринишли углеводород хом ашёни комплекс ишлатувчи нефтькимё ишлаб чиқариш киритилса. Нефтни қайта ишлаш ва нефтькимё ишлаб чиқаришларини якка комплексда бирга қўшиб олиб бориш асосий ишлаб чиқариш билан умумзавод хўжалик объектларини кооперациялашда қулай шароитларни вужудга келтиради. Нефтни қайта ишлаш заводларининг нефтькимё комплекслари таркибига этилен ва пропилен ишлаб чиқариш йирик тоннали корхоналари ва улар асосида қатламик массалар (полиэтилен, полипропилен, полистирол), синтетик спиртлар, ювиш воситалари ва шу кабилар қўшилиб кетади. 2. АВТ ни иккиламчи жараёнлар билан комбинирлаш Нефть ва газ заҳираларининг камайиб бориши нефтни чуқурроқ қайта ишлаш муаммоси, яъни, ҳар бир тонна қайта ишланаётган нефтьдан максимал миқдорда ёқилғи ва мойларни олиш тобора зарурий аҳамият касб этади.

Ушбу муаммода бош жараён бўлмиш нефтни бирламчи ҳайдаш тайёр нефть маҳсулотларининг асосий массасини ва ёқилғи ва мойнинг диэтиллатлардан иккиламчи қайта ишлаб олиш охирги бўлмаган ўринни эгаллайди. Шу билан бирга АВТ га алоқадор муаммонинг икки аспекти кўзда тутилади – нефтьдан олинадиган дистиллатларни чиқариб олиш «чуқурлиги» ни ошириш ва уни ҳайдашдаги энергия сарфларини қисқартириш. Сўнггиси – нефтни замонавий АВТ да ҳайдаш схемасида (8.11-расмга қаранг) ги энергия сарфи 40-50 кг/т нефть (ёқилғи эквивалентида) ни ташкил этади. Нефтни қайта ишлашни иккиламчи жараёнлар (крекинг, риформинг, кокслаш ва бошқалар) ҳисобига чуқурлаштириш оқибатида 1 тонна нефтни қайта ишлаш учун энергия сарфи ўша эквивалентда9-12% (90-120 кг/т нефть) га етади, шу боис энергияни ўз эхтиёжлари учун тежаш янада аҳамиятлироқ вазифага айланиб қолади. Технологик жараёнларни самарадорлигини ошириш (уларни техник- иқтисодий кўрсаткичларини яхшилаш) одатда уч йўл билан эришилади:  Жараён технологиясини мукаммаллаштириш (схема, янги катализатор ёки реагентларни қўллаш ва бошқалар);  Илк хом ашё бўйича саноат қурилмаларининг бир бутун қувватларини йириклаштириш;  Ўзаро боғланган технологик жараёнларни комбинирлаб. Ушбу йўллардан биринчисининг АВТ мисолидаги имкониятлари унинг атмосфера ва вакуум поғоналарида алоҳида-алоҳида кўриб чиқилади ва шундай йўл билан мукаммаллаштирилади. Технологик жараёнлар қувватларини йириклаштиришга техник-иқтисодий кўрсаткичларни яхшилашнинг таъсири умумий холда маълумдир, АВТ қурилмаларга қўлланилганда эса қуйидаги маълумотлар намуна бўлиши мумкин: КЎРСАТКИЧ Қурилманинг нефть бўйича қуввати, Млн т/йил

1 2 3 6 Метални нисбий сарфи, кг/т нефть 1,9 1,6 1,3 0,7 Капитал сарфлар (нисбий) 1,0 0,68 0,55 0,38 Эксплуатацион сарфлар (нисбий) 1,0 0,79 0,64 0,48 Меҳнат унумдорлиги (нисбий ўсиш) 1,0 2,0 3,4 5,7 1 т нефть учун сарф: ёқилғи, кг электр энергия, кВт/соат сув, м 3 38,0 2,6 22,0 32,0 2,3 16,0 30,0 5,7 8,5 27,0 4,0 4,5 Қурилма қувватини ўсиши меҳнат унумдорлигини пропорционал оширади, нисбий ҳаражатларни пасайтиради. Электр энергияси нисбий сарфининг ошиши ва бир вақтнинг ўзидаги сув сарфининг кескин пасайиши (3,0 млн т/йил қувватли қурилмалардан бошлаб) 1960 йилларда қурила бошлаган бундай қурилмаларда сув билан совутиш ва буғларни конденсирлаш ҳаво электровентиляторлари билан алмаштирилган. 1980 йиллар саноат АВТ қурилмаси лойиҳа қувватлари 6,0 млн т/йил дан ошмаган, 1970 йиллар охирида АВТ нинг 12,0 млн т/йил қувватли лойиҳалари ишлаб чиқилган бўлса ҳам. Ушбу лойиҳаларни реализацияси нефтни қазиб олиш умумжаҳон миқёсида тушиб кетиши оқибатида мумкин бўлмай қолди. Шу Билан биргаликда АВТ қурилмаларининг қувватини йириклаштириш уларни техник-иқтисодий кўрсаткичларига ижобий таъсир этсада, салбий тарафлари ҳам бордир: нефтни қайта ишлаш заводи ўз технологиясини эгилувчанлигини йўқотади (айниқса сифати бўйича бирмунча турли бўлган нефтьлар келтирилганда), нефтьларни етиб келишидаги узилишлар айниқса энг қувватли қурилмаларнинг кўрсаткичларини кескин пасайтиради. Шунинг учун, нефтни қазиб чиқариш суръатларини пасайиш тенденцияси эҳтимол келажакда Ўзбекистонда ҳам янги келажакда АВТ қурилмалари қувватларини пасайтириш курси асос қилиб олинади.

Технологик жараёнларни комбинирлаш нефтни қайта ишлаш технологиясида аҳамиятли йўналиш бўлиб қолди (айниқса уни қайта ишлаш чуқурлиги муаммоларини ечишда). Нефть ёқилғиларини ишлаб чиқариш технологик жараёнларни комбинирлаш деганда одатда бир майдончада бирларининг маҳсулотлари (дистиллатлари) оралиқ (йиғиб олувчи) парксиз бошқасини илк хом ашёси бўлган бир нечта технологияларни бирикуви тушунилади. Бу эса анчагина авзалликларни беради. Буларнинг ичида энг асосийлари:  Оралиқ маҳсулотлар учун резервуар паркларини қасқартириш;  Оралиқ маҳсулотларни паркка ва қайта ортга насослар ёрдамида амалга ошириш ва бунинг натижасида насослар сонини, қувурли ўтказгич трассалари узунлигини ва электр энергияси сарфини қисқартириш;  Технологик қурилмалар қурилиш майдонини 2-3 маротаба қисқартириш;  Бир технологик жараён маҳсулотини иккинчисига қайноқ холда кириши, уни паркка жўнатиш олдидан совутиш зарурати ва уни паркдан олинганда қайта иситиш (агарда жараёнлар комбинирланмаган бўлса) лозим эмаслиги ҳисобига иссиқлик энергиясини анчагина иқтисод қилиниши;  Бир типли жихозлар (колонналар, печлар, реакторлар, иссиқлик алмаштиргичлар ва бошқалар) ни рационал жойлаштириш ва бунинг натижасида уларга ҳизмат кўрсатишни соддалаштириш имкониятлари;  Ҳизматчи шахслар сонини қисқартириш ва бунга мос равишда мехнат унумдорлигини ўстириш. «Комбинирлаш» терминини асл мазмунида нефтни қайта ишлашдаги биринчи комбинирланган қурилма бўлиб 1920 йилларда пайдо бўлган АВТ қурилмасидир. Бунгача алоҳида-алоҳида қўлланилган нефтни атмосфера босимида ҳайдаш қурилмаси (АТ) ва ораларида оралиқ мазут парки бўлган мазутни вакуумда ҳайдаш (ВТ) қурилмаси-ўзаро мустаҳкам боғланган қайноқ мазутни бевосита атмосфера колоннасини пастига печь орқали вакуум-

колоннага берилувчи атмосфера-вакуумли ҳайдаш комбинирланган жараёнига жамланди. Кейинчалик АВТ базасидаги комбинирлашлар қуйидаги этапларни ўтади. 1950 – йилларнинг бошида АВТ таркибига АВТ кайноқ оқимларини иссиқлик энергиясини ишлатувчи бензинни барқарорлаштириш блоки киритилди. Бу эса катта бўлмаган энергия сарфи билан суюлтирилган углеводород гази ва барқарор бензин олиш имконини беради. 1960 – йилларда АВТ таркибига нефтни тайёрлаш блоки (ЭЛОУ) ва бензинни тор фракцияга иккиламчи ҳайдаш блоки киритилди. Ушбу вақтдан буён ҳамма АВТ қурилмалари амалда нефтни сувсизлантириш ва тусизлантириш жараёнлари, уни атмосфера ва вакуумда ҳайдаш, бензинни барқарорлаштириш ва иккиламчи ҳайдаш жараёнларидан иборат бўлган комбинирланган каби қурилмоқда. 6 млн т/йил қувватга эга бўлган замонавий бундай қурилма (ЭЛОУ-АВТ-6) 130х265 м майдончага жойлаштирилиши мумкин ва у кўпгина НҚИЗ ларининг бош қурилмасидир. 1970 – йилларнинг бошидан бошлаб ҳозирги вақтгача икки йўналиш – дистиллатларни ёқимлироқ қилиш билан бирга нефтни бирламчи ҳайдаш ва мазутни мотор ёқилғиларига чуқур қайта ишлашда ривожланиб бораётган нефтни қайта ишлаш технологик жараёнларини комбинирлашда янги этап бошланди. Бундай комбинирланган қурилмалардан айримларини принципиал схемалари 9.1-расмда кўрсатилган:

Расм. Айрим комбинирланган қурилмаларнинг принципиал схемалари. 1-нефть буғлатгичи; 2-гидротозалаш реактори; 3-печлар; 4-сепараторлар; 5-ВСГ ни тозалаш блоки; 6-циркуляцион компрессорлар; 7-кенг гидротозаланган фракцияни ажратиш ректификацион колонналари; 8-нефтни ҳайдаш атмосфера колонналари; 9-бензинни иккиламчи ҳайдаш колоннаси; 10-газни фракциялаш колонналари; 11-вакуум-колонналар; 12-вакуум- буғлатгич; 13-қуйи босимли ҳайдаб ажратиб олиш колонналар; 14-каталитик крекинг реактори; I -нефть; II -мазут; III -ВСГ; IV -водород сульфид; V - углеводородли газ; VI -бензин; VII -керосин; VIII -дизель ёқилғиси; IX -енгил вакуум-газоил; X -вакуум-газоил (350-500 0 С); XI -вакуум-газоилни оғир компоненти (500-550 0 С) XII -оғирлашган вакуум-газоил (350-550 0 С); XIII - гудрон; XIV -сув буғи; XV -ароматланган газоил (420 0 С дан юқори); Қолган ёритишларни матндан қаранг. Кўрсатилган йўналишлардан биринчиси типик вакиллари К-1 ва К-2 схемаларидир. Булардан биринчисининг оригиналлиги – печда 340-360 0 С гача иситилган нефть – босими 4,0 МПа дан қуйи бўлмаган ва бошқа печда

400-450 0 С гача иситилган буғлатувчи агент сифатида колоннага берилувчи водород сақловчи газ колоннага киради. Ушбу колоннада нефтьдан 350- 360 0 С да қайновчи углеводородларни кенг фракцияси ҳайдаб ажратиб олинади. Колоннадан чиқишда водород сақловчи газни қолган қисми билан аралашади ва гидротозалаш реакторига киради. Кейин водород сақловчи газдан реакция маҳсулотлари ажратилади, суюқ фракция эса барқарорлашади ва ректификацион колоннаа охирги маҳсулотлар – углеводородли газ, бензин, керосин, дизель ёқилғиси ва 350 0 С дан юқори қолдиқ IX ларга ажратилади. Бундай схема нефтни бир карра иситиш билан ундан нафақат тиниқ фракцияларни, уларни зарарли қўшимчалардан тозалашни ҳам, бунда биринчи босқичда водород буғлатиб ажратиб берувчи агент ролини, иккинчисида (гидротозалаш босқичида) эса – олтингугурт – ва азот-сақловчи бирикмаларни гидрирлаш реакцияларида реагент ролини ўйнайди. Нефтни чуқур бўлмаган қайта ишлаш комбинирланган ЛК-6У қурилмаси энг кўп тарқалган (10.3-расмдаги К-2 схема). Ушбу қурилмада қаттиқ схема бўйича 6 технологик жараёнлар умумлаштирилган – колонна 8 да тиниқ дистиллатларни ажратиб олишли нефтни атмосфера босимида ҳайдаш, колонна 9 да бензинни иккиламчи ҳайдаш, колонна 9 дан чиқаётганбензин фракцияси 85-180 0 С ни каталитик риформнги, керосинни гидродеароматизациялаш (ГДА), дизель ёқилғисини гидротозалаш (ГО) ва сўнгги уч жараёнлар тўйинган углеводородли газлари аралашмасини қуруқ газ (С 1 -С 2 ) ва С 3 , С 4 ҳамда С 5 углеводородлар концентратлари олиш билан фракционирлаш. Шу билан бирга каталитик риформинг блокида олинадиган водород-сақловчи газ ГО ва ГДА блокларида реагент сифатида қисман ишлатилди. Биринчи ЛК-6у қурилма (нефть бўйича қуввати 6 млн т/йил) 1973-1975 йиллари Мозирь НҚИЗ (РФ) да қурилган, ҳозирда уларнинг 10 дан ортиғи ишлаб турибди. Комбинирланишни айрим-айрим ишловчи қурилмаларга нисбат самарадорлиги қуйида келтирилган кўрсаткичлардан билиб олиш мумкин:

КЎРСАТКИЧЛАР ЛК-6у  * Капитал сарф-ҳаражатлар, 1 га нисбатан Эксплуатацион сарф-ҳаражатлар, 1 га нисбатан Металл сарфи, кг/т Эгаллаган майдон, га Ҳизматчи персонал, одам Нисбий энергия сарфи: ёқилғи, кг/т электр энергияси, кВт соат/т сув, м 3 /т 1,0 1,0 1,9 4,3 90 32 16 1,8 1,42 1,06 2,8 27,0 196 43 32 10,0 *) Айрим-айрим ишлов қурилмалар учун йиғма қиймат Комбинирлашнатижаси анчагина энергия сарфини иқтисод қилишда, ҳизматчи персонални 2 баробардан ортиқ қисқартиришда ва қурилиш майдонини 6 маротабадан ортиқ камайишида ўз ифодасини топди. Мазутни чуқур қайта ишлашкомбинирланган қурилмалари 10.3- расмдаги қолган тўрт схемаларда ифодаланган. Масалан, К-3 схема мазутни вакуумда ҳайдашни фракция 350-500 0 С ни каталитик крекинг билан бирикувидир ва у уч саноат қурилмалари ГК-3 да реализация қилинган (РФ). Ушбу қурилмаларда АВТ блоки (колонналар 8 ва 11) тўрт жараёнлар билан комбинирланган. Бензин иккиламчи ҳайдаш блокига, вакуум-газоил – кам қовушқоқ қозон ёқилғиси олиш учун висбрекинг блокига, углеводородли газ – каталитик крекинг ҳамда висбрекинг блокларидан – пропан-пропилен (ППФ) ва бутан-бутилен фракциялари (ББФ) ажратиб олинувчи газни фракциялаш (ГФУ) га жўнатилади. ГК-3 қурилмаларининг замонавий кейинги ўзгаришлари бир нечта НҚИЗ ларда қурилган КТ-1 (комбинирланган ёқилғили) қурилмаларини юзага келтирди. Ушбу қурилмалар таркибида чуқур вакуумда ҳайдаш блоки

мавжуд. Уларда вакуум-газоил 350-500 0 С ёки 350-520 0 С ажратиб олиниб, гидротозалаш блокида олтингугурт ва бошқа зарарли қўшимчалардан тозаланиб, сўнг каталитик крекинга учратилади. Крекинг блокининг углеводородли гази ППФ ва ББФ олиш билан фракционирланади. Вакуум- колонна тубидан гудрон, қовушқоқлигини пасайтириш учун, висбрекингга учратилади. К-4схема уч жараёнларни бирлаштиради – нефтни чуқурлаштирилганатмосфера-вакуумда ҳайдаш, оғир газоилни каталитик крекинги ва гудронни кокслаш. Бундай комбинирлашни ўзига ҳос фарқланиб турувчи хусусиятлари қуйидагилардан иборат: Биринчидан, вакуумда фракцияловчи буғлатгич 12 да атмосфера ва асосий вакуум-колонналар орасидан икки фракция – 350 0 С гача дизель VIII ва газоилнинг енгил фракцияси IX олинади. Вакуум-газоилларнинг асосий оқимлари ( X ва XI ) билан аралаштириш оқибатида крекинг хом ашёси XII олинади. Иккинчидан, колонна 13 даги оғирлаштирилган гудрон оқимига гудронни қовушқоқлигини пасайтириб, унинг коксоген хусусиятларини оширувчи каталитик крекингнинг ароматлаштирилган оғир газоили XV қўшилади. Ва охири, гудронни кокслаш суюқ маҳсулотларидан ажратиб олинган оғир газоил (350 0 С дан юқори) – совутилишсиз вакуумда фракцияловчи буғлатгичга йўналтирилади. Ушбу оғир газоил бунда икки функцияни – Ушбу колоннада иссиқликнинг қўшимча манбаини ва оқим IX га ва мос равишда крекинг хом ашёга жалб қилинувчи фракцияларнинг қўшимча миқдорини бажаради. Бундай комбинишлар натижасида каталитик крекинг хом ашёси миқдори (мазутга нисбатан олганда 66% дан 73% гача) ва қийматли мотор ёқилғилари ишлаб чиқариш ҳажми ортади. Мазутни чуқурлаштирилган қайта ишлаш ва каталитик крекинг жараёнининг дистиллат хом ашёсини максимал миқдорда олиш вазифалари

вакуумда ҳайдашни термодеструктив жараёнлар билан комбинирлаш орқали ечилади. Схема К-5 (10.3-расмга қаранг) икки технологик жараённи бирлаштиради – чуқур вакуумли ҳайдашни (колонналар 11 ва 13) ва висбрекингнинг суюқ қолдиғини вакуумда ҳайдаш билан оғирлаштирилган гудронни гидровисбрекинги (печь 3, сепаратор 4) ни. Гидровисбрекинг (водород мухитида гудронни чуқур бўлмаган термик парчаланиши) натижасида қўшимча миқдорда фракция 350-500 0 С ҳосил бўлади, ва улар худди шундай тўғридан-тўғри фракция билан аралашмада каталитик крекингга йўналтирилади. Бунда каталитик крекинг хом ашёси миқдори 15- 20% га ортади. Худди шу мақсадда, принципи К-6схема ўзида мужассамлаган каталитик крекинг хом ашёсини олиш бошқа услуби (10.3-расмга қаранг) ишлаб чиқилган. Бунда аввалги схемадан фарқли ўлароқ, бу ерда гидровисбрекинг комбинирланган схеманинг бошида жойлаштирилган (хом Аше сифати мазут ёки полугудрон ҳизмат қилиши мумкин). Гидровисбрекинг маҳсулотлари сепаратор 5 да буғ – ва суюқ фазаларга ажратилади. Буғ фазани висбрекинг ҳароратси (420-435 0 С) да гидротозалаш реактори 2 га юборилади, суюқ фаза эса чуқур вакуумда ҳайдашга учратилади, ва вакуум-газоил совутишсиз (ҳарорат 320-350 0 С) реактор 2 олдидаги буғ-газ оқимига берилади. Бундай комбинирлаш натижасида крекинг учун хом ашё миқдорини ошириш (мазутга нисбатан 77 дан 79% гача) ва ушбу хом ашёни минимал энергетик сарф-харажатда гидротозалаш жараёнини амалга ошириш мумкин, чунки маҳсулот гидротозалашдан аввал печларда иситилмайди, балки уни иситилиш иссиқлиги гидровисбрекинг поғонасида ишлатилади. Парафинлар ва мойлар ишлаб чиқаришда қатор комбинирланган қурилмалар мавжуд. Бундай комбинирлашнинг энг оддий мисоли – дизель ёқилғисини иккиламчи ҳайдаш, фракция 200-320 0 С ни чуқур гидротозалаш ва ундан «Парекс» қурилмасининг адсорбция блокида суюқ парафин олиш комбинирланган схемасидир. Энг характерли ва замонавий мисоли сифатида

Новоярослав НҚИЗ да 1980-йилларда ишга тушурилган комбинирланган қурилма КМ-2 ни келтириш мумкин. Ушбу қурилма икки мой дистиллатлари ва гудрон олинувчи мазутни вакуум-ҳайдаш бош блокини тозалаш блоклари, яъни гудронни деасфальтизацияси, дистиллатлар ва деасфальтизатни селектив тозалаш, уларни депарафинизацияси, ва гидротозалаш билан бирлашмасидан иборатдир. Ушбу қурилма таркибида гачлардан парафинни олиш блокини ҳам мавжуд. Юқорида эслатиб ўтилган комбинирлашнинг умумий афзалликларидан ташқари, Ушбу холда, технология имкон берганда, ягона эритувчилар қўллаш ва улар регенерациясининг марказлаштирилганлиги – кам бўлмаган иқтисодий афзалликларни беради. Нефтни атмосфера – ёки атмосфера – вакуумда ҳайдаш билан дистиллатларни ёқимлироқ қилиш ёки уларни деструктив қайта ишлаш бошқа технологик жараёнларни кўриб чиқилган комбинирланган схемалари саноатда мавжуд ҳамма турли-туман схемалар ёки патентланган схемаларни қамраб олмайди. Шунга қарамай юқорида кўриб чиқилган мисоллардан комбинирланган схемалар қандай авзалликлар беришини, ваш у боис нефтни қайта ишлашни кейинги ўсишини Ушбу йўналишсиз тасаввур қилиб бўлмайди. 3. Нефтни НҚИЗ да чуқур қайта ишлаш схемалари «Нефтни чуқур қайта ишлаш» иборасини шарҳлашда ҳеч бўлмаганда икки ёндошиш мавжуд. Уларнинг биринчисида мазутдан қўшимча миқдорда тиниқ маҳсулотларни ажратиб олиш бахоланади (9.2-расм). Агарда мазутни қайта ишламасдан нефтьлар 1-3 учун тиниқ фракцияларни йиғиндиси (СС) мос равишда 35, 52

9.2-Расм. Манғишлоқ (1), озексуат (2) ва Украина (3) нефтьларини қайта ишлаш чуқурлигини аниқлаш [ДО – мазутдан қўшимча тиниқ фракцияларни ажратиб олиш, нефтьга нисбатан % (масс.) да; СС – тиниқ дистиллатлар йиғиндисининг чиқиш миқдори, нефтьга нисбатан % (масс.) да]. ва 62% (қўшимча ажратиб олиш ДО = о бўлганда) ни ташкил қилса, нефтни чуқур қайта ишлаш умумий кўрсаткичини 68% га етказиш учун Манғишлоқ нефтьи мазутидан қўшимча миқдорда 28% (нефтьга нисбатан) тиниқ фракция ажратиб олиниши (ДО), озексуат нефтьи мазутидан – 14,5% ва Украина нефтьи мазутидан – 5% тиниқ маҳсулотлар қўшимча ажратиб олинган. Бироқ, нефть бўйича бундай дефференцирланган ёндошиш усулининг кенг номи чиқмаган. Нефтни қайта ишлаш чуқурлиги аҳамияти ҳақида қуйидаги рақамлардан билиб олиш мумкин. Уни миқдорини 1% га ошириш маълум бир сарф- ҳаражатларни талаб қилса, нефть қазиб чиқаришни 1% га ошириш эса, ўртача бундай ҳаражатларни 14-20 баробар юқорироқ талаб қилади (албатта, бу соддалаштирилган таққослаш). Нефтни қайта ишлашни чуқурлаштириш йўллари ўз ичига биринчи навбатда АВТ да нефтни чуқур бирламчи қайта ишлашни ва сўнг ёқилғи дистиллатларни максимал миқдорий чиқишли иккиламчи термокаталитик жараёнлар комплексини ўз ичига олади. Нефтни атмосфера – ва вакуум-ҳайдаш чуқурлиги услублари юқорида, Ушбу бўлмда кўриб чиқилди. Иккиламчи жараёнлар комплекси ҳақида 9.3- расмда келтирилган схема тушунча беради.

Расм. Нефтни чуқур қайта ишлаш йўналишлари I -ВСГ; II -кокс; III -газ ҳолидаги ва суюқ нефть маҳсулотлари. Иккиламчи қайта ишлаш жараёнлари хом ашёси бўлиб бевосита мазут ёки уни вакуумда ҳайдаш маҳсулотлари – вакуум-газоил ва гудрон ҳизмат қилиши мумкин. Ҳамма иккиламчи жараёнлар 4 гуруҳга бўлиниши мумкин: Биринчи гуруҳ – бу молекулалардаги боғларни узилишидаги водород етишмовчилиги ташқаридан тўлатилувчи деструктив каталитик жараёнлар; шу боис дистиллатлар III ҳар доим тўйинган ҳолатда, юқори энергетик ҳоссалар (Н:С ни катта нисбати) билан олинади. Мос жараёнлар 9.3-расмда кўрсатилган. Иккинчи гуруҳ жараёнлари – водородни етишмовчилиги ташқаридан қисман киритилувчи (тоза холда ёки водород дорори бўлмиш бирикмалар ёрдамида), ҳосил бўлувчи керагидан ортиқ углерод кокс ҳолида жараёндан қисман чиқариб олинади (ускуналарни ички юзаларида ўтириб қолади). Учинчи гуруҳ – ташқаридан водород киритилмайдиган ва каталитик реакциялар кетиш жараёнида «ўз» водородини қайта тақсимловчи жараёнлар. Илк хом ашёга нисбатан 8% миқдоргача керагидан ортиқ катализатордаги кокс ҳолидаги углерод жараёндан чиқариб юборилади. Ушбу гуруҳ учун типик жараён – ҳозир нефтни чуқурроқ қайта ишлашда етакчи ролни ўйнаётган каталитик крекингдир.

Тўртинчи гуруҳ – жараёндан углеродни кокс ҳолида максимал йўқотувчи ва водородни ички реакциялар оқибатида қайта тақсимловчи термодеструктив жараёнлардир. Бу гуруҳ жараёнларига термокрекинг ва кокснинг чиқиш миқдори 15 дан 35% гача (хом ашёга нисбатан) бўлган кокслаш жараёнлари киради. 2-4-гуруҳ жараёнларида керагидан ортиқ углеродни чиқариб юборишга қарамай, Ушбу жараёнлар маҳсулоти ( III ) маълум миқдорда тўйинмаган углеводородлар (олефинлар) ни ўзида сақлайди ва Ушбу дистиллатлар, кўпчилик ҳолларда, водород билан кейинги ёқимли қилиш (тўйинтиришни) ни талаб қилади. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳамма гуруҳ жараёнларида ҳосил бўлувчи углеводородли газ таркибида маълум улушни одатда технологик ёқилғи сифатида ёқиб юборилувчи қуруқ газ (С 1 -С 2 ) ташкил қилади. У компонентлардан олинишини [(10.1)-формулага қаранг] ҳисобга олниса, қуруқ газнинг чиқиш миқдори, мос равишда нефтни қайта ишлаш чуқурлигини ҳамда жараёндан чиқариб олинаётган коксни ҳам миқдорини камайтиради (агарда у суюқ ёқилғига қайта ишланмаётган бўлса). Нефтни қайта ишлашни чуқурлаштириш, бир томондан – мотор ёқилғилари ресурсини ошириш муаммосини ечиб берса, иккинчи томондан эса – қозон ёқилғилари ишлаб чиқаришни кескин қисқаришига олиб келади, чунки мазут – Ушбу ёқилғиларнинг асосий компонентидир. Мазутнинг қисқараётган улуши ўрнини тўлатиш бир неча йўллар орқали амалга оширилиб, улар қуйидарилардир:  энергетика ва металлургиядаги йирик истаъмолчиларни, ҳозирда ишлаб чиқариш ўсиб бораётган табиий газга ўтказиш;  қозон ёқилғиларига иккиламчи жараёнларнинг оғир газоилларини жалб қилиш (агарда улар кема оғир дизель ёқилғиси сифатида қўлланилмаса);

 суюқ ёқилғи ишлатувчи иссиқлик электр станцияларида ишлаб чиқарилаётган электр энергияси улушини камайтириш, ва Ушбу камайган улуш АЭС ҳисобига тўлдириш.  Мисол тариқасида ёқилғи варианти бўйича нефтни чуқур қайта ишловчи бир НҚИЗ технологик схемасини кўриб чиқамиз (10.6-расм) Қуввати 6 млн т/йил бўлган бундай НҚИЗ ни асоси бўлиб икки ўзаро мазут оқими билан боғланган ва асосий товар маҳсулотлари (бензинларни компонентлари, РГ, ДТ, мКТ ва ПБФ) ишлаб чиқарувчи, комбинирланган ЛК-6у ва КТ-1 қурилмалари хизмат қилади. Расм. Чуқур нефтни қайта ишлаш НҚИЗ оқим схемаси (ЛК-6у ва КТ-1 – комбинирланган қурилмалари, қолган белгиланишлаш – 9.1-расмга ва матнга қаранг). Ушбу қурилмаларда олинувчи қатор фракциялар товар хусусиятларга мос жараёнлар воситасида (ушбу комбинирланган қурилмалардан ташқарида) етказилади. Бу жараёнлар қуйидагилар: октан сонини ошириш

мақсадида пентан-гексан фракциясини изомеризациялаш, дизель ёқилғиси қотиш ҳароратсини пасайтириш мақсадида ундан суюқ парафинни ажратиб олиш, каталитик крекингнинг ББФ гази асосида товар бензинлар учун юқори октанли қўшимчалар – МТБЭ ва алкилат ишлаб чиқариш, каталитик крекинг оғир газоилидантехник углерод (ёки ароматик углеводородлар концентрати) ва, ниҳоят, агарда висбрекинг блоки КТ-1 да гудрон тўлиқ қайта ишланмаган тақдирда, ундан кокс ёки битум олиш. Бундай схема бўйича ишловчи НҚИЗ ГПН нинг қийматини 70-75% даражада бўлишини таъминлайди. Комбинирланган қурилмалар ЛК-6у (2 қурилма) ни КМ-2 ва КТ-1 қурилмалар билан бирикуви замонавий НҚИЗ ни аралаш – ёқилғи-мой варианти схемасини мумкин (12 млн т/й қувватга) қилиб қўяди. Бунда мазутнингасосий қисми комбинирланган КМ-2 қурилмага юбориладиган ЛК- 6у қурилмаларидан бири мойли нефтни қайта ишланса, мазути КТ-1 га юборилувчи бошқасида эса – ёқилғи варианти учун мўлжалланган нефть қайта ишланади. 4. Юқори қовушқоқ (ўта оғир) нефтларни ва табиий нефтебитумларни комбинирланган қайта ишлаш Юқори қовушқоқ (ўта оғир) нефть (ЮКН) ларни ва табиий нефтьебитум (ТНБ) ларни бирламчи ҳайдаш икки йўл билан мумкин – уларни енгил ўрта нефтьлар билан аралаштириб ва сўнг одатда АВТ схемасида ҳайдаш ёки иккиламчи жараёнлар билан комбинирланган схема бўйича алоҳида қайта ишлаш. Ушбу йўллардан биринчиси ЮҚН ва ТНБ ларни нефтьларнинг умумий массасидаги кам миқдорига боғлиқ холда ҳозирча кўпроқ қўлланилишга эгадир. Хусусан, Татаристон, Қозоғистоннинг манғишлоқ ярим ороли ва Сибирнинг қатор юқориқовушқоқ нефтьлари шундай қайта ишланади. Келажакда ЮҚН ва ТНБ ларнинг энерготашувчиларни умумий қазиб

олишдаги улуши ўсиб бориш оқибатида юқорида кўрсатилган йўллардан иккинчиси асосий бўлиб қолиши мумкин. Қуйида мисол тариқасида турли сонлар ЮҚН ва ТНБ ларининг 4 намуналарининг сифат кўрсаткичлари келтирилган: Сифат кўрсаткичи Тиахуана (Венесуэла) Боскан (Венесуэла) Атабаска (Канада) Сан- Мигель (АҚШ) Зичлик, кг/м 3 985 1000 1010 1090 Қовушқоқлик, Па  с 5 - 5000 20000 Қотиш ҳароратси, 0 С 0 17 10 80 Коксланувчанлик, % 11 15 14 25 Миқдори: фр. > 350 0 С, % фр. > 500 0 С, % олтингугурт, % азот, г/кг асфальтенлар, % ванадий, мг/кг никель, мг/кг 91 50 2,7 - 6 300 40 80 - 5,2 7 14 1200 150 85 50 4,0 6 18 250 100 95 75 10 4 37 85 25 Юқори қовушқоқлик ва улардаги 350 0 С дан юкори (80-95) ва 500 0 С дан юқори (50-75%) оғир фракйияларнинг катта миқдорлари эьтиборни ўзига тортади. У ларни, мос холда, юқори коксланувчанлиги ва металларни жуда юқори миқдорлари (110-1350 мг/кг) характерлайди. Бундай нефтьлар ва битумларни қайта ишлашда Канада пионердир. 1967 йилдан бошлаб «Санкор» фирмасининг икки заводи, ҳар бири 2,2 млн т/йил қувватда охирги маҳсулот синтетик нефть бўйича ишлаб турибди. Ҳозирги вақтга келиб Конададаги бундай заводларнинг охирги маҳсулот бўйича умумий қуввати 18 млн т/йил га яқиндир. ЮҚНни қайта ишлаш комбинирланган икки саноат қурилмаларининг схемалари 9.5- ва 9.6-расмларга кўрсатилган.

Расм. ЮКНни қайта ишлаш схемаси («Петровен» ва «Юнион ойл» фирмалари) 1-ЭЛОУ; 2-АТ-блоки; 3-кокслаш қурилмаси; 4-кокслаш маҳсулотларини ажратиш қурилмаси; 5-кокслаш маҳсулотлари-ни гидротозалаш блоки; 6- ВСГ олиш блоки; I - ЮКН;II-бензин фракцияси; III -фракция. 150-260 0 С; IV - енгиллаштирилган мазут (260 0 С дан юқори); V -кокс; VI - IX -кокслаш маҳсулотлари-газ, бензин, дизель фракцияси ва оғир газоил; X -синтетик нефть; XI -ВСГ; XII -табиий газ; XIII -сув буғи. Илк нефть бўйича қуввати 4млн/йил бўлган бўлган биринчисида АТ блокида 260 гача дистиллатлардан 1,2млн т/йил бўлган биринчисида АТ блокида 260 0 С гача дистиллатлардан 1,2 млн т/йил ажратиб олинади, 260 0 С дан юқори қолдиқ эса (2,8млн т/йил) кокслашга жўнатилади. Кокслаш маҳсулотлари гидротозалашга учратилади, сўнг «синтетик нефть» (номланиши унчалик тўғри эмас, умумқабул қилинган бўлса ҳам; аниқроқ бўлар эди, агарда «иккиламчи нефть» номга эга бўлса) деб аталмиш бир оқим қилиб аралаштирилади илк нефтьга нисбатан унинг чиқиш миқдори 50% ни ташкил этади. Синтетик нефть ўз сифати бўйича илк ЮҚН дан фракцион таркиби бўйича (кокслаш оқибатида) ва зарарли қўшимчалари – олтингугурт, азот ва металлар миқдори бўйича (гидротозалаш ҳисобига) жуда кўп фарқ қилади. Бундай тахнология бўйича олинган синтетик нефть мотор ёқилғиларига ва мойларга одатдаги нефтьлар билан қўшиб қайта ишланади; бунда

биринчисига 15% гача миқдорда қўшилади, чунки ундан ортиқроқ улушда реактив ёқилғининг сифат кўрсаткичлари ёмонлашади. Қуйида илк ЮҚН ва синтетик нефтнинг сифат кўрсаткичлари келтирилган: Сифат кўрсаткичлари Илк ЮҚН Синтетик нефть Зичлик, кг/м 3 1014 850 Фракцион таркиб, % (ҳажм.): 190 0 С гача қайнаб бўлади 343 0 С гача қайнаб бўлади 468 0 С гача қайнаб бўлади 468 0 С дан юқори қайнаб бўлади - 16 32 68 25 72 100 - Коксланувчанлик, % 15,6 0,7 Миқдори: олтингугурт, % азот, % ванадий ва никель, мг/кг 4,2 0,75 590 0,2 0,1 0,5 расмда кўрсатилган ЮҚН ни қайта ишлаш схемаси бошқача тузилган. Расм. ЮҚН ни қайта ишлаш схемаси (Паскагул НҚИЗ). 1, 2, 3 – ЭЛОУ, АТ ва ВТ блоклари; 4, 8 – гидротозалаш блоклари; 5 – печь; 6 – вакуум-колонна; 7 – кокслаш қурилмаси; 9 – каталитик крекинг қурилмаси; 10 – ВСГ ишлаб чиқариш; I -ЮҚН; II -бензин фракцияси; III -АТ дистиллатлари; IV -мазут; V -оғирлаштирилган вакуум-газоил (350-500 0 С); VI -

540 0 С дан юқори оғирлаштирилган гудрон; VII ва XIV -фр. ҚБ-200 0 С ва 200- 350 0 С VIII -350 0 С дан юқори қолдиқ; IX ва X -енгил – ва вакуум-газоиллар; XI - 550 0 С дан юқори гудрон; XII -кокслаш дистиллатлари; XIII -кокс; XV -крекинг дистиллатлари; XVI -гидротозалаш гази; XVII -ВСГ. Бу ерда мазут (фр.>350 0 С) ЭЛОУ-АТ блокидан сўнг икки оқимга бўлинади. Бир оқим ВТ блокига, иккинчиси – гидротозалаш (3-оқимли қурилма) га. Гидротозаланган мазут иккинчи ВТ блок (колонна 6) га боради; Иккала ВТ блоклари гудрони қўшилади ва кокслашга учратилади. Схеманинг олдинги схемадан муҳим фарқи ҳам шундадир, чунки кокслашга кенг фракция > 260 0 С эмас, балки оғир қолдиқ > 540 0 С учратилади. Бундан ташқари, кокслашгача АТ ва ВТ ларда ажратиб олинган ва мазутни гидротозалаш блокидаги дистиллатлар (9.6-расмдаги оқим V ва Х) мотор ёқилғилари 8 ва 9 ни олишда, кокслаш блоки 7 га киритилмай бевосита қўлланилади. Мотор ёқилғиларини олиш блоки кокслашдан сўнг оғир газоиллар (тўғридан-тўғри ҳайдаш ва кокслаш) ни гидротозалаш ва ушбу газоиллар гидротозалангандан сўнг уларни каталитик крекингини ўз ичига олади. Ушбу қурилманинг ЮҚН бўйича қувати 7 млн т/йил ни ташкил қилиб, ундан 4,5 млн т/йили мазут ҳолида гидротозалаш 4 га, 1,5 млн т/йил га яқини эса – ВТ блокига жўнатилади. Гидротозаланган мазут VIII нинг чиқиш миқдори 4,0 млн т/йил ни, кокслаш блокини хом ашё билан йиғма юкламаси – 1,0 млн т/йилга яқин. Битумсимон жинслар (қумлар ва қумтошга оид) ни қайта ишлаш икки босқични ўз ичига олади: жинсни бойитиш, яъни ундан битумни ажратиб олиш, ва ажратиб олинган битумни ҳайдаш. Бундай схема бўйича, хусусан, Альберт провинцияси (Канада) да Атабаска кони битумсимон қумларни қайта ишлаш заводи қурилган. Завод ўзида икки жараённи бирлаштирган: ТНБ ни 2.11-расмда келтирилган схема билан синтетик нефть олиб қайта ишлаш.

30 млн т/йил қувватда битумсимон жинсларни қайта ишланганда (2.11- расмдаги оқим I ) 3,4 млн т/йил (11,3%) нефтьебитум (2.11-расмдаги оқим X ёки 9.5-расмдаги оқим I ) ва натижада – 2,0 млн т/йил (қайта ишланган жинсларни 6,7% и) синтетик нефть олинади. Ушбу нефтнинг сифат кўрсаткичлари юқорида келтирилган яқин (зичлик 865 кг/м 3 , олтингугурт миқдори 0,08%, 195 0 С гача 22% и, 345 0 С гача 69% и ва 500 0 С гача 100% и қайнаб бўлади). Юқорида келтирилган ер остидан қазиб чиқарилган ЮҚН ва ТНБ ларни қайта ишлашга оид эди. Бир вақтнинг ўзида Россия (Татаристон) да битумсимон жинслардан ёнувчи массани қатлам ичида ёқиш йўли билан ажратиб олиш усули синаб кўрилди ва ўзлаштирилди. Бундай усул билан ажратиб олинган ТНБ ни қайта ишлаш мисоли – битумни комплекс қайта ишлаш заводи лойиҳасидир (схематик тарзда 9.7-расмда кўрсатилган). Технологик циклни боши ушбу холда типик, яъни ЭЛОУ-АТ-ВТ, олинадиган дистиллатлар эса кейинчалик мойлар (ёки ёқилғилар) ни ва маҳсус маҳсулотлар – сульфоксидлар, битумлар ва битум лакини олиш қурилмаларида қайта ишланадилар. Ушбу схема бўйича қайта ишланаётган ТНБ қуйидаги сифат кўрсаткичларига эга:

Расм. ТНБ (Татаристон) ни қайта ишлаш жараёнини блок схемаси. 1, 2 – насос билан ҳайдаб берилувчи ва эксплуатацион қудуқлар; 3 – аралаштиргич; 4, 5, 6 – ЭЛОУ, АТ ВТ-блоклари; 7, 8 – оксидлаш блоклари; 9 – мойларни тозалаш; 10 – гидрокрекинг; I -ҳаво; II -ТНБ ни сув билан эмульсияси; III – VII -ҳайдаш маҳсулотлари – бензин, дизель ёқилғиси, мазут, вакуум-газоил (350-450 0 С) ва гудрон (450 0 С дан юқори); VIII -сульфоксидлар; IX -юқори индексли мойлар; X -мотор ёқилғилари; XI -битум; XII -битум лаки. Қайнаб бўлади, % (масс.) 330 0 С гача 420 0 С гача 420 0 С дан юқорида қолдиқни чиқиш миқдори, % (масс.) 19 31 69 Миқдори, %: асфальтенлар кул Коксланувчанлик, % Ванадий миқдори, мг/кг 19 0,5 13 430 Бундай битумни кокслашда ванадий коксдаги миқдори 2600 мг/кг (0,26%) гача ортиши, коксни ёққанда унинг кулдаги миқдори эса 50000 мг/кг (5%) га етиши қизиқдир. Ванадий ва никель каби қимматли металларни юқори миқдорда оғир нефтьларда ва нефтьебитумларда бўлиши икки ёқлама характерга эга. Бир томондан, ушбу металларни оғир газоиллар ва мазутларда мавжудлиги ушбу дистиллатларни каталитик қайта ишлашни мураккаблаштиради, чунки ванадий ва никель гидротозалаш ва гидрокрекинг катализаторларини қайтмас дезактивлайди (ушбу металлар катализаторлар ғовакликларида чўкиб қолиб, уларни актив марказларини тўсиб қўяди). Бироқ, газоилни, ва айниқса мазутларни етарли тўлиқ деметаллизацияси усуллари ҳозирча мавжуд эмас,

ва шу боис кўпчилик ҳолларда қиммат металга чидамли катализаторлар ишлаб чиқиш ёки уларни анча-мунча сарфини ошириш йўлидан борадилар. Бошқа томондан, оғир нефтьлардаги металларнинг катта миқдорлари – бу металлургия учун мумкин бўлган манбадир (ванадий ва никель – пўлатни легирлаш учун энг қимматли қўшимчалардир). Оғир нефтьлардаги ванадий ва никелларни ресурслари ушбу металларни ердаги тоғ жинсларидаги ресурсларидан бир неча баробар ортиқ бўлиб, уларни нефтьдан олиш анчагина арзонроқдир. Бироқ, бунинг учун оғир нефтьлар Ушбу металлар концентрланган коксгача, яъни 9.5 ва 9.6-расмда кўрсатилган технологияларга ўхшаш технологияларда қайта ишланиши лозим. 1988 йилга келиб ЮҚН ва ТНБ ларни қайта ишлаш энг кўп ўзлаштирилган Канада, Венесуэла ва АҚШ да нефть коксларидан ванадийни ажратиб олувчи 8 қурилма ишлаб турган. 9.8-расмда 1000 мг/кг ванадий сақловчи Атабаска ТНБи коксидан V 2 O 5 ни олиш операциялари тартиби кўрсатилган. Коксни газификациясидан сўнгҳосил бўлган кулда ванадийни миқдори 23000 мг/кг ни ташкил этади.

Расм. Нефть коксидан V 2 O 5 ни олиш схемаси. 1 – майдалаш; 2 – газификация; 3 – 900 0 С да оксидлаб куйдириш; 4 – совутиш ва майдалаш; 5 - 97 0 С да ишқор билан ишлаш; 6, 8 ва 11 – фильтрлаш; 7 – иккинчи бор ишқор билан ишлаш; 9 – совутиш ва NH 4 VO 3 ни гидролизи; 10 – қуритиш, эритиш, грануляция; I -кокс; II -кул; III -чўкма; IV - эритма; V -( VO 2 ) 2 SO 4 эритмаси; VI - V 2 O 5  5 H 2 O чўкмаси; VII -эритма; VIII - метанол ёки углеводородлар ишлаб чиқариш учун синтез-газ. Бундай қурилманинг V 2 O 5 бўйича ишлаб чиқариш қуввати 550 т/йил ни, Канада бўйича уни умумий ишлаб чиқариш эса 1660 т/йилни ташкил қилиб, мамлакатни Ушбу қимматли металга бўлган эҳтиёжини бир неча баробар қилиб қоплайди ва кўп фойда келтиради.

Адабиётлар : 1. Ракеш К.Бхаргава. нефтегазовые технологии. 2003.№5. 2. Вчера, сегодня и завтра нефтяной и газовой промышленности России. М.: Изд-во РАН. 1995. 3. Терентьев Г.А., Тюков В.М., Смаль Ф.В. Моторные топлива из альтернативных сырьевых ресурсов. М.: Химия, 1989. 4. Данилов А.М., Емельянов В.Е., Митусова Т.Н. Разработка и производство экологически улучшенных моторных топлив. Термический обзор. М., ЦНИИИТЭНефтехим, 1994. 5. Каминский Э.Ф., Хавкин В.А., Пуринг М.Н., Курганов В.М., Прокопюк А.С. Перспективный технологии производства автомобильных бензинов с улучшенными экологическими характеристиками. М.: ЦНИИТЭНефтехим, 1995. 6. Lindsan R. // 13 World Petroleum Congress, Buenos Aires, 20-25 oct., 1991. 7. Левинтер М.Е., Ахметов С.А. глубокая переработка нефти. М.: Химия, 1992. 8. Топлива, смазочные материалы, технические жидкости. (ассортимент и применение) /Справочник под. ред. Школьникова В.М. М.:ИЦ «Техинформ». 1999. 9. Ашитко С.Г., Карпова Н.М. и др. Нефть, процессы и продукты её углубленной переработки // Труды ВНИИНП. 1993. Ч. 5. С. 98.

Похожие

Нефтни қайта ишлаш кимёвий технологияси. Нефтни кимёвий таркиби, физик – кимёвий хоссалари

Нефтни қайта ишлашдаги гидрогенизацион жараёнлар

Углеводород газларини қайта ишлаш

Нефтни ҳайдаш асослари

Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари