Petrografiya (петрология) фанининг ривожланиш тарихи - Геология - Рефераты

Petrografiya (петрология) фанининг ривожланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Петрография (петрология) фанининг ривожланиш тарихи Режа: 1 . Петрография фанининг ривожланиш тарихи 2. Петрографиянинг бошланғич даврлари 3. Магматик тоғ жинслар

Петрография фанининг ривожланиш тарихи схематик равишда учта даврга бўлинади: 1. Микроскоп кашф этгунча бўлган давр (бунга XIX асрнинг биринчи ярми). 2. Физиографик давр (тоғ жинсларни тасвифлаш даври, XIX асрнинг ккинчи ярми). 3. Аналитик давр. Биринчи даврда петрография алоҳида фан бўлмай, унинг тараққиёти (эволюцияси) геология фанининг ривожланиши билан аниқланар эди. Россияда петрография фанини асосчиси М.В.Ломоносов ҳисобланади. У табиатнинг доимий ўзгариб туриши ва тоғ жинсларнинг ва тоғларнинг ҳосил бўлишини айтиб кетган. Геология ва петрографияни ривожлантиришда чет эл олимларининг хизмати катта. Инглиз олими Лайель 1925 йил геологияда актуал принцип назариясини ишлаб чиқди. Хеттон магматик ва чўкинди тоғ жинслар билан бир қаторда метаморфик жинсларнинг мавжудлигини кўрсатиб ўтди. Чарлз Дарвин гравитацион дифференциацияси натижасида магмадан турли хил тоғ жинслари ҳосил бўлишини таҳмин қилган. Француз геологи Кокон 1857 й. тоғ жинсларни генетик таснифини ишлаб чиққан. У ҳозиргача кучини йўқотгани йўқ. 1.Петрографиянинг бошланғич даврларида текширишлар натуралистик (табиатшунослик) усулларида олиб борилган. Тоғ жинслар ва минералларни аниқлашда асосан лупалар ва кавшарлаш трубачаси ишлатилган, уларнинг қаттиқлиги, солиштирма оғирлиги аниқланган, кейинчалик тоғ жинсларни химёвий ва экспериментал текширишлар вужудга келади ва бир қанча гипотезалар яратилади. Масалан: тоғ жинсларнинг хилма-хиллигини тушинтиришга доир.

2. Петрографиянинг физиографик даври петрографияда қутбланган микроскопни қўлланилишидан бошланади. Немис олими Циркел биринчи бўлиб (1866 й.) петрографияга доир қўлланма яратди. Россияда ҳам тоғ жинсларини микроскопда ўрганиш бошланади (Иностранцев, Блюммель, Карпинский). XIX асрнинг охирида (1893й) Федоров янги усулни яратади. Шу пайтдан бошлаб рус петрографик мактаби вужудга келади. Левинсон-Лессинг тоғ жинсларни химёвий таркибига қараб таснифлайди. Шу пайтда Левинсон Лессинг ва Лебедев экспериментал ишлар олиб боради. 3. Петрографияда аналитик текшириш даври ХХ асрнинг 20 йилларига тўғри келади. Дала геологик текширишларида структура ва микроструктура усуллари қўлланилади. Бу усуллар Клоос-Полканов, Елисеев томонларидан ишлаб чиқилган. Пушинтегратор, иммерсия усули, Федоров усули, рентгеноструктуравий таҳлил ва бошқалар ривож топади. Бу даврга келиб экспериментал текширишлар авж олади (Боуэн, Феннер, Шерер, Грейг, Таттл, Йодер, Тилли, Осборн, Рингвуд, Грин, Соболев, Николаев, Коржинский, Островский, Хитаров, Жариков ва бошқалар). Магматик тоғ жинслар 1. Магма ҳақида умумий тушунчалар. Магманинг ҳосил бўлиш шароитлари, унинг хоссалари. Физик-химиёвий нуқтаи назаридан магма бу оловсимон суюқ эритма бўлиб, силикатлардан ёки деярли силикатлардан ташкил топган, кўп компонентли учувчи элементларга бой, Ер қаърисининг чуқурлигида ҳосил бўлган тизимдир (системадир). Унинг ҳисобига қотиш натижасида, дифференциацияси ҳамда ҳаракати туфайли магматик жинслар шаклланади. Магма кўчиб туради ва у Ер чуқурлигида қотиши (интрузив жинслар) ёки Ер устига чиқиб қуйилиши (эффузив ёки вулканик жинслар) мумкин. Асосан

уч хил магманинг мавжудлиги танилган: ўтаасос, асос (базальтик) ва нордон (гранитли). Ишқорли магма асос ёки нордон магманинг дифференциацияланишидан ёки магманинг ён тоғ жинсларини ассимиляция қилишидан ҳосил бўлиши мумкин. Магматик муаммони ечишда Ернинг ички тузилиши ҳақидаги геофизик далилларининг аҳамияти жуда ҳам катта. Шулар қаторига магма ҳосил қилувчи геоструктуранинг тузилиши, айниқса ҳозирги замон вулкан зоналаридаги магматик ўчоқни сейсмик зонд ўтказиш натижасида базальт ўчоғининг вулкан тагида, «М» ажратувчи чизиқдан пастроқда жойлашганлиги маълум бўлди. Шундай қилиб базальт магмаси илгари айтгандай базальт қатламида эмас, балки юқори мантияда, ўтаасос магма ҳосил қилувчи субстратда пайдо бўлар экан. Рингвуд фикрича мантиянинг таркиби пиролитга тўғри келади. Мантиянинг қандай таркибда бўлишидан қатъий назар, у жой фақат асос ва ўтаасос таркибдаги магманинг (эритманинг) ҳосил бўлиш жойидир. Ўрта ва нордон таркибдаги магманинг ҳосил бўлиши тўғрисида бир қанча назарий фикрлар мавжуд. Бир гуруҳ олимлар ўрта ва нордон магманинг мантиядан ҳосил бўлишини физикхимёвий томонидан мумкинлигини айтган бўлишига қарамасдан, кўпчилик олимлар ўрта ва нордон таркибли магма Ер пўсти (қаъриси) ҳисобига ҳосил бўлишини қайд қиладилар. Буни ҳозирги замон геологик-петрографик ва геофизик далиллар тасдиқлайди. Барча океан магматизмини ҳосил бўлиши мантия манбаъси билан боғланади. Магмани ҳосил бўлишини таъминловчи энергия маънбасини қидиришда ҳозирги замон гипотезаларидан ҳақиқатга яқини магманинг ҳосил бўлиб ҳаракатга келиши Ер чуқурлигидан юқорига чиқувчи интрателлурик эритмалар оқими билан боғланади. Бу оқим Ернинг протопланет жисм компонентларидир. Улар Ернинг катта чуқурлигида ҳосил бўлади ва ҳаракатга келади. Ер ёриқлари билан боғлиқ. Улар Ер ёриқларига етиб келгач бир неча маротаба кучайиб кетади. Бу жой жуда йирик геотектоник структура бўлиб, одатда Ер

қаърисидан ўтиб ўзининг томири орқали чуқур мантияга етиб боради. Фақат ҳозирча ноъмалум, қачон ва қандай кучлар таъсирида (космик планеталар ичкарисидаги ёки бошқа кучлар) ҳосил бўлади. Уларнинг ҳозирги замон кўриниши Ўрталиқ океан тоғ тизмалари рифтларидаги Ер ёриқларидир. Магматик тоғ жинсларни таснифлаш тартиби Ҳозирги вақтда магматик тоғ жинсларни геологик ва физик-химик текширишлар натижасида уларнинг генезисига (ҳосил бўлишига) тегишли хоссалари аниқланди ва дастлабки ажратилган тоғ жинслар гуруҳини (Лучицкий, 1949; Заварицкий, 1956 ва бошқалар) йирик тоифадаги турларга бирлаштиришга имкон яратилди. Бу турга кирувчи тоғ жинслар ўзларининг химёвий таркибининг яқинлиги ва Ернинг ҳар хил геосферасини эришидан ҳосил бўлишлигини ва ҳосил бўлаётган эритманинг сўнги кристалланиш қонунларини акс эттиради. Отқинди (изверженнўй) тоғ жинсларини таснифлашда уларнинг миқдорий минералогик таркиби яхши асос бўлиб келган. Миқдорий - минералогик таснифлаш Йохансен, Ниггли, Котульский, Шенд, Заварицкий, Штрекайзен ва бошқа петрографларнинг текширишлари натижаларига асосланган ва унинг геологик аҳамияти катта ривож топди. Аммо вулканик тоғ жинсларни таснифлашини ишлаб чиқишда, айниқса уларнинг шишасимон ва криптокристалликлари учун, фақат миқдорий минералогик омилларини ҳисобга олиш катта қийинчиликка олиб келмоқда. Химёвий таркиби асосида таснифлаш универсал ҳисобланади. Чунки у магматик тоғ жинсларининг кристалланиш даражасидан қатъий назар, барча тоғ жинслар (интрузив ва эффузив) учун ишлатилади. Ундан ташқари химёвий таркиби асосида таснифлаш бирламчи магманинг турларини ўрганишда қулайлик туғдиради, чунки тоғ жинсларнинг химёвий таркиби қайси шароитда ҳосил бўлишидан қатъий назар уларнинг бирламчи таркибини тасвирлайди.

Биздаги ва чет эллардаги геолог олимларининг далилларига асосан жинсларни химёвий таркиби асосида таснифлашнинг бир қанча турларининг мавжудлигини кўрамиз. Шундай қилиб, минералогик ва химёвий таркиби асосида таснифлашнинг ҳар бири алоҳида олганда маълум даражада аҳамияти бор, лекин уларнинг ҳеч бири универсал бўла олмайди. Юқорида кўрсатилган қийинчиликни ҳисобга олиб ПК (петрография қумитаси) терминология комиссияси томонидан магматик тоғ жинсларини таснифлашда амалий аҳамиятга эга бўлган химик, минералогик ва геологик мезонларини (критерияларини) ҳисобга оладиган кўп поғонали хилларини ишлаб чиқиш йўлидан бордилар. Таснифлашда асос бўлиб химик таркибининг миқдорий параметрлари (SiO 2 , Na 2 O, k 2 O ва бошқалар билан) биргаликда минералогик таркибини ҳам ҳисобга олинган. Магматик тоғ жинсларни асосий таснифлаш бешта принципга асосланадт. 1. Тоғ жинсларнинг тури (тип). 2. Туркуми (класс). 3. Гуруҳи (группа). 4. +атори (ряд). 5. 5. Оила (семейство). 1. Тоғ жинсларнинг турлари уларнинг ҳосил бўлиш йўлини таърифлайди, яъни бунда уларнинг генезиси ҳисобга олинади - магматик метаморфик ва чўкинди тоғ жинсларга бўлиниши. 2. Магматик тоғ жинсларни уларнинг фациал белгиларига кўра иккита асосий туркумга - плутоник ва вулканик тоғ жинсларга бўлиш мумкин. Фациал белгилар магматик тоғ жинсларнинг қандай чуқурликда ҳосил бўлишлигинигина билдирмасдан балки кристалланиш тезлигини ва кристалланиш шароитини акс этдиради. Шунинг учун фациал белгиларига кўра плутоник ва вулканик тоғ жинслардан ташқари мураккаб уюшма - вулкано-плутоник ва плутон-метаморфик туркумларга ҳам ажратилади (Михайлов, Богатиков).

3. Магматик тоғ жинслар таркибидаги кремний оксидининг миқдорига қараб тўртта гуруҳга бўлинади: - ўта асос жинслар SiO 2 - 30-44%; - асос жинслар SiO 2 - 44-53%; - ўрта таркибли жинслар SiO 2 - 53- 64%; - нордон жинслар SiO 2 - 64-78%. Кўрсатилган магматик тоғ жинслар гуруҳларининг чегараси маълум даражада шартли, чунки улар орасида бир-бирига аста секин ўтиш ҳоллари бўлиб туради (  2). 4. Таснифлашда магматик тоғ жинслардаги ишқорларнинг миқдори муҳим кўрсаткичлардан ҳисобланади. Бу кўрсаткич ишқорлар йиғиндисининг (Na 2 O+K 2 O) кремний оксидига (SiO 2 ) нисбати орқали ифодаланади. Шу белгиларга асосан тоғ жинсларнинг ҳар бир гуруҳида учта қатори ажратилади: нормал ишқорли, субишқорли (ўртаишқорли) ва ишқорли қаторлар. Ўрта ишқорли тоғ жинсларда норматив ишқорли минераллар пайдо бўлади. Ишқорли тоғ жинсларда эса модал фельдшпатоидлар ёки ишқорли рангли минераллар юзага келади. 5. Магматик тоғ жинсларни кремнийнинг миқдорига қараб гуруҳларга ва ишқорлари йиғиндисига кўра қаторларга бўлиниши кўпчилик петрографик қўлланмаларида кўрсатилгани каби магматик тоғ жинслар оиласини ажратишга имкон беради. Магматик тоғ жинслар оиласи деган тушунча уларнинг минералогик таркибининг ва петрохимик параметрининг ўхшашлиги асос қилиб олинган. Бунда вулканик ва унинг плутоник муқобили алоҳида магматик тоғ жинслар оиласига киритиш тавсия қилинади (бу масала муҳокама қилинмоқда). Магматик тоғ жинсларни умумлаштирилган таснифлашни график равишда тасвирлаш учун SiO 2 - (Na 2 O+K 2 O) диаграммаси қабул қилинган, бунда SiO 2 , Na 2 O, K 2 O орқали тоғ жинслари гуруҳларга, қаторларга белгиланади ва улар миқдорий параметрлари бўлиб ҳисобланади.

АДАБИЁТЛАР 1. Жариков В.А. Физико-химические основы петрографии. М.,1976. 2. Заварицкий А.Н. Изверженные горные породы. Изд. АН СССР, М., 1961. 3. Кузнецов А.А. Краткий курс петрографии магматических и метаморфических пород. М., изд. МГУ, 1970. 4. Маракушев А.А. и др. Петрография. М., т.1, 1976, т.2, 1981, т.3, 1985. 5. Маракушев А.А. Петрология. М., 1988. 6. Тернер Ф., Ферхуген Дж. Петрология изверженных и метаморфических пород. М., 1961. 7. Хамрабаев И.Х., Раджабов Ф.Ш. Петрография асослари. Т., «Ўқитувчи», 1964, 1984. 8. Қодиров М.Х. Қўшмуродов О.Қ. Петрография, 1994. 9. Геологиядан русча-ўзбекча изоҳли луғат. Т. «Ўзбекистон» 1995.

Похожие

Petrografiya asoslari

Геохронология. Ер пустининг ривожланиш тарихи тугрисидаги асосий маълумотлар. Геологик хариталар ва кесимлар

Магматик тоғ жинсларнинг минералогик таркиби

Геология фанининг максади ва вазифалари

Нордон магматик жинслар