Нефт ва унинг таркиби - Геология - Рефераты

Нефт ва унинг таркиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5234375 KB

НЕФТ ВА УНИНГ ТАРКИБИ Режа: 1. Тўйинган ёки парафин, Нафтен ва Ароматик углеводородлар 2. Суюлтирилган углеводород гази 3. Сиқилган газ 4. Табиий газнинг компонент таркиби.

Нефт ҳамда газ ер қобиғинииг турли чуқурликдаги қатламларида турли- туман ғовак ва бошқа тоғ жинслари орасида ётади. Босим, температура ва ички ўзгаришлар таъсирида нефт катта масофаларга силжиши мумкин. Ташқи кўринишларга кўра нефт ўзига ҳос ҳидли қуюқ мойсимон суюқлик т урли тус даги жигар ранг кўринишга эга. Нефтнинг зичлиги 770- 920кг/м 3 , ёниш иссиқлиги 43000-45500 кДж/кг. Нефтда углерод миқдори тахминан 84-86%, водород миқдори - 10-14%, олтингугурт, кислород ва азот миқдори 1-3% бўлади. Масса бўйича углеводородларнииг умумий миқдори 97-98% ни ташкил этади. Таркибидаги элементларнинг ўхшашлигига қарамасдан турли жойдан олинган нефтларнинг физик ва кимёвий хоссалари ҳар хил бўлади. Бунга сабаб, углерод ва водород атомларининг ўзаро турли шаклда бирика олишида. Нефт таркибидаги барча углеводородлар кимёвий структураси бўйича 4 гуруҳга бўлинади. I. Тўйинган ёки парафин углеводороддар, умумий формуласи: С n Н 2n+2 Тўйинган углеводородлар нефтнинг таркибида асосан паст температурада қайнайдиган (енгил) фракцияларда кўпроқ бўлади. Бу углеводородларнинг биринчи 4 та вакили 0°С ҳароратда ва 0,1 МПа босим остида газ ҳолатида бўлади. Буларга: метан СН 4 , этан С 2 Н 6 , пропан С 3 Н 8 , бутан С 4 Н 10 киради. Тўйинган углеводородларнинг бешинчи вакили пентан С 5 Н 12 дан С 16 ,Н 34 вакилигача суюқ ҳолатда ва С 17 Н 36 дан бошлаб қаттиқ ҳолатда бўладилар. Парафин углеводородлар кимёвий структурасига қараб икки хил гуруҳга бўлинади: - нормал-парафин угловодородлар; - изомер-парафин углеводородлар. Нормал парафин углеводородларда углерод ва водород ўзаро тўғри занжир орқали боғланган бўлади. Масалан, октан С 8 Н 18 нинг кимёвий структурасини кўрамиз:С С С С С С С С H H H H H H H H H H H H H H H H H H Бензин таркибида нормал-парафин углеводородларнинг бўлиши мақсадга мувофиқ эмас, чунки таркибида бундай углеводород бўлган ёнилғи двигателда ёмон ёнади. Нормал-парафин углеводородлар юқори температура таъсирига беқарор бўлиб, тез оксидланади ва детонацион (нотекс) ёнишни келтириб чиқаради. Лекин, бу углеводородлар маълум шароитда тез оксидланиши туфайли улар тезюрар дизел ёнилғисининг босим остида ўз-ўзидан алангаланиш қобилиятини оширади. Нормал-парафин углеводородларнинг қотиш температураси юқори бўлгани учун улар кўпроқ ёзги сорт дизел ёнилғи

ва сурков мойларда ишлатилади. Изомер-парафин углеводородлар нормал-парафин углеводородларнинг изо- мерлари ҳисобланади. Улар турли-туман тармоқли структуралар ҳосил қилади. Битта октаннинг кимёвий формуласига С 8 Н 18 изооктаннинг 17 хил изомери мавжуд. Уларнинг таркибидаги элементлар бир хил бўлса ҳам,аммо турли хил тузилишга эга бўлганлиги учун (молекулаларда атомлар турлича жойлашади) ҳар хил физик ва кимёвий хосмсаларга эга бўладилар . Масалан: 17 та изооктандан бири 2,2,4-триметилпентан ва қуйидагича тузилишига эга: С СС С СH H H C C H H C H H H HHH H H HH H HH Изомер-парафин углеводородлар бензин таркибида қанча кўп бўлса, шунча ёнилғи тўлиқ ёнади. 2.Нафтен углеводородлар, кимёвий формуласи: С n Н 2n . Бу углеводородлар циклик структурага эга. Улар парафин углеводородлардан 2 та водород атоми камлиги билан фарқ қилади. Нафтен углеводородлар қуйида-ги структурага эга: Циклопентан Циклогексан Нафтен углеводородлар парафин ва ароматик углеводородлар оралиғида туради, шунинг учун уларнинг бензин таркибида бўлиши унинг қониқарли ишлашини таъминлайди. Нафтен углеводородлар нормал-парафин углеводородларга қараганда юқори температурада қайнайди ва юқори температурада оксидланишига қарши мойиллиги ҳам кучли. Нафтен угдеводородларнинг енгил фракциялари қотиш температураси паст бўлганлигидан қишки сорт дизел ёнилғиси таркибинннг асосий қисмини ташкил этади. Нафтен углеводородларнинг оғир фракцияларининг қовушқоқлиги ва кимёвий барқарорлиги юқори бўлганлиги учун асосан (50- 80%) мотор мойларининг асосини ташкил этади. 3. Ароматик углеводородлар, умумий формуласи: С n Н 2n-6 , С n Н 2n-12 Ароматик углеводородлар нефт таркибида парафин ва нафтен уг леводо- родларга нисбатан оз миқдорда (5-20%) учрайди.

Бензол Нафтали нУларнинг биринчи вакили бензол, б ў л и б , у н и н г б е н з и н т а р к и б и д а б ў л и ш и о к т а н с о н и н и о ш и р а д и . Л е кин бу углеводородларнинг ми қ дори чегараланади, чунки улар юқори температурада деталларга ёпишиб қурум ва қотишмалар ҳосил қилади 1-расм. 4 1 Қурум 3 ҳосил қилиш 2 миқдори 2 1 10 30 50 70 Ароматик углеводородлар миқдори, % 1-расм. Ароматик углеводородларнинг бензин таркибида бўлишининг двигател ёниш камерасида куюнди қотишмалари ҳосил бўлишига боғлиқлиги. 1-этилланган бензин; 2-этилланмаган бензин. Ароматик углеводородларнинг дизел ёнилғисида кам бўлгани яхши, чунки улар дизел ёнилғисида қийин оксидланиб, алангаланиш вақтини узайтириб юборади, натижада двигагел самарасиз ишлайди. Мойларда эса, ароматик углеводородлар кўп қурум ҳосил бўлишига олиб келади, шунингдек, температура пасайганда мойларнинг қовушқоқлигини ошириб юборади. Шунинг учун ароматик углеводородлар мойлаш материалларига кам қўшилади. 4.Тўйинмаган углеводородлар, умумий формуласи: С n Н 2n , С n Н 2n-2 Нефтни қайта ишлаш жараёнида кўпгина тўйинмаган углеводородлар ҳосил бўлади.Тўйинмаган углеводородлар реакцияга мойиллиги катта бўлади, улар учун қўшбоғли боғланиш ҳ исобига бириктириб олиш реакциясига кўпрок мойил бўлади. Улар осонгина оксидланиб смолалар, органик кислоталар ва бошқа бирикмалар ҳосил қилади. Тўйинмаган углеводородлар ҳар қандай нефт маҳсулотларининг хоссаларини ёмонлаштиради, шунинг учун улар ёнилғида ҳам мойда ҳам бўлиши мақсадга мувофиқ эмас. Тўйинмаган углеводородлар таркибида қўшбоғ сонига қараб қуйидагича бўлади: битта қўшбоғли-олефинлар: С n Н 2n ;иккита қўшбоғли-диолефинлар: С n Н 2n-2 Масалан: С 4 Н 8 бутен

C H H H C H C H C H H HС 4 Н 6 бутадиен C H H C H C H C H H Бундан ташқари, нефт махсулотлари таркибида: - олтингугуртли бирикмалар; - кислородли бирикмалар; - азотли бирикмалар хам бўлади. Бу бирикмалар автомобил ёнилғилари ва мойлари сифатини ё монлаштира-ди. Олтингугуртли бирикмалар - деталлар коррозияланишини оширади: Олтингугурт ми қ дори бензинда -0.1-0.2% ва дизел ёнилғисида - 0.2 - 0.4% дан ошмаслиги максадга мувофи қ бўлади. Двигател деталларининг ейилиш тезлиги ёқилғидаги олтингугурт миқдорига боғлиқ. Олтингугурт миқдори 0.2 дан 0.5 гача кўпайганда ейилиш 25-30% ортади. Х, % 100 80 60 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 Олтингугурт, % 2-расм. Ёнилғи таркибидаги олтингугурт миқдорининг поршен халқалари ейилишига таъсири Кислородли бирикмалар - кўпинча нефт маҳсулотларининг юқори фракцияларида (керосиндан бошлаб) бўлади. Уларнинг миқдори 10 % дан ошмайди. Бу бирикмалар асосан ҳар хил кислоталар кўринишида бўлади. Улар деталларнинг коррозияланишини оширади. Нефтда смолали- асфальт моддаларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Азотли бирикмалар - нефтъ маҳсулотлари таркибида деярли жуда кам миқдорда, асосан смолали-асфальт моддалари кўринишида (0.3 %) учрайди. Бу моддалар иссиқ деталларда қурум ва лок пайдо бўлишини кўпайтиради.

Нефтни қайта ишлашнинг физик ва кимёвий усуллари мавжуд. Нефтни бирламчи қайта ишлаш усули (ҳайдаш усули) физик усул бўлиб, нефт тарки-бидаги углеводородлар қайнаш температурасига қараб ажратилади. Қурилма 2 та асосий аппаратдан - нефт қиздириладиган найсимон печ ва ректификациялаш колонкасидан иборат, бу колонкада нефт фракцияларга ажралади. Найсимон печнинг ичида змеевик шаклидаги узун трубали қувур жойлашган. Печ мазут ёки газ ёрдамида қиздирилади. Трубали қувурдан нефт тўхтовсиз ўтиб туради. Трубали қувурда нефт 320-350°Сгача исиб буғ ва суюқлик аралашмаси ҳолида ректификациялаш колоннасига тушади. Ректификациялаш колоннаси баландлиги 40м бўлиб, унинг ичида бир неча қатор горизонтал жойлашган тешикли тўсиқлар - тарелкалари бўлади. Нефт буғлари колоннага тарелка тешикларидан ўтиб юқорига кўтарилади. Улар юқорига кўтарилган сари аста-секин совиб, қайнаш ва конденсатланиш температурасига қараб тарелкаларнинг бирортасида суюқликка айланади. Қолган қолдиқ мазут дейилади. Нефтни 360°Сдан ортиқ қиздириб бўлмай-ди, чунки унинг таркибидаги углеводородлар деструкцияланиб парчалана бошлайди. Мазутни мой олиш учун қайта ишлаш уни труба печда вакуум остида қиздиришдан иборат. Вакуум углеводороднинг парчаланмаслиги учун зарур. Мазут буғлари вакуум колонкасига тушади, бу ердан улар дистиллятларга ажралади. Бу дистиллятлар турли сурков мойлари (трансформатор, сепаратор, индустриал, мотор, компрессор мойлари) олиш учун ишлатилади. Ҳайдаш усулида жуда кам миқдорда 20-30% бензин олинади ва сифати паст бўлади (октан сони 40-50). Нефтни ҳайдаб олинган бензин миқдори хўжали-гининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондира олмайди. Бензин миқдори ва сифатини ошириш мақсадида ҳозирги вақтда қайта ишлашни усули кимёвий усули кўлланилади. Кимёвий усул 2 хил йўналишдан иборат: 1) Крекинг (парчаланиш). 2) Риформинг. Крекинг моҳияти - нефтнинг йирик молекулаларини майдароқ молекула-ларга парчалаш. Крекинглаш жараёни 2 хил бўлади; - термик крекинг: углеводородларнинг 470-540°Сда ва босим 2-7 МПада парчаланиши (500 0 С температура ва юқори босим); - катализаторлар иштирокидаги каталитик крекингдир - каталитик крекинг катализатор алюмосиликат, алюмокобальтмолибден ва бош қ а катализаторлар ёрдамида, температура 450-500°Сда босим 0,06-0,14 МПада молекуляр массаси кичик бўлган углеводородларга парчаланишидир. Каталитик крекингда оғир нефт маҳсулотлари газоилдан тортиб мазутни қайта ишлаб 8-15% гача бензин олиш мумкин. С 2n Н 4n+2 = С n Н 2n+2 + С n Н 2n Масалан, С 16 Н 34 => С 8 Н !8 + С 8 Н 16 гексадекан октан октен

Термик крекинг бензин таркибида тўйинмаган углеводородлар борлиги билан тўғри ҳайдалган бензиндан фарқ қилади, бу бензинни узоқ вақт сақлаб бўлмайди, чунки вақт ўтиши билан ундаги тўйиимаган углеводороддар оксидланиб смолалар ҳосил қилади. Каталитик крекингда юқори сифатли (октан сони мотор усулида 72- 82) бензин олиш имкониятини беради. Каталитик крекингда парчаланиш реакциялари билан бирга изомерланиш реакциялари, яъни нормал тузилган занжирли углеводородларнинг тармоқланган углеводородларга айланиш реакциялари ҳам содир бўлади. Бундан тўйинмаган углеводородлар ҳам камроқ ҳ осил бўлади. Шу афзалликлар учун ҳозирги вақтда асосан каталитик крекингдан фойдаланилади. Ёкилги сифатини ва унинг октан сонини ошириш усулларидан бири бу риформингдир. Риформинг жараёни ҳам 2 хил йўналишда бўлади: - термик риформинг; - каталитик риформинг, Бунда водород иштирокида (480°С-520°С, 3 МПа) тўйинмаган углеводо-родлар тўйинган ҳолга ўтади ва шу билан бензин сифати яхшиланиб унинг октан сони ошади. Каталитик риформингда катализатор сифатида платинадан ва ренийдан фойдаланилади. Бундан ташқари углеводородларни ароматизациялаш ҳам юқори октанли бензин олиш имконини беради. Бунда тўйинмаган углеводород ёки циклопарафинлар ароматик углеводородларга айланади. Масалан: циклогексаннинг бензолга айланиши: 300 0 C к а та ли з а тор п ла ти н а +3Н 2 Нефтнинг асосий сифатини белгилайдиганларидан яна бири бу унинг фракцион таркибидир. Фракцион таркиб лабораторияда нефтни ҳар хил ҳароратда ҳайдаш йўли билан аниқланади. Аввал қайнаш даражаси паст, моляр масаси кичик моддалар ҳайдалади, сўнгра юқори ҳароратда молекуляр массаси юқори бўлган моддалар ҳайдалади . Ички ёнув двигателларида ёнилғинннг химиявий энергияси иссиқлик энергиясига, иссиқлик энергияси эса механик ишга айланади, двигателнинг фойдали иш коэффициенти қанча юқори бўлса, унинг кўрсаткичлари ҳам шунча юқори бўлади. Ёнувчи аралашма ҳосил бўлиш ҳарактерига кўра двигателлар икки турга: аралашма цилиндрлар ичида ҳосил бўладиган дизел двигателлари ва аралашма цилиндрлар таш қ арисида ҳосил бўладиган карбюраторли двигателларга бўлинади. Нефтдан олинган барча ёнилғилар турли қайнаш температурасига эга бўлган углеводородларнинг мураккаб аралашмасидир. Масалан, бензин 35- 200° С да қайнайди, дизел ёнилғиси эса, 170-360° С температурада

қайнайди. Қишки сорт ёнилғи ва бензинлар енгил фракцион таркибга эга ва улар паст температурада буғланишлари лозим. Ёнилғи сифати кўрсатиладиган паспортларда буғланувчанлик фракцион таркиб билан баҳоланади. Фракцион таркиб қуйидагича аниқланадн. Махсус приборда 100 мл ёнилғи қиздирилади. Ажралиб чиқаётган буғлар совитилади, натижада у суюқликка айланади. Бу суюқлик ўлчов цилиндрига йиғилади. Ҳайдаш вақтида аввал бензиннинг қайнай бошлаш температураси, сўнгра 10, 50, 90% бензиннинг қайнаб буғланиш температусаси ҳамда, қайнаб буғланиш охиридаги температураси ёзиб қўйилади (дизел ёнилғиси учун фақат 50 ва 97 % қайнаш нуқталари ёзиб қўйилади). Бу маълумотлар, одатда, стандартларда ва сифат паспортларида келтирилади. Баьзи ёнилғиларнинг ҳайдаш эгри чизиғи расмда кўрсатилган. 100 қишки бензин 80 ёзги бензин қишки 60 дизел ёнилғиси 40 ёзги дизел ёнилғиси 20 авиация бензини 50 100 150 200 250 300 350 400 Температура 1-қишки бензин; 2-ёзги бензин, 3-қишки дизел ёнилғиси, 4-ёзги дизел ёнилғиси, 5-авиация бензини. Расмда ёнилғи ҳ айдашнинг эгри чизиқларига асосланиб бензиннинг енгил фракциялари (эгри чизмада 10% ёнилғининг қайнай бошлашидан то қайнаб буғлангунча бўлган оралиқ) юргизиб юбориш фракциялари деб аталади. Бу фрақцияларнинг маълум миқдори двигателни юргизиб юбориш ва қиздириш учун керак бўлади. Агар бензин ёмон беркитиладиган резервуар ва бакларда сақланса, буғланганда унинг юрғизиб юбориш хоссалари кескин ёмонлашади. Ёнилғида осонгина буғланадиган фракцияларнинг жуда кўп бўлиши мақсадга мувофиқ эмас. Бу холда дизел двигателларида ёнилғи кучли ёнади, карбюраторли двигателларнинг ёнилғи найчаларида буғлар тиқилиб қолади, бунинг натижасида двигател меъёрда ишламайди (ўта қизиб кетади, қуввати пасаяди, баъзан тўхтаб қолади ва уни совитмасдан юргизиб юбориш мумкин бўлмайди). Бу ҳодиса кўпинча қишки сорт бензинларни ёзда ишлатишда содир бўлади. Шунинг учун ҳам енгил фракцияларнинг миқдори чекланади, бензии қайнай бошлаш температураси 35 °С дан паст бўлмаслиги лозим. V %

Ёнилғининг 10%дан 95%гача қисми қ айнаб буғланадиган температура унинг асосий қисмининг буғланишини ҳарактерлайди. У ишчи фракцияси деб аталади. Двигателнинг иш ҳарактери, қ изиш муддати карбьюраторли двига-телларни бир ишчи режимидан бошқасига тез ўтказиш имконияти (ёқилғини қабул қ илувчанлиги) ишчи фракциясига боғлиқ. Стендларда ишчи фракцияси 50% қ айнаш ну қ таси билан меъёрланади. У қанча паст бўлса, ёнилғининг таркиби ва унинг хоссалари шунча бир-бирига я қ ин бўлади, ҳамда двигател шунча турғун ишлайди. 90% қайнаш нуқтасидан то қайнаб буғланишнинг охиригача оғир углево-дородлар буғланади (эгри чизиқнинг пастки қисми). Бу нуқталар орасидаги температуралар фарқи қ анча кам бўлса, ёнилғининг сифати, унинг тежамлиги шунча кўп бўлади ва двигателлар шунча кам ейилади. Ёнилғида оғир углево-дородларнинг бўлиши мақсадга мувофиқ эмас, чунки улар батамом буғла-ниб кетмайди. Улар суюқ томчи ҳолатида қолиб, поршен ҳалқалари орасида-ги тирқишдан двигател картерига тушади, сурков мойларини ювиб кетади, мойни суюлтиради, натижада деталлар тез ейилади ва ёнилғи сарфи ортади. Ёнилғининг фракцион таркиби карбьюраторли двигагеллар учун муҳим аҳамиятга эга. Дизелларда ёнилғининг тўзитилиш сифати, чиқаётган газнинг туташи, қурум ҳосил бўлиш тезлиги ҳам ёнилғининг фракцион таркибига боғлиқ. Агар дизел ёнилғисида енгил углеводородлар кўп бўлса, дизел қаттиқрок тақиллаб ишлайди, қайнаш температураси юқори бўлган оғир ёнилғи йирик томчилар тарзида тўзитилади, бунда ёнувчи аралашма сифати ёмонлашади ва ёнилғи сарфи ортади. Иш бажарган газлар қорайиб чиқади, цилиндр-поршен группаси зонасида қурум миқдори ортади, форсункалар тўзитгичи коксланиб қолади. Замонавий кучли дизеллар фақат маълум фракцион таркибга эга бўлган ёнилғи билангина яхши ишлаши мумкин. Ёнилғининг буғланувчанлиги, унинг қовушқоқлиги, зичлиги ва бошқа физик хоссалари ҳам двигателларнинг эксплуатацион хоссаларига таъсир кўрсатади. Масалан, бензин учун тўйинган буғ босимининг (буғланиш содир бўладиган идиш деворларига тушадиган буғ босимининг) меъёри белгиланган. Бу босим МПа да ёки симоб устунининг миллиметри билан ўлчанади. Ёзги бензинлар учун бу босим 0.06 МПа дан (500 мм симоб устуни) ошмаслиги зарур, шунда газ тиқилиб қолмайди. Йилнинг совуқ вақтида двигателларни юргизиб юборишни осонлаштириш учун қишки сорт бензинларининг босими 0.06-0.09 МПа(500-700 мм симоб устуни) бўлиши лозим. Ўт олдириш температураси ёнилғининг фракцион таркиби билан узвий боғлиқ. Бу температурада нефт маҳсулотлари ҳаво билан бирга ёнувчи аралашма ҳосил қилади. Шу аралашма олов манбаига яқинлаштирилганда аланганади. Бензиннинг ўт олдириш температураси жуда паст бўлиб, ҳатто бензин қор устида тўкилганда ҳам унинг буғлари осонгина ўт олади. Шунинг учун ҳамма бензинлар ҳам осон алангаланадиган, ҳам портловчи суюқликлар ҳисобланади. Керосинлар ва дизел ёнилғисининг баъзи

сортлари ҳам осон алангаланади, уларнинг буғлари 25-30 0 Сда ва 35 0 С дан юқори мусбат температураларда алангаланади. Бензин ва дизел ёнилғисида деярли ҳар доим эриган холда смола ва смола ҳосил қилувчи бирикмалар бўлади. Ёнилғи таркбидаги смолалар ёнилғи баклари тубига ва қ увурлар деворларига ўтиради, карбюраторли двигателларнинг жиклёрларини беркитиб қўяди. Смолали бирикмалар карбьюраторли двигателлар чиқариш коллекторларининг иссиқ деворларида, дизел форсункаларининг ўзагида, клапанларида ва поршенлар тубида, ёниш камерасида, поршен ариқчаларида ва бошқа жойларда ҳам тўпланади. Қурумлар кўп тўпланганда двигателнинг ейилиши ортади, ёнилғининг ёниш жараёни ёмонлашади, ёнилғи сарфи ортади, баъзи двигател бутунлай ишдан чиқади. Смола ҳосил қилувчи моддалар жумласига, масалан, тўйинмаган углеводород-лар киради. Улар вақт ўтиши билан, юқори температура, ҳаводаги кислород ва бошқа омиллар таъсири остида смолаларга айланади (улар кўпинча потенциал смолалар деб аталади) жараён давомида кейинчалик лок ҳосил қ илади. Стандартларда ҳақиқий смолаларнинг миқдори меъёрланади. Уларнинг аниқлашнинг моҳияти маълум миқдорлардаги ёнилғиларни иссиқ ҳаво билан юқори температурада (бензинни 150°С, дизел ёнилгисини 250°С да) буғланти- ришдан иборат. Ёнилғи буғлатилгандан кейин қолган қолдиқ ҳақиқий смолалар миқдорини билдиради. У 100мл ёнилғи ҳисобига миллиграммда ўлчанади. Бензиннинг турли маркалари учун бу миқдор 7-15 мг/100 мл, дизел ёилғиси учун 30-50 мг/100 мл га тенг. Бензиннинг оксидланиб смолали моддалар ҳосил қилишга мойиллиги (барқарорлиги) индукцион давр билан баҳоланади. Бу давр бензиннинг ташиш, сақлаш ва ундан фойдаланиш шароитлари тўғри бўлганда ўз таркибини ўзгартирмасдан сақлаш ҳусусиятини белгилайди. Бу кўрсатгич лаборатория курилмасида бензинни сунъий равишда оксидлаб аниқланади. (0.7 МПа=7кгк/см 2 ) босимда, қуруқ ва тоза кислород атмосферасида, 100°С температурада). Индукцион давр бензин оксидлана бошлаган вақтдан то кислородни фаол юта бошлагунча ўтган вақтдир. Бу вақт минутларда ўлчанади. Турли маркадаги бензинлар учун бу қиймат 600-900 мин.га, сифат белгиси берилган бензинлар учун 1200 мин.га тенг. Кўпинча ҳозирги замон бензин маркалари учун индукцион давр камида 900 мин га тенг. Текширишлар бундай бензинни 1~ 1,5 йил мобайнида сақлаш мумкинлигини, бунда сифати сезиларли даражада ўзгармаслигини кўрсатади. Карбюраторли двигателларда смолали ўтириндилар кўпинча бензин тиндиргичларда, карбюратор деталларида тўпланади. Ёнувчи аралашма ҳосил бўлиш жараёнида смолали бирикмалар буғлана олмай, сўриш трубалари ва клапанларга ўтиради. Натижада клапан беркилмасдан, осилиб қолади. Дизелларда форсунка соплоларида лок ва қурумлар тўпланмаслиги керак, акс ҳолда бериладиган ёнилғи нормал тўзимайди, бинобарин, яхши ёнмайди. Ёниш процесси жуда мураккаб бўлиб, кенг тарқалганлигига қарамасдан,

кам ўрганилган. Ҳар қандай ёнилғи ёниши натижасида карбонат аигидрид, сув буғлари ва олтингугурт оксидлар (агар ёнилғида олтингугурт бўлса) ҳосил бўлади. Лекин булар ҳосил бўлгунига қадар ёнилғида анча ўзгаришлар бўлади, чунончи унинг молекулаларидаги боғлар узилади, атомларининг ҳолати ўзгаради . Ҳар хил буғ ва газлар ажралиб чиқади. Бу буғ ва газлар кислород билан бирикканда аланга ҳосил қилади. Ёнилғи қолдиғи алангасиз ёниб тутайди. Ёниш жараёнида газларнинг температураси 1500- 2400°С га етади. Ёнилғининг ёнишида аралашма камерасига бериладиган ҳавонинг миқдори катта роль ўйнайди. Агар у етарли бўлмаса, ёнилғи секин ёнади, температура паст бўлади, чала ёниш маҳсулари, яъни углерод (II)-оксид, қурум ва бошқалар ҳосил бўлади. Иш бажарган газлар тўқ рангда, баъзан қора рангда чиқади. Ҳаво миқдорини керагидан ошириб юбориш ҳам ярамайди. Ҳавода кислород ҳажм бўйича фақат 21% ни, қолганини эса инерт газ -азот N 2 ташкил этади. Демак, кўп ҳаво берилса, иссиқликнинг анчагина қисми азот ва ортиқча кислородни иситишга сарфланади, бунда температура пасаяди, ёниш тезлиги камаяди, ёнилғи ортиқча сарф бўлади. Двигателнинг суюқ аралашмада ҳам, қуюқ аралашмада ҳам ишлаш режими фойдали эмас. Биринчи холда ёнувчи аралашма кўп миқдорда инерт азот ва ортиқча кислород воситасида суюлади, ёниш тезлиги ва и ккинчи- холда кислород етарли бўлмайди, ёнилғининг чала ёниш маҳсулотлари пайдо бўлади, қурум кўпаяди, двигател тутайди, ёнилғи сарфи ортади, қуввати камаяди. Барча типдаги двигателларнинг ҳамма иш режимларида ёнилғииинг тўла ёнишига бунда ортиқча ҳаво коэффициенти мумкин қадар кичик бўлишига эришиш зарур. Қуйида турли двигателларда ва иссиқлик-куч мосламаларида ёнилғи ёниши учун керак бўладиган ортиқча ҳаво коэффициентининг тахминий қийматлари келтирилган: Ё н и л ғ и т у р л а р и Бензин(карбюраторли двигателлар учун)........................................... 0.09-1.15 Дизел ёнилғиси (тезюрар дизеллар учун) ............................................ 1.20-1.60 Мотор ёнилғиси (секинюрар дизеллар учун) ........................................ 1.50-1.70 Қаттиқ ........................................................................................................ 1.50-2.00 Чангсимон ................................................................................................... 1.10-1.20 Газсимон (сиқилган, суюлтирилган газлар) ............................................... 1.05-1.15 Ёнилғининг қовушқоқлиги қанча паст бўлса, у ҳаво билан шунча яхши аралашади ва ортиқча ҳаво кам бўлганда ҳам ёнилғининг тўла ёниши таъминланади. Ёниш иссиқлиги деб, ёнилғининг масса бирлиги -1 кг суюқ ёки қаттиқ ёнилғи 1 м 3 газсимон ёнилғи тўла ёнганда ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдорига айтилади. Халқаро бирликлар системаси СИга кўра барча энергия турлари Жоулда (Ж) ўлчанади. Жоуль - 1 Ньютон (Н) куч 1 м йўлда бажарган иш. Жоуль унча катта бўлмагани учун кўпинча Жоулдан 1000 марта катта бўлган килоЖоулдан (кЖ) фойдаланилади. Илгари иссиқлик калорияларда (кал) ва килокалорияларда (ккал) ўлчанарди, I кал=4.1868 Ж; 1 ккал=4.1868 кЖ.

Турли маркадаги суюқ ёнилғилар (дизел ёнилғиси, бензин) тўла ёнганда деярли бир хил миқдорда иссиқлик ажралади. Унинг. фойдали (ёки паст) ёниш иссиқлиги Q паст =10200-10500 ккал/кг ёки 42500-43800 кЖ./кг га тенг. Двигателга ёнилғи эмас, балки ёнилғи ва ҳаводан иборат ёнувчи аралашма келади. Ёнилғининг иссиқлиги ортади, ёниш учун кўпроқ ҳаво берилганда эса камаядн. Ён илғи ва ёнувчи аралашмаларнинг ёниш иссиқлиги Ёнилғи Ҳисоблаб топилган ҳаво микдори, кг/кг Ёнилғининг ёниш иссиқлиги, кЖ/кг(ккал/кг) Ёнувчи аралашманинг ёниш иссиқлиги, кЖ/кг (ккал/кг) Автомобил бензини 14.8 43961 (10500) 2780 (664) Авиация бензини 14.9 44380 (10600) 2788 (666) Дизел ёнклгиси 14.4 42700 (1020) 2771 (662) Этил спирти 8.4 25958 (6200) 2763 (660) Бензол 13.2 39356 (9400) 2771 (662) Ёнилғи буғларининг ҳаво билан ҳар қандай аралашмаси ҳам двигателда алангаланиб ёнавермайди. Аралашманинг юқори ва паст алангаланиш чегаралари бўлади, аралашманинг юқори чегарасида ҳавода ёнилғи буғлари шунча миқдорда бўладики, аралашма бундан ҳам қуюқлашиб кетганда у алангаланмайдиган бўлиб қолади. Алангаланишнинг паст чегарасида ҳавода ёнилғи буғлари етарли бўлмайди, агар энди аралашма бундан ҳам суюқлашса, у ёнмайдиган бўлиб колади. α=0.45-0.5 бўлганда бензиннинг алангаланиш чегараси юқори, α =1.35-1.40 да эса паст бўлади. Босим ва температура кўтарилиш билан бу чегаралар бир оз катталашади. Маълумки нефтни қайта ишлаб атмосфера босимида ҳайдалганда нефтдан қуйидаги фракциялар олинади. 35–140 ° С–бензин фракцияси–180 ° С (205 ° С) 140-180 ° С–лигроин фракцияси 140-220 ° С–керосин фракцияси 180-350 ° С-дизел фракцияси 350 ° С дан юқори ҳароратда ҳайдаладиган фракция мазут дейилади. Мазут вакуум остида ҳайдалади ва қуйидаги фракцияга ажралади; 350-500 ° С– вакуум дистиллят, вакуум газойл 500–вакуум қолдиқ (гудрон) олинади. Суюлтирилган углеводород гази Атмосфера босими ва критик температурадан юқори бўлганда енгил фракцияли суюлтирилган углеводородлар газ ҳолатида бўлади. Босим бир оз ошганда (1,6МПа дан кўп эмас) у холда буғланадиган суюқликка айланади. Суюлтирилган газ асосан пропан (80% атрофида) ва бутан

(20%) газлари аралашмасидан иборат бўлади. Бундан ташқари, унда оз миқдорда бўлса ҳам этан, пентан, пропилен, бутилен ва этилен газлари бўлади. Бир бирлик суюлтирилтан газ ёнганда ажралиб чиқадиган иссиқлик катта - 46 МЖ/кг га тенг. Зичлиги тахминан 0,524 г/см 3 (20°С атрофида) бўлган суюлтирилган газ ёнганда чиқадиган ҳажмий иссиқлик 2400МЖ/м 3 дан ҳам ортиб кетади. Бу кўрсаткични бензинга солиштириб кўриб, шуни айтиш мумкинки, суюл-тирилган газ ёнилғи сифатида бензиннинг ўрнини тўлиқ боса олади. 1,6МПа иш босимига мўлжалланган нисбатан юпқа деворли пўлат баллон-ларда автомобилнинг фойдали нагрузкасини камайтирмасдан етарли мик-дорда газ сақлаш мумкин. Шунинг учун суюлтирилган газда ишлайдиган автомобиллар каби запас юриш йўлига эга. Газсимон ёнилғи ҳаво билан яхши аралашади ва шунинг учун цилиндрларда тўлароқ ёнади. Шу сабабли газсимон ёнилғиларда ишлайлиган автомобиллардан чиқадиган газларга қара-ганда заҳарсиз. Суюлтирилган газларнинг детонацияга бардошлиги юқори бўлганлиги учун бензинда ишлайдиган двигателларни суюлтирилган газда ишлашга қайта жиҳозлаганда, уларнинг сиқилиш даражасини оширишга имкон беради. Чунончи, ЗиЛ-130 автомобилининг бензин билан ишловчи двигателида сиқилиш даражаси 6,5% бўлса, ЗиЛ-138 автомобилининг газ билаи ишловчи двигателида 8; бензин билан ишлайдиган ЗМЗ-53 двигателида 6,7 бўлса, газ билан ишлайдиган ЗМЗ-53-07 двигателида 8,5. Белгиланган даражада сиқилиш даражасининг ортиши газ билан ишловчи двигателлар қувватининг бензин билан ишловчи двигателларга нисбатан бир оз (5-7%)- камайишини тўла компенсация қилиш имконини беради. Меъёрланадиган сифат кўрсаткичлари . Автомобилларда ёнилғиси сифатида суюлтирилган газнинг сифатини ҳарактерловчи асосий кўрсат- кичларга компонент таркиби, тўйинган буғ босими, суюқ буғланмайдиган қолдиқнинг бўлмаслиги, зарарли аралашмалар миқдори киради. Газнинг компонент таркиби . Газ баллонлари билан ишлайдиган автомобиллар учун тўлдириш станцияларида барча мавсумларда тарқатиладиган суюлти-рилган газнинг бу кўрсаткичи белгиланган чегарада ўзгариши лозим. Суюлти-рилган газ таркибида камида 80±5% пропан, кўпи билан 20±5% бутан ва кўпи билан 6% бошқа газлар бўлади. Пропан билан бутаннинг нисбати ўзгарса, газ ёнганда чиқадиган иссиқлиги ва ёнувчи аралашманинг таркиби ўзгаради. Оқибатда двигателнинг цилиндрларда ёниш жараёни ёмонлашади ва ишлатил-ган газнинг заҳарлилик даражаси ортади. Тўйинган буғ босими . Бу кўрсаткичлар йилнинг совуқ кунларида двигателнинг цилиндрларига газнинг ишончли узатилишига таъсир қилади. Минус 30°С температурада бу босим 0,07 МПа дан паст бўлмаслиги лозим. Босим, бундай пасайиб кетса, газнинг баллондан узлуксиз узатилиб турилиши бузилади. 45°С да буғ босими 1,6МПа дан ошиб ҳам кетмаслиги керак, чунки автомобилларда ишлатиладиган газ баллонлари кўпи билан шундай босимга ҳисобланади.

Газда олтинугурт миқлори ортиб кетса, ёнилғи аппаратига ўтириб, у тру- боқувурларнинг кесимини торайтиради ва резина-техника деталларини еми- ради. Олтингугурт двигателнинг цилиндрларида ёниб, ишлатилган газлар- нинг заҳарлилик даражасини оширади. Унинг миқдори массаси бўйича 0,015% дан ошмаслиги лозим. Ишқорлар ва эркин сув умуман бўлмаслиги керак. Сиқилган газ Сиқилган газ суюлтирилган газдан фарқли равишда нормал температура ва исталган юқори босимда ўзининг газсимон ҳолатини сақлаб қолади. Газ фақат ўта совутилгандаи кейингина суюқликка айланади. Автомобилларда ёнилғи сифатида 20 МПа гача сиқилган табиий газдан фойдаланилади. Табиий газ, газ конларидан олинади. Унинг асосий компоненти- метан. Сиқилган газ ёнганда катта масса бирлигида иссиқлик 49,9 МЖ/кг ажралиб чиқади, бироқ зичлиги жуда кам бўлганлигидан, ҳаттоки 20 МПа гача сикилган газ ёнганда чиқадиган ҳажмий иссиқлиги 7000 МЖ/кг дан ошмайди, яъни суюлтирилган газнинг ҳажмий иссиқлигидан камида 3 марта кам. Ёнганда чиқадиган ҳажмий иссиқлик миқдорининг кам бўлиши автомобилда ҳаттоки юқори босимда ҳам етарли миқдорда газ сақланишига имкон бермайди. Шу сабабли сиқилган табиий газ билан ишлайдиган, газ баллонли автомобилларда захира йўли - бензин ёкн суюлтирилган углеводород гази билан ишлайдиган автомобилларга нисбатан икки баробар киска. Метаннинг тадқиқот йўли билан аниқланган октан сони 110 атрофида. Сиқилган табиий газнинг захира миқдори кўп ва у арзон бўлганлгидан бен-зин ўрнига фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Автомобиллар учун ёнилғи сифатида сиқилган газдан фойдаланилганда, бу кўрсаткичларга сиқилган газнинг компонент таркиби ва газ баллон аппаратнинг ишига зарарли таъсир кўрсатувчи ҳамда двигателларнинг ёқилишини тезлаштирувчи моддалар миқдори киради. Табиий газнинг компонент таркиби. Автомобилларда барча мавсумларда ишлатилишга мўлжалланган сиқилгаи табиий газ таркибида камида 90% метан, кўпи билан 4% этан, оз миқдорда ёнувчи бошқа углеводород газлари: углерод оксиди 1%гача, кислород 1% гача, азот кўпи билан 5% бўлиши керак. Газ таркибидаги зарарли аралашмаларинг миқдори сиқилган ҳаво таркибида бундай аралашмалар чекланган миқдорда бўлади: водород сульфиди 2 г/100 м 3 дан, механик аралашмалар 0.1 г/100 м 3 дан ортиқ бўлмаслиги керак, жуда оз миқдорда ҳам бўлишга рухсат этилади. Шуни таъкидлаш керакки айни пайтда нефтни қайта ишлаш саноати 500 дан ортиқ ҳар хил нефт маҳсулотларини ишлаб чиқаради. Бўларнинг ичидан аввал асосий гуруҳларини-ишлатиш усули, таркиби ва хоссалари, ишлатиш соҳалари ҳар хил бўлганларини ажратиб олиш керак.

I–суюқ ёқилғи, II–сурков ва махсус мойлар, III–пластик сурков мойлари, IV–парафин ва церезинлар, V–битумлар, VI–техник углерод, VII–нефт кокси, VIII–ёқилғи мойларга қўндирмалар, IX–ҳар хил нефт маҳсулотлари. I–суюқ ёқилғилар гуруҳига–бензинлар реактив, дизел, газотурбина, катёл ва печлар ёқилғилар киради. Бензинлар–авиа ва автомобиль бензинлари, ички ёнув двигателлари учун мўлжалланган ва учқундан аланга олади. Авиабензинлар–бензин фракцияларини, каталитик крекинг ва Риформинг, алкиллатларини аралашмасидан ташкил топган бўлиб, унга антидетонация ва антиокислитель қўндирмалари қўшилади. Қуйидаги маркалари чиқарилади: Б-100/300, Б-95/115, Б-96/115, Б-70 (ТЭҚсиз). Уларнинг фракция таркиби 40-180 0 С. Суратидаги сон октан сонини, махраждаги сон детонацияга чидамлилигини билдиради. Автомобиль бензинлари–тўғри ҳайдаб олинган бензин фракциясини каталитик крекинг, риформинг, алкилат ва изомеризатлар аралашмасидан иборат маркалари А-66, А-72, А-76, АИ-93, А-98 бензинига ТЭҚ қўшилмайди. Қолганларига 0,41 дан 0,81 г/кг гача ТЭҚ қўшилади. Бу бензинларни ҚБ-35С, ҚО-205С, А-66 учун қолганларига 185-195 0 С дир. Авиареактив ёқилғилар (авиакеросинлар)-тўғри ҳайдаб олинган фракциядан иборат бўлиб, 2 сортга ажратилади. I-товуш тезлигигача бўлган учқунлар учун (Т-1, ТС-1, Т-2), II-товушдантез Т-6, Т-8, РТ ҳар хил маркали ёқилғилар бир биридан фракцияларнинг таркиби билан, S миқдори билан фарқ қилади. Дизел ёқилғиси-тўрт сортда чиқарилади. Да, Дз, Дл, Дс-арктик, қишки, ёзги ва махсус (-10-60 0 С), булар асосан қотиш ҳароратлари билан фарқ қилади. Газотурбина ёқилғи–локомотив двигателларда ишлатилади. Кокслашда ва термик крекингда ҳосил бўлган дистиллятлардан олинади ва алангаланиш ҳарорати 60 0 С дан паст бўлмайди. Котел ёқилғиси–уч сортда чиқарилади: мазут флот учун (марка Ф-5, Ф- 12), мазут топочный иссиқлик олиш учун ва кам куллик маркаси 40, 100, 200, 40м, 100м ва мазут мартен печлари учун маркаси МП ва МПС. Бу мазутлар асосан қовушқоқлиги билан фарқ қилади. Бу мазутларнинг қотиш ҳарорати +25+42 0 С. Печка ёқилғилари–печка ёқилғиси уйларни иситиш учун ишлатилади. Унинг фракция таркиби: 10% 160 0 С да қайнайди. 96%-360 0 С. Алангаланиш ҳарорати–15% дан юқори бўлмаслиги керак. II Сурков мойлари ва махсус мойлар. Сурков мойлари индустриал, турбина, компрессор ва буғ машиналари учун мотор станок ва машина механизмларни мойлаш учун ишлатилади. Индустриал мойларни 40 дан ортиқ турлари мавжуд. Турбина ва компрессор ва буғ турбиналари мойлари–оғир шароитда юқори ҳароратда буғ ва сувлар таъсирида ишлатилади. Компрессор мойлари цилиндр, клапан ва бошқа ҳаракатдаги қисмларни мойлаш учун ишлатилади. Мотор мойлари гуруҳига ички ёнув двигателларида қўлланиладиган

мойлар киритилган. Улар, авиация, автомобиль, автотрактор ва дизел мойларидир. Мойларни ҳар хил маркаларини белгилаш қуйидагиларга асосланган. М-гуруҳчани билдиради, сонлар кинематик 50 ва 100 0 С даги қовушқоқлигини билдиради. П-қўндирмани (ўзимизда ишланган), И-чет элда, С ва К-селектив ёки кислота билан тозаланган Л-3 С-ёзги, қишки шимолий. Авиамойлар МС-14, МС-20 поршенли двигателлари учун МК-8, МК- 6.....турбореактив двигателлар учун. Автомобиль мойлари-юқори сифатли ҳар хил қўндирмали селектив тозаланган мойлар. Марка АС-6 (М6Б), АС-8, АС-10 ва бошқалар. Автотрактор мойлари (автоллар)-дистиллят мойлари бўлиб селектив тозаланган ва қўндирмали бўлади. Марка Асп-6, Асп-10, АКЗп(МБ6), АК-15 (трактор мойи). Дизел моторлари учун 50 дан ортиқ маркадаги мойлар ишлатилади. Уларни ҳарорати 0 дан -43 0 С гача бўлади. Махсус мойлар-сурков мойлари бўлмай балки ишчи суюқликлар сифатида ишлатилади. Тормоз системаларида гидравлик қурилмаларда, трансформаторларда, конденсаторларда, электр кабелларда қўлланилади. Яна бу мойлар парфюмерияда, медицина ва махсус ишларда қўлланилади. Масалан медицинада вазелин ишлатилади. Ш.Пластик (консистент) сурков мойлари–нефт мойлари бўлиб қаттиқ углеводородлар билан совунлар қуюқлаштирилган ва бошқа қуюқлаштирувчи моддалар қўшилган бўлади. Бўлар нефт маҳсулотлари ёниқ ва оғир юклаган механизмларни ташқи муҳит таъсиридан сақлаш учун қўлланилади. Бу нефт маҳсулотлари жуда катта гуруҳни ташкил қилиб ўзини ички синфланишига эга.

Похожие

Нефт газ коллекторлари улардаги нефт газ ва қатлам сувларининг хусусиятлари

Нефт ва газ уюмининг энергетик тавсифи

Нефт маҳсулотларини депарафинлаш

Нефт ва газ қудуқлари уларнинг вазифаси ва конструкцияси

Нефт ва газ уюмининг ишлаш усуллари ва уларнинг самарадорлиги