Ўзбекистон ҳудудининг геологик тузилиши фойдали қазилмалари ва сейсмиклиги - География - Рефераты

Ўзбекистон ҳудудининг геологик тузилиши фойдали қазилмалари ва сейсмиклиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

802.888671875 KB

Ўзбекистон ҳудудининг геологик тузилиши фойдали қазилмалари ва сейсмиклиги Режа : 1. Стратиграфияси ва литологияси . 2. Тектоникаси. 3. Республика ҳудудида табиатнинг ривожланиш босқичлари ва рельефининг вужудга келиши . 4. Ўзбекистон ҳудудининг сейсмиклиги. 5. Фойдали қазилмалари.

Стратиграфияси ва литологияси . Ўзбекистоннинг геологик тузилиши жуда мураккаб, унинг ҳудудида протерозой эрасидан то тўртламчи давргача ҳосил бўлган чўкинди, магматик ва метаморфик тоғ жинслари мажмуи учрайди. Протерозой ва полеозой тоғ жинслари бурмаланган ва жуда кўп ёриқлар билан парчалаб юборилган. Тоғли ҳудудларда, қолдиқ тоғларда бу тоғ жинслари ер юзасига чиқади, Турон плитасининг текисликларида ва тоғлар орасидаги ботиқларда эса бу жинслар катта чуқурликларда ётади ва устини мезозой ва қайнозойнинг чўкинди тоғ жинслари қоплаган. Протеразой ётқизиқлари Ўзбекистонда Писком тоғ тизмасида, Ҳисор тоғ тизмасининг жануби- ғарбий тармоқларида ва Марказий Қизилқумда борлиги аниқланган. Бу ётқизиқлар Писком тоғ тизмасида гнейслардан (350 м), Ҳисорда гнейслардан, кристаллашган сланецлардан, Марказий Қизилқумда асосан сланецлардан, гнейслардан, доломитлардан ташкил топган. Уларнинг қалинлиги 3000-3500 метрга боради. Палеозой ётқизиқлари туркуми асосан антикли норийларнинг ядроларида тарқалган бўлиб, бу эрадаги ҳамма давр ётқизиқларидан ташкил топган. Кембрий ётқизиқлари Туркистон тизмасининг ғарбий чеккасида, Писком дарёси ҳавзасида, Ҳисор тоғ олди ҳудудларида ва бошқа ерларда аниқланган бўлиб, кучли метаморфиклашган кремнийли сланецлардан, кристаллашган оҳактошлардан, аргиллитлардан, қумтошлардан, конгломератлардан ташкил топган. Улар қопламининг қалинлиги 4000 метргача боради. Ордовик ётқизиқлари Туркистон, Зарафшон, Нурота, Зиёвуддин- Зирабулоқ тоғларида, Чотқол-Қураманинг шимолий тармоқларида аниқланган. Улар алевролитлардан, қумтошлардан, аргиллитлардан, кварцитлардан ва оҳактошлардан иборат бўлиб, қопламининг қалинлиги 400- 700 метрни ташкил этади. Силур ётқизиқлари палеозой гуруҳи ётқизиқлари ичида катта майдонни эгаллайди ва ётқизиқларининг ранг-баранглиги билан ажралиб туради. Улар,

масалан, Чотқол-Қурама, Туркистон ва Ҳисор тоғ тизмаларида, шунингдек Нурота тоғларида алевролитлар, қумтошлар, сланецлар, оҳактошлар, доломитлар, мармарлар, конгломератларнинг аралашмасидан ташкил топган бўлиб, қатламининг қалинлиги 3000 метрга боради. Девон даври ётқизиқлари Чотқол-Қурама, Зирбулоқ-Зиёвуддин, Марказий Қизилқум, Султонувайс тоғларида кенг тарқалган бўлиб, асосан карбонатли жинслар-доломит, оҳактош, мармар ва қаттиқ мергеллардан ташкил топган.Қатламининг қалинлиги 3500 метргача боради. Тошкўмир даври ётқизиқларининг литологик таркиби жуда ҳам хилма- хил ва қопламининг қалинлиги 4500-5000м бўлиб, оҳактошлар, доломитлар, мергеллар, кремнийли сланецлар ва бошқа ётқизиқлардан иборат, улар қатламлари ўзаро алмашиниб туради. Баланд тоғли ҳудудларда тошкўмир даври ётқизиқлари оҳактошнинг қалин қатламларидан иборат. Унда бокситнинг юпқа қатламлари ва линзалари учрайди. Чотқол, Қурама, Туркистон ва Олой тизмаларида бу давр ётқизиқлари қалин бўлиб, 4500 метргача боради. Пермь ётқизиқларининг Чотқол, Қурама, Ҳисор ва бошқа тоғ тизмаларида, шунингдек Сурхондарё ва Амударё ботиқларида тарқалганлиги аниқланган. Улар асосан конгломератлар, қумтошлар, алевролитлардан иборат бўлиб, ораларида оҳактошлар, порфирлар, туфларнинг қатламлари учрайди. Бу давр ётқизиқларининг умумий қалинлиги 500 метрдан 2500 метргача боради. Ўзбекистонда мезозой эрасига мансуб қатламларда бу эранинг барча даврлари ётқизиқлари ажратилган. Триас даври Жанубий Фарғонада, Ҳисорнинг жанубий тармоқларида, Ўзбекистоннинг шимоли-ғарбий ҳудудларида аниқланган. Лекин бу қатламларнинг литологик тузилиши хилма-хил бўлиб, уларнинг асосини конгломератлар, қумтошлар, гиллар, алевролитлар ташкил этади, қатламларининг қалинлиги 250-280 метргача боради.

Юра даври ётқизиқлари Ҳисорнинг шимолий ёнбағрида ва жануби- ғарбий тармоқларида кўмир қатламларидан, Фарғона конгломератларидан, Қуйи Амударё ва Устюртда гилли-қумоқли, Ғарбий Ўзбекистонда аргелитлардан ташкил топган бўлиб, қалинлиги 100-300 метргача боради. Бўр даври ётқизиқлари Ўзбекистоннинг деярли ҳамма ерида ажратилган ва уларнинг таркиби хилма-хилдир. Кайнозой туркумига кирувчи палеоген, неоген ва тўртламчи давр ётқизиқлари Ўзбекистонда кенг тарқалган. Палеоген ўз навбатида палеоцен, эоцен ва олигоцен ётқизиқларидан ташкил топган. Палеоцен ётқизиқлари қумтош, гил, алевролит, оҳактошлардан иборат, қалинлиги Устюртда 50 метргача боради. Ҳисор тизмасининг жануби-ғарбий тармоқларида эса қатламлари қалинлиги 160 метргача бориб, у оҳактошлар ва доломитлардан иборат. Эоцен ётқизиқлари Устюртда, Қуйи Амударёда қумтош ва оҳактошлардан (қалинлиги 2-25м), Қизилқумда, Тошкент атрофида асосан гиллардан (1-30м), Фарғона водийсида гипслашган гиллардан ва қумлардан иборат. Олигоцен ётқизиқлари эоценга нисбатан камроқ ҳудудларда аниқланган бўлиб, асосан гиллардан, қумтошлардан алевролитлардан иборат бўлиб, қалинлиги 10 дан 150 метргача етади. Неоген ётқизиқлари Ўзбекистонда кенг тарқалган. Устюртда қумтошлар, гиллар, алевролитлар, қумлар, оҳактошлар ва мергеллардан иборат қатламлар ҳосил қилган. Қалинлиги 75 метргача боради. Қизилқумда неоген ётқизиқлари анча қалин (150 м) бўлиб, гиллардан иборат. Ҳисорнинг жануби- ғарбий тармоқларида, Фарғона водийсида унинг литологик таркиби хилма- хилдир. Тўртламчи давр ётқизиқлари келиб чиқишига кўра асосан континентал аллювиал, аллювиал-пролювиал, пролювиал ва делювиал бўлиб, литологик тузилиши ва қатламининг қалинлиги турли жойда турлича. Аллювиал ётқизиқлар асосан йирик дарё водийларида кенг тарқалган бўлиб,

конгломератлар, шағаллар ва қумлардан иборат, усти унча қалин бўлмаган лёссимон гил жинслари билан қопланган. Аллювиал-пролювиал ётқизиқлар тоғлар ва тоғ олди текисликларидаги дарё ва сой ёйилмаларида тарқалган ва конгломератлар, шағаллар ва лёссимон жинслардан ташкил топган. Пролювиал ётқизиқлар вақтинча оқар сув олиб келган майда шағаллар ва лёссимон жинслардан таркиб топган бўлиб, тоғ этакларида кенг тарқалган. Делювиал ётқизиқлар асосан чақиқ жинслардан, лёссимон гиллардан иборат бўлиб, тоғлар ён бағриларида, дарё водийларида тарқалган. Ўзбекистон ҳудудидаги тўртламчи давр ётқизиқлари Ю.А.Скворцов, Ғ.А.Мовлонов ва бошқалар томонидан стратиграфик бўлиниш схемасига кўра 4та комплексга-Нанай, Тошкент, Мирзачўл, Сирдарё комплексларига ажратилган. 1.Нанай комплекси Q 1 -қуйи тўртламчи давр ётқизиқлари асосан катта харсанг тошлардан, шағаллардан, конгломератлардан ташкил топган бўлиб, устидан лёссимон жинслар билан қопланган. Нанай комплекси ётқизиқларининг қалинлиги ботиқларда 600 метргача боради. 2.Тошкент комплекси Q 2 -ўрта тўртламчи давр ётқизиқлари лёссимон жинслардан иборат бўлиб, унинг тубида шағал тошлар ётади. Умумий қалинлиги 350 метргача боради. 3.Мирзачўл комплекси Q 3 -юқори тўртламчи давр ётқизиқлари тоғ тизмаларида 20-30 м, текисликларда 40 метр ва ундан кўпроқ бўлиб, асосан лёссимон жинслардан таркиб топган, қатламида қум, майда шағал ва шағаллар учрайди. Бу қатлам туби шағаллардан таркиб топган. 4.Сирдарё комплекси Q 4 -ҳозирги давр ётқизиқлари тоғларда ҳам, текисликларда ҳам кенг тарқалган. Чотқол-Қурама тоғ массивида ва Ҳисорнинг жануби-ғарбий тармоқларида бу ётқизиқлар билан қайирдан ташқари қайр усти терассалари ҳам қопланган. Бу ётқизиқлар таркибида харсантош-шағаллар кўпроқ бўлиб, улар уст томонидан қалинлиги 8-10 м дан 20-30 метргача бўлган қумлоқ ва қумоқлардан ташкил топган қатлам билан қопланган.

Геологлар Ўзбекистонда тўртламчи даврнинг юқорида келтирилган 4 та комплексга кирмаган, аниқланмаган ётқизиқларни ажратадилар. Улар ичида энг кенг тарқалгани, келиб чиқиши (генезиси) шамол билан боғлиқ бўлган қумли жинслардир. Улар Қизилқумда кенг тарқалган, қалинлиги 5-7 метрдан 12-20 метргача боради. Тўртламчи даврнинг комплексларга бўлинмаган ётқизиқларига Ўзбекистонда ботиқларнинг тубида ҳосил бўлган кўл-кимё ётқизиқлари ҳам киритилади. Уларнинг қалинлиги 24,5 метргача боради. Географик номлар: Турон Писком Ҳисор тоғ Марказий Қизилқум Туркистон Нурота, Зиёвуддин-Зирабулоқ Чотқол-Қурама, Султонувайс Нанай Тошкент Сирдарё, Пермь. Сайёҳ олимлар: Ю.А.Скворцов, Ғ.А.Мовлонов. Тектоникаси. Ўзбекистон ҳудуди тектоник тузилишининг ўзига хослиги, ер пўстининг қалинлигига ва ер юзасининг тузилишига кўра тектоник жараёнларнинг кечиши кескин фарқ қилувчи 2 та тектоник ўлкага ажратилади. 1. Ороген (тоғли) ўлка. 2. Текислик-платформа ўлкаси. Ўзбекистоннинг ороген (тоғли)-яъни жанубий, шарқий ва марказий қисмлари неоген ва тўртламчи даврларда тектоник ҳаракатнинг ишини бошидан кечирганлиги учун платформадан кейин ҳосил бўлган ороген ўлка киритилади. У ҳар хил катта-кичикликдаги тектоник тузилмалардан иборат. Буларнинг асосийлари Чотқол-Қурама, Нурота-Олой, Ҳисор-Зарафшон системаларидаги тоғ тизмалари, Афғон-тожик ботиғининг шимоли-ғарбий қисми, Қизилқум қолдиқ тоғлари ҳамда Тошкент ёни ёки тоғ олди ботиғи, Зарафшон,Фарғона ботиқлари ҳисобланади. Текислик-платформа ўлкаси Ўзбекистоннинг ғарбида жойлашган ва унга Сирдарё синеклизасининг(ер пўстининг платформадаги сал букилган ботиқ қисми) жануби, Амударё гемисинеклизасининг (ботиғининг) шимоли-

шарқий қаноти, олий ва Жанубий Устюрт синеклизалари ҳамда Марказий Устюрт тепаликлари киради ва буларнинг ҳаммаси Турон плитасининг бир қисми ҳисобланади. Бу плитанинг палеозой фундаменти ер бетидан 1-6 км. дан ортиқроқ чуқурликда ётади. Платформа фундаменти бир нечта ёриқлар билан бўлакларга бўлиб юборилган. Энг катта ёриқлар кенгликка яқин йўналишдаги Ҳисор-Манғишлоқ ва меридианал йўналишдаги Урал-Омон ёриқларидир. Бу ёриқлар фундаментни 4 та блокка ажратган. Республикамизнинг асосий қисми шимоли-шарқий блокда, фақатгина жанубий қисми жануби-шарқий блокдадир. Шимоли-шарқий блок мезо- қайназойда кўтарилган, фундаментнинг чуқурлиги бу ерда 1 км. гача бормаган, фақатгина энг чуқур ботиқларда 2 км. дан ошган. Жануби-шарқий блок мезозойда деярли кўтарилган бўлган, қайнозойда жуда тез чўкабошлаган, шунинг учун бу ерда фундамент 8-10 км. чуқурликда ётади.Ороген ва плитали тектоник тузилмалар герцен ва альп тоғ ҳосил бўлиш даврларида вужудга келган, уларни турли катта-кичикликдаги ва йўналишдаги ёриқлар кесиб ўтган. Бу ер ёриқлари бўйлаб рўй бериб турадиган ҳаракатлар таъсирида мазкур тектоник тузилмалар ҳар хил баландликка кўтарилган, баъзилари чўккан, натижада палахсали рельеф шакллари ҳосил бўлган. Герцен тоғ ҳосил бўлиш даврида тектоник ҳаракатлар билан бир қаторда вулқонлар ҳам отилган. Вулқон ва ёриқлар содир бўлаётган жараёнлар натижасида Ўзбекистонда мавжуд рудали, рангли, нодир, қимматбаҳо фойдали қазилмалар ҳосил бўлган. Географик номлар: Нурота-Олой, Ҳисор-Зарафшон, Афғон-тожик, Ҳисор-Манғишлоқ, Урал-Омон. Республика ҳудудида табиатнинг ривожланиш босқичлари ва рельефининг вужудга келиши . Ўзбекистон ер юзасининг ҳозирги кўриниши узоқ давом этган геологик даврлар мобайнида денгиз ва қуруқлик шароитида, турли бурмаланиш

босқичлари давомида ҳар хил суръатда рўй берган тектоник ҳаракатлар таъсирида шаклланган. Архей ва протерозой эраларида Ўзбекистон ҳудуди денгиз остида бўлган ва чўкинди тоғ жинслари тўпланган. Ўзбекистон ҳудудининг асосий қисмини палеозой эрасидан тортиб то неогенга қадар Тетис денгизи қоплаб ётган. Юқори бўр даврида денгиз бир оз чекинган, ҳозирги Қизилқум ўрнида орол ва оролчалар кўриниб турган. Геосинклинал зонада ҳосил бўлган қалин денгиз ётқизиқлари айрим жойларда вақти-вақти билан давом этиб турган тоғ пайдо бўлиш жараёнларида бурмаланган ва баланд қуруқликлар вужудга келган. Силур даврида авжига чиққан каледон тоғ ҳосил бўлиш босқичида Ўзбекистон ҳудудида бу бурмаланишнинг таъсири сезилмаган ва геосинклинал шароит давом этган. Палеозой охирига келиб, герцин тоғлари ҳосил бўлгандан сўнг қуруқликлар майдони кенгайган, денгиз эса яна жануби-ғарбга чекинган. Тошкўмир даврида бошланган герцин бурмаланиши даврида Марказий Қизилқум, Ғарбий ва Жанубий Тяншан тоғ тизмалари кўтарилган. Перм даврига келиб герцин бурмаланиши тугагач тоғлар емирила бошлаган ва палеозой эрасининг охири ва мезазой эрасининг бошларигача бу тоғлар ясси тоғларга айланиб қолган. Мезазой эрасидаги киммирий бурмаланиши Ўзбекистон ҳудудида кузатилмаган. Бўр ва палеоген даврларида Ўзбекистон ҳудудига денгиз яна бостириб келади, ботиқларни ва текисликларни денгиз босади ҳамда Қоратоғ ва Олой тизмасигача етиб борди. Олой бўғизи Фарғона денгизини Тожикистон денгизи ҳавзаси билан боғлайди. Олой, Туркистон, Фарғона, Чотқол ва Нурота тизмалари орол ва ярим ороллар шаклида денгиздан кўтарилиб турган. Бу денгиз трангрессияси даврида денгиз қирғоқларида абразион текисликлар ҳосил бўлган, майда шағал, шағал-қум ва лойқалардан иборат чўкинди жинслар денгиз тубига ётқизилган. Уларнинг қалинлиги Марказий Фарғонада 2500 метргача боради. Палеогеннинг охирига келиб Ўзбекистон

ҳудудидан денгиз чекинади, букилмаларда қизил рангли континентал ётқизиқлар тўплана бошлайди. Неоген даврида кучли альп бурмаланиши рўй беради.Ўзбекистон ҳудудидаги герцин бурмаланишида кўтарилиб, кейинги геологик даврларда емирилиб пасайиб қолган тоғлар қайтадан кўтарилиб, ёшаради ва ҳозирги рельеф шакллари таркиб топа бошлайди. Тўртламчи давр бошларида ҳам тоғ ҳосил бўлиши давом этган. Ғарбий Тяншан тизмаларида кўтарилишлар юз берган ва рельеф шаклларининг таркиб топишида эрозия ҳамда музликлар таъсири кучая бошлаган. Тўртламчи даврда иқлимнинг ўзгариб бориши натижасида тоғларда тўпланган қор ва музликлардан жуда кўп оқар сувлар пайдо бўлган. Тоғларни кучли даражада емирган бу сувлар жуда кўп уваланган маҳсулотларни тоғ олди қияликларига ва текисликларга олиб келган. Дарёлар текисликларда адашиб, турли ўзанлардан оққан ва натижада қалин қум ҳамда гил аллювийларини тўплаган. Кейинчалик шамол қумларни ўйнатиб, қайта ёйиб, чўллардаги ҳозирги рельеф шаклларини вужудга келтирган. Ўзбекистонда тоғ олди қия текислик ва адирларда, шунингдек йирик дарё водийларида кўп тарқалган тез уваланувчи, ғовак, майда доналардан иборат карбонатли, бўз тусли, чўкинди тоғ жинси- лёсснинг келиб чиқиши мунозарали. Баъзи олимлар лёссни денгиз, кўл, дарё, сув-музлик ётқизиқлари натижасида вужудга келган деб, бошқалар эса эол жараёнлар туфайли ҳосил бўлган деб ҳисоблашади. Кўп олимлар эол жараёнлар ва тупроқ ҳосил бўлиш жараёнида вужудга келган деган гипотезани маъқуллайдилар. Ўзбекистонлик олимлар Ўрта Осиё лёсси аллювиал йўл билан ҳосил бўлган деган хулосага келганлар. Яна шуни такидлаш лозимки, тўртламчи даврда Ўзбекистон ҳудудида тоғ тизмалари билан бирга тоғ оралиғидаги ботиқлар ҳам секинлик билан кўтарила бошлаган. Натижада неоган даврида ётқизилган чўкинди қатламларни оқар сувлар юва бошлаган, шу билан бирга дарё водийларида дарё террасалари вужудга кела бошлаган. Тоғ тизмалари, тоғ оралиғидаги ботиқларнинг кўтарилиши уларнинг чекка, яъни тоғ тизмаларига яқин

қисмларда кучлироқ бўлган. Шу сабабли ботиқларнинг бу қисмларида тоғ олди қирлари (адир) вужудга келган. Ўзбекистон ҳудудида плейстоценда шаклланган рельеф асосан тўрт босқичда: Нанай ( O 1 энг қадимгиси) Тошкент (О 2 ) , Мирзач ўл (О 3 ) ва Сирдарё (О 4 ) босқичларида шаклланган. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Ўзбекистон ҳудудидаги тоғларнинг, текисликларнинг ҳозирги рельефи неоген ва тўртламчи даврларда вужудга келган. Тоғлар асосан денудация, текисликлар эса аккумуляция жараёнлари натижасида ҳозирги кўринишга келган ҳудудлардир. Бинобарин, Ўзбекистон табиати ҳозирги ҳолатининг шаклланиши асосан тўртламчи давр мобайнида рўй берган. Географик номлар: Тетис денгизи, Жанубий Тяншан, Марказий Қизилқум, Олой бўғизи, Фарғона денгизи, Тожикистон денгизи. Ўзбекистон ҳудудининг сейсмиклиги. Маълумки, Ер ички қисмидаги жараёнлар таъсирида ер пўстида рўй берадиган титраш, силкиниш ва тебраниш ҳаракатларга ер қимирлаш (зилзила) деб аталади. Грек олими Аристотел, ўрта аср буюк энциклопедисти Ўрта Осиёлик Абу Райҳон Беруний, Ибн Синолар зилзиланинг асосий сабабчиси вулқон ҳаракатлари бўлса керак деб ўйлаганлар. Бу фикр фанда XVIII - XIX асрларгача сақланиб қолди. Баъзи олимлар зилзилалар Қуёш, Ой ва бошқа сайёраларнинг таъсирида рўй беради деб, космик таълимотни илгари сурганлар. 1872 йилда Жанубий Италяда кузатишлар олиб борган Эдуард Зюс ер қимирлашлар тектоник жараёнларга боғлиқ эканлигини биринчи бўлиб илмий асосда тушунтирган. Бундан ташқари, Зюс зилзилалар ер остидаги бўшлиқлардаги ўпирилиш, қулашлар натижасида келиб чиқишни ҳам аниқлаган.

Спартак 464 эээээрамиздан аввл. Истамбул 1556 г. Иерусалим 1546 г.

Мармара 1509 г. Лиссабон 1755 г.

Тошкент, 1966. харита зилзилалар Демак, зилзилалар пайдо бўлишига кўра бир неча турга бўлинади. 1. Вулқон ҳаракати пайтида рўй берадиган зилзилалар. 2. Ер пўстида рўй берадиган тектоник ҳаракатлар билан боғлиқ бўлган зилзилалар. 3. Ўпирилиш, қулаш натижасида бўладиган зилзилалар. 4. Метеоритлар тушиши оқибатида рўй берадиган зилзилалар. Тектоник зилзилалар тоғларнинг ўсиши, узилмалар бўйлаб тоғ жинсларининг силжиши, букилмаларнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ бўлгани учун кучли, ниҳоятда хафли ҳисобланади. Ўзбекистон ҳудуди Альп- Ҳимолай геосинклинал (сейсмик) минтақасида жойлашган, бу ерда зилзиланинг кучи 8-9 баллгача боради (Рихтер шкаласи бўйича). Деярли ҳамма кучли зилзилалар ер қобиғидаги тектоник ҳаракатлар натижасида пайдо бўлади. Кучли зилзилалар йирик морфоструктураларнинг туташган ерида, тоғ тизмаларининг йирик ботиқлар билан туташган чегараларида кузатилади. Ўзбекистонда сейсмик энг фаол зонага Чотқол-Фарғона, Қизилқум, Ҳисор-Олойнинг жанубий этаги киради. Уларнинг ҳар бирида сейсмоген зоналар ажратилган. Ўзбекистонда бўлиб ўтган зилзилалар ўчоқларининг жойлашиш харитасини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, зилзилаларнинг ўчоғи чўзиқ шаклда бўлиб, ер пўстидан чуқурда ётган

ёриқларнинг йўналишига мос тушади. Зилзила ўчоқларининг чуқурлиги асосан 5-40 км орасида бўлади. Ўзбекистон ҳудудида ва унга қўшни ўлкаларда Чотқол-Фарғона, Шарқий Фарғона, Жанубий Фарғона, Жанубий Тяншан (унинг ғарбий ва шимолий қисми), Марказий Қизилқум, Писком- Қаржантоғ, Жанубий Ўзбекистон сейсмоген зоналари ажратилган. Бу зоналарнинг ҳаммаси тектоник ёриқлар ўтган ҳудудларга тўғри келади. Уларда Рихтер шкаласи бўйича кучли 7-9 балли фалокатли зилзилалар қайд қилинган. Масалан, Ўзбекистонда 1976-1986 йиллар орасида Сейсмология институтининг берган маълумотларига кўра магнитудаси 5,5-7,3 бўлган 10 дан ортиқ кучли зилзила қайд қилинган. Чотқол-Фарғона сейсмик фаол зонада энг фаол ер қимирлаш ҳудудларидан бири Писком-Қоржантоғ сейсмоген зонаси ҳисобланади. Унинг асосини Угам-Қоржантоғ ер ёриғи ташкил этади. Бу ерда 1937 йилда Писком, 1946 йилда Чотқол, 1959 йилда Бурчмулла, 1966 йилда Тошкент, 1971 йилда Абай Бозор, 1972 йилда Халқобод, 1977 йилда Товоқсой, 1980 йилда Назарбек зилзилалари содир бўлди. Ҳозирги кунда зонанинг сейсмик режими ўзгариши кузатилмоқда. Шунингдек, бу режимга Чорвоқ сув омборида тўпланаётган сувнинг таъсири бор-йўқлигини синчиклаб ўрганилмоқда. Биз гувоҳ бўлган Тошкент зилзиласига тўхтаб ўтайлик. Бу зилзила 1966 йилнинг 26 апрель тонгида маҳаллий вақт билан соат 5 дан 22 минут 52 секунд ўтганда бошланган. Аввал қаттиқ гумбурлаш товуши эшитилиб, шаҳар чеккасида шафақ кўринган (кучли зилзилалар олдидан пайдо бўлади). Бу ер остида йиғилган кучланишнинг ер юзига чиққан пайтида электр энергиясига айланишидан содир бўлади. Рўй берган зилзила ўчоғи Тошкент остида 5-10 км чуқурликда жойлашган. Зилзила энергияси 10 14 жоулга тенг бўлиб, эпицентрда (Қашқар маҳалласида) унинг кучи 8 баллга етган, шаҳар чеккасида 6 балл бўлган. Зилзила 6-8 секунд давом этиб, тебраниш 1 см.гача борган. Биринчи кучли зарбдан сўнг силкинишлар такрорланиб, тез вақт ичида 500 тадан ошиб кетган, уларнинг ичида 5 та

зилзиланинг (10 майда, 24 майда, 4 июнда, 24 июнда ва 4 июлда бўлган зилизилаларнинг) кучи 7 баллга яқинлашган. Тошкент марказий сейсмик станцияси Тошкентда зилзиланинг 1500 марта такрорланганлигини қайд қилган. Тошкент зилзиласига шаҳаролди флексура узилмасидаги (тоғ жинсларининг ҳар хил кучланишлари таъсирида узилиб кетишидан бир неча километрга чўзилган синиқлар-флексура узилмалари ҳосил бўлади) тектоник ҳаракатларнинг фаоллашиши сабаб бўлган. Маълумотларга кўра, 8 балли силкиниш Тошкентда 1868 йилда бўлган. Тошкент сейсмостанциясининг берган маълумотларига кўра, 1915 йилдан 1953 йилгача Тошкентда 89 марта ер қимирлагани кузатилган. Шундан 22 таси 4 балл, 6 таси 4-5 балл, 15 таси 5 балл, 2 таси 6 балл кучга эга бўлган экан. 1966 йилги зилзиладан Тошкент шаҳри анча зарар кўрди-84000 квартира, 225 та болалар муассасалари, 181 та ўқув даргоҳлари бузилди, бир қанча саноат корхоналари шикастланди, Ерда майда ёриқлар пайдо бўлди. Жанубий Ўзбекистон сейсмоген зонаси Жанубий Тяншан зонасининг жануби-ғарбидаги давоми ҳисобланади. Бу зонада 1175 йилда Керки, 1880 йилда Ургут, 1984 йилда Ғаллорол кучли зилзилалари қайд этилган. Жанубий Фарғона зонаси энг фаол зоналардир. Бу ерда 1888 йилда 8 балли Костакўз, 1923 йилдаги 8 балли Гарден, 1924 йилда 7-8 балли Қуршоб, 1977 йилдаги Шоҳимардон, 1982 йилдаги Чимён зилзилалари қайд этилган. Ўзбекистонда энг фаол сейсмик зоналардан бири Шимолий ва Шарқий Фарғона зонаси. Бу ерда 1620 йилда 9 балли Асхи, 1927 йилда 8 балли Наманган, 1984 йилдаги Поп, 1903 йилдаги 8 балли Ойм ва 1902 йилдаги 9 балли Андижон зилзилалари қайд қилинган. Бу зонада Наманган, Андижон, Писком-Чотқол, Қуршаб каби эпицентрлар гуруҳлари мавжуд. Кейинги йилларда фаол сейсмик ҳаракатлар Жанубий Тяншан зонасига кирувчи Жануби-Ғарбий Қизилқумда рўй берди.1975 йил 17 майда Газли атрофида кучи 7 баллдан юқори (то 9 баллгача) бўлган фалокатли зилзила рўй берди. Сейсмология илмий-текшириш институтининг берган маълумотига кўра, бу зилзила Жанубий Қулжуқтоғ ёриғида унча катта

бўлмаган (10 км) чуқурликда йирик блокларнинг қўзғалиши натижасида рўй берган. Газли зилзиласи 1978 йилда озроқ магнитуда (магнитуда-зилзиланинг насбий энергетик характеристикаси) билан такрорланган. Бизнинг республикамиз ҳудуди қўшни мамлакатларда ҳосил бўлган сейсмик тўлқинларни акс эттирадиган зонада туради. Шунинг учун у ерда бўлаётган зилзилаларнинг акс садосини биз тез-тез сезиб турамиз. Ўзбекистонда антропоген омил таъсирида ҳам кучсиз зилзилалар бўлиб туради. Ҳар хил портлатиш ишлари, транспорт ҳаракати, йирик сув омборларининг қурилиши таъсири, ер ости бойликлари қазиб олингандан сўнг бўшлиқларни сув билан тўлдирилиши кабилар бундай антропоген зилзилаларга сабабчидир Ўзбекистонда борган сари техноген ер қимирлашлар хавфи ортмоқда. 2001 йил 8 августда Японияда қизиқ тажриба ўтказилди. Мактаб ўқувчиларидан 1 миллионтаси катта майдонга йиғилган ва улар 1 минут давомида бараварига сакраб, кучсиз ер силкиниши бўлишига эришганлар. Ҳозирги кунда фан зилзилаларни башорат қилишда бирмунча ютуқларга эришди. Зилзилани кузатиш бирнеча босқичда олиб борилмоқда. Биринчи босқичда узоқ муддатли башорат асосида зилзила қаерда, таҳминан қайси йилларда, қандай куч билан содир бўлиши аниқланмоқда. Кейинги босқичларда зилзилаларни ўрта ва қисқа муддатларга башорат қилинади. Бунинг учун сейсмоген зоналарда махсус асбоблар ёрдамида зилзила даракчилари кузатиб борилади. Улар-ернинг магнит, электр, гравитацион майдонларининг ўзгариши, ионосфера қатламидаги ўзгаришлар, ер сатҳининг, ер ости сувларининг сатҳининг, улар таркибидаги микроэлементлар миқдорининг, сейсмик тўлқинлар тарқалиш тезлиги ўзгаришлари ва бошқалардир. Бу даракчилар зилзила ўчоғидаги тоғ жинсларининг физик ҳоссаларининг ўзгаришидан юзага келади. Зилзила даракчиларидан баъзилари бевосита ер қимирлашидан бир неча кун ва соат олдин кузатилади. Улар ер силкинишини қисқа муддатда башорат қилишга хизмат қилади. Бу даракчилар зилзила ўчоғида турли механик-электрик

жараёнлар билан боғлиқдир. Масалан, Газли зилзиласининг қайталанишидан ва Олой зилзиласидан олдинги импульс электромагнит ва магнит майдонларининг характерли ўзгаришларини Ўзбекистон Фанлар Академияси Сейсмология илмий текшириш институтининг олимлари аниқлаб, бўладиган зилзилаларни башорат қилганлар. Кейинги йилларда зилзилаларни башорат қилишда у билан боғлиқ бўлган олдин ва кейин келадиган оқибатларни кузатишда гидрогеохимик ва гидродинамик усуллардан кенг фойдаланилмоқда. Тектоник ҳаракатларни ўрганиш борасида гидрохимик маълумотлар фан учун янги бир соҳани очди- бу гидрогеосейсмологиядир. Зилзила бўлаётган пайтда чуқур қатламдаги сувлар таркибидаги кимёвий элементлар, тузларнинг хусусиятлари ўзгариб туриши зилзила сабабларини билиш имкониятини яратди. Кўп йиллик кузатишлар фақат радон усулини қўллаш билангина башорат қилишга эришиш мумкин эмаслигини тасдиқлади. Шуни айтиш керакки, фақат ҳамма даракчиларни кузатадиган илғор усулларни комплекслаштириш натижасидагина зилзила башоратига тўғри йўл очиш мумкин. Ҳозирги кунда зилзилаларни башоратлашда зилзиладан олдин ҳайвонларнинг ўзини тутиши, ўсимликлар ҳолатининг ўзгариши ҳам ўрганилмоқда. Ўзбекистонда зилзилаларни кузатиш ишлари 30га яқин сейсмостанцияларда, ЎзРФА Сейсмология институтида ва бошқа ташкилотларда олиб борилади. Зилзилалар келтирадиган зарар ва талафотларни камайтиришда ҳамда улар олдини олишда иморат ва иншоотлар мустаҳкамлигини ошириш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун мамлакатимизнинг бутун ҳудуди сейсмик районлаштирилган. Иншоотлар ва биноларни қуришда ва улар чидамлилигини белгилашда ҳар бир сейсмик районнинг хусусияти, яъни рўй бериши мумкин бўлган зилзилалар кучи ҳисобга олинади. Географик номлар: Жанубий Италя, Альп-Ҳимолай, Ҳисор-Олой, Чотқол-Фарғона, Шарқий Фарғона, Жанубий Фарғона, Жанубий Тяншан,

Писком-, Қаржантоғ, Жанубий Ўзбекистон, Угам-Қоржантоғ, Бурчмулла, Абай Бозор, Халқобод, Товоқсой, Назарбек, Костакўз, Гарден, Шоҳимардон, Чимён, Асхи, Наманган, Поп, Ойм, Андижон, Газли, Япония. Сайёҳ олимлар: Аристотел, Эдуард Зюс. Фойдали қазилмалари. Ўзбекистон турли фойдали қазилмаларга бой. Унинг ҳудудида Менделев даврий системасининг деярли барча элементлари топилган. Ҳозирга қадар 2,7 мингдан зиёд турли фойдали қазилма конлари ва маъдан намоён бўлган истиқболли жойлар аниқланган. Улар 100 га яқин минерал хомашё турларини ўз ичига олади. Шундан 60дан ортиғи ишлаб чиқаришга жалб этилган. 900 дан ортиқ кон қидириб топилган бўлиб, уларнинг тасдиқланган заҳиралари 970 миллиард АҚШ долларини ташкил этади (И. Каримов, 1997). Бир қатор фойдали қазилмалар, чунончи олтин, уран, мис, табиий газ, вольфрам, калий тузлари, фосфоритлар, каолинлар бўйича Ўзбекистон тасдиқланган заҳираларга кўра дунёда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Ўзбекистонда ишга солинаётган фойдали қазилма конлари ўзининг заҳиралари катталиги билангина эмас, балки бир қатор ҳусусиятлари билан ҳам ажралиб туради. Бу хусусиятлар қуйдагилар: 1. Табиий ва минерал ҳомашё заҳиралари йирик конларда тўпланган, уларни қазиб олинган жойнинг ўзида комплекс қайта ишлаш имкони бор. 2. Фойдали қазилмаларнинг кўпгина турлари таркибидаги фойдали компонентлар миқдори кўп бўлибгина қолмай, катта миқдорда йўлдош элементларга ҳам эга. 3. Конларнинг кўпчилигида қазилмани очиқ усулда олиш мумкин, рудаларни бойитиш технологияси ҳам нисбатан оддий. Бу технология фойдали компонентларни кўп миқдорда чиқаришни ва жаҳон бозорида харидоргир маҳсулот олишни таъминлайди;

4. Кўпгина фойдали қазилма конлари аҳоли зич яшайдиган яхши ўзлаштирилган минтақаларда жойлашган. Улар транспорт йўлларига ва ҳудудлар ўртасида ресурсларни ташиш воситаларига, шу жумладан суюқ ва газ ҳолатидаги фойдали қазилмалар учун қувур транспортига эга; 5. Ишлаб чиқариш ва социал инфраструктура, малакали кадрлар, тоғ- кон саноати мутахассислари тайёрлайдиган олий ва ўрта махсус ўқув юртлари тизими мавжуд. Ўзбекистон ноёб ёқилиғи-энергетика ресурсларига эга. Республикада 1990 йиллар бошида нефтнинг жами заҳираси 350 млн.т, газники 2 триллион кубометр, кўмирники 2 млрд. тонна эди. Ўзбекистонда 1997 йилда 7,6 млн.т.нефть, 49,8 млрд. м 3 газ, 2,8 млн.т. атрофида кўмир қазиб олинди. Республикада нефть ва газ мавжуд бўлган Устюрт, Бухоро-Хива, Жануби- Ғарбий Ҳисор, Сурхондарё, Фарғона каби минтақалар мавжуд. Заҳираси саноат аҳамиятига эга бўлган нефть-газ конларининг 70 % га яқини Бухоро- Хива геологик зонасига тўғри келади. Фарғона водийси энг қадимий ўзлаштирилган нефтли райондир. Шимолий Сўх, Жанубий Оламушук, Полвонтош, Чимён, Шўрсувда нефть ва газ конлари биринчи марта XIX аср охирларида очилган б ў либ, 1904 йилдан қазиб олина бошланган. Мазкур фойдали қазилмалар мезозой ва қайнозой эралари чўкинди жинслари орасида пайдо бўлган. 1992 йилда водийда Мингбулоқ нефть кони очилди ва 1994 йилнинг июнь ойларидан бошлаб нефть олиняпти. Нефть ва нефть-газ конлари Шеробод-Сурхондарё тоғ оралиғи ботиғида палеоген даври оҳактошлари орасида, Ҳисорда асосан юра даври карбонат тоғ жинслари орасида, Қашқадарё ва Бухоро вилоятларида ҳам мезозой даври карбонатли тоғ жинслари орасида ҳосил бўлган бўлиб, улар кўп қатламли. Ўзбекистонда энг йирик газ конлари Жануби-Ғарбий Ҳисор ва Бухоро- Хива нефть ва газ минтақаларида жойлашган. Бухоро-Хива минтақаси асосий минтақа бўлиб, унда республикамиздаги газ заҳираларининг 90% жойлашган. Республикадаги газ заҳираси 66 трлн. м 3 миқдорида баҳоланган, бу ер юзи

заҳирасининг 1,3 % ни ташкил этади. Ўзбекистонда энг йирик ноёб газ конлари Шўртон, Муборак, Газли гуруҳларига кирувчи конлардир. Улар мезозой даври карбонатли тоғ жинслари орасида ҳосил бўлган бўлиб, кўп қатламли ва юқори маҳсулли, газга нефть йўлдош бўлиб чиқадиган конлардир. Ҳозир Ўзбекистоннинг нефть маҳсулотларига бўлган талаби ўз ресурслари ҳисобига қондирилмоқда. Ўзбекистон катта кўмир заҳираларига эга. Оҳангарон водийсида (қўнғир) очиқ усулда ва ер остида газга айлантирилиб, Шарғун ва Бойсунда тошкўмир шахта усулида қазиб олинмоқда. Бу конлар юра даври қатламларида жойлашган. Ҳозир бу конларда ҳар йили ўртача 3 млн. т. кўмир (шундан 70 минг тоннадан кўпроғи тошкўмир) қазиб олинмоқда. Ўзбекистонда бир қанча қора (темир, титан, марганец, хром), рангли (мис, қўрғошин), нодир (волфрам, молибден, қалай, висмут, симоб, сурма), қимматбаҳо (олтин, кумуш) металл конлари бор. Ҳозир республикада 200 дан ортиқ темир рудаси борлигини билдирувчи конлар мавжуд, лекин саноат учун қазиб олишга ярайдиганлари ҳали аниқлангани йўқ. Истиқболлилари 1989 йилда очилган, заҳираси 128 млн.т., таркибида 32 % темир бўлган Темиркон, 36 % темир бўлган Суренота конлари ҳисобланади. Ўзбекистон дунёдаги жуда катта олтин заҳираларига эга давлатдардан ҳисобланади. 2003 йил маълумотларига кўра мамлакатимиз олтиннинг аниқланган заҳираси бўйича дунёда 4 ўринда, олтин ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажми бўйича эса еттинчи ўринда туради. Республикамизда 46 та олтин кони аниқланган, шундан 29 таси ўрганилган, 12 таси фойдаланилмоқда Ўзбек олтини сифати жиҳатидан энг соф олтин деб эътироф этилган ва 20 га яқин халқаро мукофолару совринларга сазовор бўлган. Жумладан 1999 йили нуфузли Токио биржаси софлик даражаси «99.99» рақами билан тамғаланган ўзбек олтинини бутун дунё миқёсида тилла сифатини аниқлашнинг олий мезони- эталони тарзида белгилаб қўйди. Ўзбекистонда 1990 йилларда 70 тонна олтин қазиб олинган, 1998 йилга келиб бу кўрсаткич 87 тоннани ташкил этди. Олтиннинг заҳиралари Нурота,

Тошкент атрофида ва асосийси Марказий Қизилқумда кембрийгача бўлган ва қуйи палеозой жинсларида жойлашган. Бу ердаги Мурунтов кони дунёдаги энг катта конлар жумласига киради. Қизилқумда Мурунтовдан ташқари Ажибугут, Булуткон, Балпентоғ, Аристантоғ, Тўрбой ва бошқа янги конлар аниқланган. Сўнгги йилларда Маржонбулоқ, Олмалиқ, Қизилолмасой ва Чодоқда ҳам олтин қазиб олинмоқда. Ҳозир Ўзбекистонда қазиб олинаётган олтиннинг 86 % га яқини Қизилқумга, 10 % Олмалиққа тўғри келади. Ўзбекистон яна бир қимматбаҳо металл- кумушга ҳам бой. Унинг йирик конлари Навоий ва Наманган вилоятларида жойлашган. Саноат аҳамиятига эга заҳираси Оқжитпес, Косманчи, Високовольтнўй, Ацтепа конларида бўлиб, заҳираси 30 000 т. ташкил этади. Ўзбекистон рангли металларнинг ҳам аниқланмаган заҳираларига эга. Мис рудалари билан бирга республикамизда рангли металларнинг 15 дан ортиқ тури қазиб олинади. Рангли металлар рудаларининг заҳиралари асосан Олмалиқ руда майдонида жойлашган 3 та конда аниқланган заҳираси 22 000 млн. тонна. Олмалиқ зонасида аниқланган мис заҳираси Олмалиқ тоғ металлугия комбинатини 200 йил давомида хомашё билан таъминлаши мумкин. Ўзбекистон бой уран заҳираларига ҳам эга, уни қазиб олинаётган ҳажми бўйича дунёда 8 ўринда туради. Биринчи уран кони 1904 йилда Фарғона водийсида очилган. Кейинги йилларда водийда яна бир қанча уран конлари очиб ишга тушурилди. 1943 йилда эса биринчи марта уранни ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Ўзбекистон геологлари томонидан 50 йилларнинг охирида ноёб Учқудуқ уран кони очилиб, унинг заҳираси ўрганилди. Кейинги йилларда Қизилқумда яна ўнлаб янги конлар очилди, уларда урандан ташқари селен, молибден, ренин, скандия каби элементлар борлиги аниқланди. Ҳозирги кунда жаҳон бозорида уранга талаб ортиб бормоқда, чунки уни тинчлик мақсадларида ишлатиш кенгайиб бормоқда. Ўтган асрнинг 90-йилларида дунёдаги 26 давлатда 426 та атом реактори ишлаган ва уларга дунёда ишлаб чиқарилган электр энергиясининг 16 % и тўғри келган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон АҚШ ва

Россияга келишув асосида уран етказиб бермоқда. Қизилқум на фақат олтин, уранга бой, у фосфоритларнинг ҳам аниқланган катта заҳирасига эга. Бу ерда геологларнинг фикрича, фосфоритларнинг тахминий заҳираси чексиздир. Ўзбекистонда нометалл фойдали қазилмаларнинг 70 дан ортиқ хили қазиб олинади ёки халқ хўжалигида ишлатилади. Металлургия учун хомашё ҳисобланаган плавиковўй шпат, графит, асбест, талк, кимёвий хомашё- туз, олтингугурт, қишлоқ хўжалиги учун зарур бўлган- фосфоритлар, бентонитлар, гиллар, глауконитлар, калий тузлари, ойна саноати хомашёси дала шпати, кварц, кварцли қум, каолин ва бошқалар шулар жумласидандир. Ўзбекистонда бинокорлик материаллари ҳам жуда кўп. Оқ рангдан то қора ранггача хилма-хил безакбоп тошлар, хусусан мармар конлари мавжуд. Республикамизда кўплаб калий тузи, ош тузи ва тош тузи конлари, иссиқ минерал булоқлар бор. Ўзбекистондаги ер ости сувлари таркибида, айниқса Бухоро-Қарши, Сурхондарё, Устюрт ва Фарғона артезиан ҳавзаларидаги сувларда саноат аҳамиятига эга миқдорда цезий, рубидий, стронций, бор, германий, йод ва бром кабиларнинг борлиги аниқланган ва уларнинг айримлари ҳозирги кунда сувдан ажратиб олинмоқда. Географик номлар: Жануби-Ғарбий, Ҳисор, Шимолий Сўх, Жанубий Оламушук, Полвонтош, Чимён, Шўрсув, Шеробод-Сурхондарё, Бухоро- Хива, Шўртон, Муборак, Газли, Оҳангарон водий, Шарғун, Бойсун, Темиркон, Суренота, Мурунтов, Ажибугут, Булуткон, Балпентоғ, Аристантоғ, Тўрбой, Маржонбулоқ, Олмалиқ, Қизилолмасой, Чодоқ, Оқжитпес, Косманчи, Високовольтнўй, Ацтепа, Учқудуқ, Бухоро-Қарши.

Адабиёт 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 2. Акромов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настояҳее и будуҳее Аралского моря. Ташкент, 1990. 3. Атлас Узбекской Республики. Часть первая. Москва-Ташкент, 1982. 4. Бабушкин Л.Н. Когай Н.А., Зокиров Ш.С. Агроклиматические условия сельского хозайства Узбекистана. Ташкент, Меҳнат, 1975. 5. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской Республики. Трудў ТашГУ. Нов.серия. Вўп 231.Географические науки., кн.27. Ташкент, 1964. 6. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси.Тошкент. Ўқитувчи, 1996.

Похожие

Австралия шаклланиш тарихи, релъефи ва фойдали қазилмалари

Узбекистон геологик тузилиши

Фойдали казилмалар

Осиё - шаклланиш тарихи, рельфи, фойдали казилмалари

Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи