Ўзбекистон иқлими - География - Рефераты

Ўзбекистон иқлими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

34.9775390625 KB

Ўзбекистон иқлими Режа ; 1. Ўзбекистоннинг географик ўрни ва қуёш радиацияси . 2. Ер юзаси ҳолатининг Ўзбекистон иқлими шаклланишидаги роли . 3. Жой рельефининг иқлимга таъсири. 4. Иқлимнинг ўзгариши

Ўзбекистон ҳудуди серқуёшлиги, иқлимининг континенталлиги, қурғоқчиллиги билан ажралиб туради. Унинг шимолий қисми (Устюрт) мўътадил, қолган асосий қисми эса субтропик иқлим хусусиятлари мавжуд бўлган Турон иқлими ўлкасида жойлашган. Мўътадил минтақада жойлашган қисми-Устюрт учун қурғоқчиллиги, қишининг узоқ давом этиши, совуқлиги, ёғин-сочиннинг фасллар бўйича деярли бир хил тақсимланганлиги, субтропик минтақада жойлашган қисми эса ёзининг қуруқлиги, иссиқлиги, қишининг эса қисқа, нисбатан илиқлиги билан ажралиб туради. Ўзбекистоннинг юқорида қайд этилган иқлими ва унинг хусусиятлари қуйидаги омиллар таъсирида вужудга келган: жойнинг географик ўрни ва Қуёш радиацияси, ҳаво массаларининг ҳаракати, жойнинг рельеф тузилиши, ер юзасининг ҳолати ва инсонинг хўжалик фаолияти. Ўзбекистоннинг географик ўрни ва қуёш радиацияси. Ўзбекистон Евросиё материгининг марказида, океанлардан узоқда (Тинч океандан 5500 км, Атлантикадан-4000 км, Шимолий Муз океанидан 2500 км, Ҳинд океанидан 2000 км), берк ҳавзада, шимолий кенгликлар 37 0 11 1 -45 0 33 1 ва 56 0 00 1 -73 0 10 1 шарқий узунликлар орасида жойлашган. Унинг бундай географик ўрни Қуёшдан кўпроқ радиация келишини таъминлайди. Қуёш нурининг ер юзасига кўп ёки кам келиши ва унинг тақсимланиши энг аввало нурнинг қандай бурчак остида тушишига ва куннинг узун- қисқалигига боғлиқ. Булар эса ўз навбатида жойнинг географик кенглигига ва йил фаслларига боғлиқ равишда ўзгаради. Ўзбекистоннинг чекка шимолида 22 июнда пешинда Қуёш нури ер юзига 68 0 , Тошкентда 72 0 , мамлакатнинг жанубида-Термизда эса 76 0 ли бурчак остида тушади. Қишда эса бу бурчаклар шимолида 21 0 , жанубида эса 29 0 га тенг бўлади. Ёзда Ўзбекистонда кундуз куннинг узунлиги 15 соатдан кўпроқ давом этса, қишда 9 соатдан кам эмас. Бинобарин, Ўзбекистонда Қуёш баланд кўтарилганлиги, куннинг узунлиги, булутлик кунларнинг камлигидан Қуёш узоқ вақт нур

сочиб туради. 35 0 шимолий кенгликда йил давомида Қуёш нур сочиб туриши мумкин бўлган вақт 4447 соатни ташкил қилса, 40 0 шимолий кенгликда 4455 соатга тенг. Бироқ Ўзбекистоннинг рельефи ва булутлилик даражаси бу кўрсаткичларга маълум даражада ўзгартиришлар киритади ва Қуёш нур сочиб турадиган соатлар миқдори Қуёш уфқдан юқорида турган соатлар миқдорига нисбатан камроқ бўлади. Шунинг учун Ўзбекистоннинг текислик қисми олиши мумкин бўлган Қуёш энергиясининг 65-70%ини олади. Шу сабабли Қуёш нур сочиб турадиган вақт Термизда 3095, Тошкентда 2870, республикамиз шимолида эса 2000 соатни ташкил этади. Тоғларда Қуёш нур сочиб турадиган вақт уфқнинг очиқлиги, ёнбағирларнинг ҳолати (экспозициясига) ва булутликка қараб текисликдагига нисбатан бироз камаяди. Масалан, Ангрен платосида 2124 метр мутлақ баландликда у 2692 соатни ташкил этади. Таққослаш шуни кўрсатадики, шимолий яримшарда мўътадил минтақадаги ўлкалар ичида Ўзбекистоннинг текислик қисми Қуёшнинг нур сочиб турадиган вақт энг кўп бўлган ҳудуд ҳисобланади. Бу жиҳатдан АҚШнинг жануби-ғарбида жойлашган Юта, Калифорния, Нью-Мексика штатлари мамлакатимизга тенглаша олади. Бинобарин, Ўзбекистон ҳудуди Ер юзида шу кенгликдаги энг серқуёш ўлка. Бу эса ҳудудимиз иқлимининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Ўзбекистонда Қуёшнинг уфқдан баланд кўтарилганлиги ва офтобли кунлар кўп бўлганлиги сабабли бу ер Қуёш радиациясини, яъни ундан ер юзасига тушадиган иссиқликни кўп олади. Ялпи Қуёш радиациясидан олаётган иссиқлик миқдори Тахиатошда 147,1, Томдида 153,1, Тошкентда 139,4, Қизилчада 160,8, Фарғонада 144,7, Самарқандда 143,9 ва Термизда 159,8 ккал  см 2 га тенг. Табиийки, ёзда қишдагига нисбатан ҳудудимиз 4-5 марта кўпроқ иссиқлик олади. Қишда эса Қуёш радиацияси сусайгани учун Ўзбекистон ҳудудига кириб келган ҳар бир ҳаво массаси ҳаво ҳароратини ва умуман об-ҳавони тез ўзгартира олади.

Ўзбекистон учун хос хусусият-бу унинг ҳудудида йиллик радиация балансининг унча катта эмаслигидир. У Томдида 43,0, Фарғонада 47,8, Тошкентда 53,1, Термизда 67,1 ккал  см 2 ни ташкил этади. Тоғларда эса баландликка боғлиқ равишда қишнинг узоқ давом этиши ва қор альбедосининг катталиги (60-80%) сабабли радиация баланси камайиб боради. Масалан, Қизилчада 2075 м мутлақ баландликда у 32,5 ккал  см 2 га тенг, қиш ойларида Ўзбекистоннинг шимолида у айрим йиллари манфий кўрсатгичга эга. Қуёшдан келаётган иссиқлик ҳудуд иқлимининг таркиб топишида муҳим омил бўлиши билан бирга, республиканинг табиий бойликларидан бири ҳисобланади ва Ўзбекистонда қимматли иссиқсевар ўсимликларни етиштиришга имкон беради. Қуёш радиациясидан саноатда, маиший хизматда, тиббиётда ҳам кенг фойдаланилади. Географик номлар: Юта, Калифорния, Нью-Мексика. Ер юзаси ҳолатининг Ўзбекистон иқлими шаклланишидаги роли. Ўзбекистон ҳудуди жанубий кенгликларда жойлашганлигидан Қуёшдан катта энергия олади. Шунинг учун ҳаво ҳароратининг кўрсатгичлари анча юқори. Ёз жуда иссиқ, узоқ давом этади. Қизилқумда, Ўзбекистоннинг жанубида ҳавонинг жуда ҳам қизиб кетган ўчоқлари пайдо бўлиб, ҳаво ҳароратининг ўртача кўрсатгичи ёз ойларида 30 0 дан ҳам кўтарилиб кетади. Бунга сабаб тупроқ ва ўсимликларнинг қаттиқ қуриб кетиши натижасида буғланиш ва транспирация учун сарф бўладиган энергиянинг ҳавонинг иситишга сарфланишидир. Ўзбекистонда текислик ва тоғ олди ҳудудларида ҳавонинг бундай исиб кетиши мамлакат табиатининг ўзига хос хусусиятидир. Мамлаккатнинг шимол ва ғарб томонларида орографик тўсиқ йўқлиги учун шу томондан Ўзбекистонга қишда совуқ ҳаво массалари бемалол кириб

келиб, ҳаво ҳароратини пасайтириб юборади ва бизнинг ҳудудимиз кенгликларига хос бўлмаган совуқларга сабаб бўлади. Ўрта Осиёда, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам, ҳаво ҳароратининг йиллик амплитудаси қўшни ҳудудлардагига нисбатан анча катта кўрсатгични ташкил қилади. Бу эса Ўзбекистон иқлимининг юқори даражада континенталлигини кўрсатади. Бу жиҳатдан Ўрта Осиё фақат Шарқий Сибирдан кейин туради. Шу сабабли Ўзбекистон иқлими жуда континентал иқлим типига киритади. Ўзбекистоннинг чўл ва адирлардан иборат катта қисмида табиий нам етарли эмас. Маълумки, бизга ёғин-сочинни Атлантика океани устида таркиб топган нам ҳаво массалари келтиради. Лекин бу нам ҳаво массалари Ўзбекистонга келгунга қадар йўл-йўлакай намлигини маълум миқдорда йўқотади, ёз ойларида эса қуриб келади. Шу сабабли Ўзбекистон иқлими жуда ҳам қурғоқчил бўлиб қолади. Атмосфера циркуляциясининг Ўзбекистон иқлимининг таркиб топишидаги роли. Ўзбекистон иқлимининг шаклланишида ҳаво массалари ва уларнинг ҳаракати катта ўрин тутади. Ҳаво оқимлари Ер юзида иссиқликни ва намликни қайта тақсимлайди. Шу туфайли океанлардан анча узоқда жойлашган Ўзбекистон ҳам муайян миқдорда нам ҳаво билан таъминланади. Республикамиз иқлимининг шаклланишида тропик, мўътадил ва арктика ҳаво массалари жуда фаол иштирок этади, улар ҳудудимизда йил давомида бир-бири билан алмашиниб туради. Қиш ойларида Ўзбекистон об-ҳаавосига Марказий Осиё антициклони сезиларли таъсир этади. Бу антициклоннинг ғарб томонга чўзилган марказий ўқи (уни XIX асрнинг 80-йилларида биринчи бўлиб А.И.Воейков аниқлагани учун Воейков ўқи ҳам деб юритилади) 50 0 шимолий кенглик бўйлаб ўтади. Антициклоннинг таъсири республикамиз шимолида анча кучли бўлиб, Устюртнинг жануби-Қуйи Амударё-Шимолий Қизилқум чизиғигача бўлган ҳудудлар иқлимида яхши сезилиб туради. Шунинг учун Устюртда, Қуйи Амударёда, Қизилқумнинг шимолида қиш узоқ давом этади, совуқ қаттиқ бўлади, қор қоплами узоқ туради, ёғин кам тушади. Атмосферанинг пастки

қатламларида кўпинча кучсиз шимоли-шарқий, шарқий шамоллар эсади, ҳаво очиқ бўлиб, кечаси ҳаво нур тарқатиш йўли билан совийди, кундузи Қуёш нурлари уни яна иситади. Республикамизнинг жанубига совуқ фаслда циклон ҳаракатлари хос бўлиб, қиши ёғин-сочинли, ўзгарувчан об-ҳаволи, қор қоплами юпқа ва қисқа муддатли бўлади. Айрим йиллари Марказий Осиё антициклонининг совуқ ҳавоси Ўзбекистоннинг жанубига ҳам кириб бориб, ҳавони жуда совутиб юборади. Шунинг учун республикамизда ҳаво ҳароратининг йиллик фарқи жуда катта. Қиш ойларида Марказий Осиё антициклони турган пайтда Ўзбекистонга кириб келган ҳаво массалари ўз ҳусусиятларини ўзгартириб, маҳаллий континентал ҳаво массасига айланади. Бундай пайтда Ўзбекистонни мўътадил минтақанинг бирмунча совуқ ҳавоси қоплаб олади. Қиш фаслида Ўзбекистонда ҳаво ҳароратининг баъзан 10-20 0 кўтарилиб, куннинг исиб кетиши, булутли кунларнинг кўпайиши жануби-ғарбдан циклонлар тропик иссиқ ҳаво олиб келиши билан боғлиқдир. Бунда ёғин кўп ёғади. Бу иссиқ ҳаво шарққа ўтиб кетиб, унинг кетидан ғарбдан, шимоли- ғарбдан Атлантика океани устида таркиб топган илиқ ва сернам ҳаво массалари кириб келиб, улар ҳам ёғингарчиликка сабаб бўлади. 1. Қиш ойларида Ўзбекистон об-ҳавосига Арктика ҳаво массалари ҳам таъсир этади. Бу ҳаво совуқ бўлганлигидан ҳаво ҳарорати анча пасайиб, - 10,-20 0 га тушади, баъзан ундан ҳам пасайиб кетади. Ўзбекистонда ёзда ҳаво массаларининг алмашиниши ўзига хос бўлиб, қишдагидан фарқ қилади. Текислик чўл зонасида паст босим маркази (термик депрессия) вужудга келади. Атрофдан бу депрессияга кириб келаётган ҳаво массаларининг физик хоссалари қизиб ётган ер юзаси таъсирида ўзгаради ва иссиқ, қуруқ Турон континентал тропик ҳаво массасининг шаклланишига олиб келади ва натижада бутун Ўрта Осиё текислик қисмини иссиқ тропик ҳаво қоплаб олади. Ўзбекистоннинг нам ҳаво келувчи Атлантика океанидан анча узоқда жойлашганлиги, ёзги ҳароратнинг жуда ҳам юқори ва ёғинсиз

даврнинг узоқ чўзилганлиги республикамизда жуда катта майдонларда чўлларнинг вужудга келишига сабаб бўлган. Демак, Ўзбекистонда иқлимнинг таркиб топишида қишда атмосфера циркуляцияси, ёзда эса Қуёш радиацияси муҳим роль ўйнайди. Жой рельефининг иқлимга таъсири. Ўзбекистон иқлимига хос бўлган хусусиятлар-серқуёшлик, континенталлик, қурғоқчилик республиканинг текислик қисмида яққол намоён бўлади. Тоғлик қисмида эса жойнинг денгиз сатҳидан баландлиги, ён бағирларнинг Қуёшга нисбатан қандай жойлашганлиги, тоғ водийларининг чуқурлиги ва кенглиги, уларнинг нам шамолларга нисбатан қандай жойлашганлиги, рельефнинг яна бошқа хусусиятлари иқлимнинг шаклланиши учун текисликдагидан фарқ қилувчи ўзига хос шароит яратади. Тоққа кўтарилган сари ҳаво тозаланади, сийраклашади ва тиниқлашиб, Қуёш нурининг таъсири кучаяди, ҳаво босими камаяди, ҳарорат пасаяди, ёғинлар, айниқса қор маълум баландликда кўп ёғади, қор қопламининг сақланиш даври узаяди, радиация баланси камаяди, шамол кучаяди. Тоғ тизмалари ҳаво оқимлари йўлини тўсиб, нам ёки қурғоқчил, илиқ ёки совуқ иқлим таркиб топишига сабаб бўлади. Тоғ рельефи таъсирида ўзига хос тоғ-водий ҳаво циркуляцияси вужудга келади, баҳор, ёз бошланиши кечикади, куз, қиш эрта келади. Ёз қисқа, салқин бўлади, қиш узоқ давом этади. Аммо Ўзбекистон учун хос бўлган умумий иқлимий хусусиятлар тоғларда ҳам асосан сақланиб қолади. Лекин иқлимдаги кескинлик камаяди. Ўзбекистон иқлимининг шаклланишида Ўрта Осиёнинг жанубида орографик тўсиқнинг мавжудлиги, шимолда, шимоли-ғарбда бундай тўсиқнинг йўқлиги катта таъсир кўрсатади. Ўзбекистонда иқлимий шароит инсоннинг фаол хўжалик фаолиятига ҳам боғлиқдир. Инсон яратган воҳаларда ҳавонинг ҳарорати, намлик даражаси, шамолнинг кучи бирмунча ўзгаради. Масалан, сув билан таъминланган воҳаларда Қуёш энергиясининг анча қисми намни буғлатишга

сарф бўлгани учун ҳаво ҳарорати ёзда суғорилмайдиган ҳудудларга нисбатан 1,5-3,0 0 паст, ҳавонинг нисбий намлиги 10-15% ортиқ бўлади, шамоллар кучи ва сони камаяди. Бинобарин, сув билан яхши таъминланган, ўсимликларга бой воҳаларда ўзига хос воҳа иқлими таркиб топади. Ҳозир Ўзбекистонда суғориладиган ерлар 4,3 млн.га атрофида, демак шунча майдонда табиат, шу жумладан иқлим ўзгарган, айниқса атмосферанинг ер юзасининг метеорологик режими чуқур ўзгаришларга учраган. Суғориш натижасида тупроқ юзасининг микроиқлими ҳам ўзгаради. Иқлим элементларининг ҳудудий ва мавсумий тақсимланиши. Ўзбекистоннинг текислик қисми субтропик иқлимли чўл ва мўътадил иқлимли чўл зоналарида жойлашган. Иқлимшунослар субтропик минтақа чўллари билан мўътадил минтақа чўллари ўртасидаги чегарани Устюрт платосининг жануби-Қуйи Амударё (Чимбой)-Қоратоғ йўналишида ўтказадилар. Бу шимолий (мўътадил) ва жанубий (субтропик) чўллар ҳамда тоғлик ҳудудлар иқлимида катта фарқлар бўлиб, улар иқлим элементларининг фасллар бўйича тақсимланишида кўзга яққол ташланиб туради. Иссиқликнинг тақсимланиши жойнинг географик кенглигига, Қуёш радиацияси миқдорига, ҳаво массаларининг хусусиятига ва ер юзасининг тузилишига боғлиқдир. Метеорологик ҳолатнинг энг асосий кўрсатгичи-бу ҳаво ҳароратидир. Ўзбекистоннинг текислик қисмида ҳавонинг йиллик ўртача ҳарорати чекка шимолда Қ8,6 0 га, жанубда эса Қ18 0 га тенг. Тоғлик ҳудудларда ҳаво ҳароратининг тақсимланишига тоғ тизмаларининг йўналиши, мутлақ баландлиги ва Қуёшга ҳамда ҳаво оқимларининг йўналишига нисбатан қандай жойлашганлиги таъсир кўрсатади. Тоғларда юқорига кўтарилган сари ҳаво ҳарорати пасайиб боради. Шунинг учун тоғларда ҳавонинг йиллик ўртача ҳарорати текисликка нисбатан анча паст бўлиб, 2200-2500метрда манфий кўрсатгичга эга. Ўзбекистонда энг совуқ ой-январнинг ўртач ҳарорати фақат мамлакат жанубида 0 0 дан юқори: Шерободда Қ3,6 0 , Термизда Қ2,8 0 , Ғузорда Қ1,9 0 га

тенг. Шимоли-ғарбга борган сари ҳарорат пасая боради ва Зарафшон водийсида 0,2 0 , Мирзачўл ҳамда Қизилқумда -2 0 ,-4 0 , Хоразм воҳасида -5 0 ,-7 0 , Устюрт платосида эса -8 0 ,-11 0 бўлади. Тоғ олди ҳудудларида (500-1200 м. баландликда) ҳаво ҳарорати пастроқ ерлардагига нисбатан илиқроқ бўлади. Масалан, Ургутда (баландлиги 1000 м) январь ойининг ўртача ҳарорати -0,5 0 , Омонқўтонда (1200 м) -0,6 0 бўлса, Мирзачўлда -2,3 0 . Тоғ олдидан баландга кўтарила борганда ҳаво ҳарорати яна пасаяди. Масалан, Чимёнда (1438)-4,6 0 , Кўлсойда (2100)-5,9 0 тенг.-6 0 ли изотерма Ҳисор тоғларида 2500-3000 метр баландликдан, Ғарбий Тяншаннинг Ўзбекистондаги тизмаларида 1800-2500 метр баландликдан ўтади. Ўзбекистонда Арктика ва Сибирдан совуқ ҳаво массалари кириб келганда ҳаво ҳарорати қишда жуда ҳам пасайиб кетади. Мутлақ паст ҳарорат Тошкент-Мирзачўл ҳудудида -28 0 дан -35 0 гача, Фарғона водийсида -23 0 дан -31 0 гача, Туркистон-Нурота тоғларида -28 0 дан -35 0 гача, Зарафшон водийсида -24 0 дан -35 0 гача , Қашқадарё воҳасида -23 0 дан -27 0 гача, Қуйи Амударёда -29 0 дан -32 0 гача, Устюртда эса -37 0 гача етади. Қишнинг давом этишини билиш қишлоқ хўжалиги нуқтаи назаридан айниқса катта аҳамиятга эга. (1-жадвал) Ўрта Осиёда қишнинг чегарасини суткалик ҳароратнинг баҳорда ва кузда Қ5 0 дан ўтган сана оралиғидаги кунлар билан ҳисобланади. Суткалик ўртача ҳароратнинг Қ5 0 дан пасайиши ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун ноқулай. Лекин айрим мутахассислар ҳақиқий қиш чегарасини суткалик ҳаво ҳароратининг 0 0 дан баҳорда ва кузда ўтган саналари орасидаги кунлар билан ҳисоблайдилар. Ҳақиқий қишда ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши бутунлай тўхтайди. 1-жадвал Совуқ даврнинг давомийлиги кунларда (Л.Н.Бабушкин бўйича, 1981) Географи к кенглик Ҳудуд Қ 5 0 дан паст бўлган даврнинг 0 0 дан паст

ўртача давомийлиги бўлган даврнинг ўртача давомий лиги 45 0 Устюрт 150-155 120-125 40-41 0 Қизилқумнинг маркази ва Бухоро воҳаси 100-110 40-55 38-39 0 Қашқадарёнинг қуйи қисми 65-85 0-10 37-38 0 Ўзбекистоннин г жанубий чекка қисми 45-60 0 Ўзбекистонда айрим йиллари қиш илиқ келади ва ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши тўхтамайди. Бундай даврни Л.Н.Бабушкин «вегитацияли қиш» деб атаган. Л.Н.Бабушкин маълумотига кўра, вегитацияли қиш ҳамма қишларнинг Чурукда, Мўйноқда, Нукус ва Қўнғиротда 0 % ни, Урганчда 9 %, Томида 16 %, Шафриконда 41 %, Қоракўлда 55 %, Тошкентда 45 %, Чорвоқда 31 %, Мирзачўлда 33 %, Самарқанда 54 %, Жизахда 45 %, Навоийда 53 %, Қўқонда 34 %, Фарғонада 28% %, Андижонда 21 %, Қаршида 56 %, Китобда 66 %, Ғузорда 80 %, Термизда 94 % ва Шерободда 100 % ини ташкил этади. Ёзнинг хусусиятларини аниқлашда мусбат ҳароратлар йиғиндисини, совуқсиз кунлар сонини билиш катта аҳамиятга эга. Ўзбекистонда ёз энг узоқ давом этадиган фасл бўлиб, у республика текислик қисмининг жанубида 160 кунгача, шимолида 105-107 кунгача давом этади. Ёзнинг энг иссиқ ойи- июлда ҳаво ҳароратининг мамлакат текислик қисмида тақсимланиши кўпроқ кенглик зоналлиги қонуниятларига бўйсинади. Лекин ҳароратга ер юзасини қоплаган тоғ жинслари, уларнинг таркиби, сув ҳавзаларининг бор-йўқлиги, ҳудуднинг ўсимлик билан қопланганлик даражаси ҳам таъсир этади. Тоғли

ҳудудларда ёзги ҳаво ҳароратининг тақсимланишига географик кенгликнинг таъсири иккинчи даражасли бўлиб қолди, ҳарорат кўпроқ баландликка боғлиқ бўлиб қолиб, баландлик минтақаланиши намоён бўлади. Ёз ойларида Ўзбекистон ҳудудини маҳаллий иссиқ тропик ҳаво қоплаб олади. Июль ойининг ўртача ҳарорати мамлакат текислик ва тоғ олди ҳудудларида 25-31 0 орасида бўлади. Термиз ва Шерободда 31 0 -32 0 га етади. 30 0 ли изотерма Қизилқумнинг марказий районларини ўраб туради, Қашқадарё ва Зарафшоннинг қуйи оқимида ҳарорат 29-31 0 , Фарғона водийсида 26-28 0 , Қуйи Амударёда 25-28 0 , Устюртда 27 0 атрофида бўлади. Ёз ойларида ҳаво асосан июнь-июль ойларида пешин пайтида ниҳоятда қизиб кетиб, мутлақ юқори ҳарорат текислик ва тоғ олдиларида 42-47 0 гача кўтарилади, 2000-2200 м баландликда 30-32 0 , 3000 м баландликда 20-22 0 ни ташкил этади. Л.Н.Бабушкиннинг маълумотига кўра, 1912 йилнинг 8 июлида Термизда ҳавонинг ҳарорати 50 0 , 1915 йили 21 июлда 49,5 0 га етган. Жанубий ҳудудларда тупроқ усти ҳарорати 60-65 0 бўлади, айрим пайтларда 70-75 0 гача кўтарилади, Шўрчида эса 79 0 га етгани кузатилган. Юқори ҳаво ҳарорати суғориладиган ерларда иссиқ севар ўсимликларнинг ўсишига, эрта ҳосилга киришига имкон беради, лекин юқори ҳарорат ҳаводаги ва тупроқдаги намнинг камайишига сабабчи бўлади, одам соғлиғига салбий таъсир этади. Республикамизда экинларга анча зарар етказадиган кечки баҳорги ва эртанги кузги совуқлар бўлади. Вегетация даврида ҳаво ёки тупроқ ҳароратининг қисқа муддат 0 0 дан пасайиб кетиши, баъзан -1,5, -2 0 га тушиб қолиши натижасида ғўза ва полиз экинларини, меваларини совуқ уради, баъзи жойларда улар бутунлай нобуд бўлади. Ҳавонинг намлиги. Ўзбекистон иқлими учун хос хусусиятлардан бири ҳудудининг қурғоқчиллигидир. Қурғоқчилик жойнинг ёғин-сочин билан кам таъминланганлигига кўпроқ боғлиқдир. Бу эса ўз навбатида ҳавонинг қанчалик намлиги билан белгиланади.

Ҳаводаги сув миқдорини кўрсатувчи мутлақ намлик Ўзбекистонда ёзда қишдагига нисбатан кўпроқ. У қишда республикамиз шимолида 3-4 мб, жанубида 5-6 мб бўлса, ёзда Амударё дельтасида 16-25 мб ни, Қизилқумда 10 мб ни ташкил этади. Баландга кўтарилганда ҳам ҳавонинг совуши ҳисобига унинг мутлақ намлиги камайиб боради. Ўзбекистонда ёз ойларида ҳавонинг нисбий намлиги анча кам, 30 -50% га тенг. Лекин қишда ҳароратнинг пасайиши ва ёғингарчилик кўп бўлиши натижасида текисликларда ва тоғ олдиларида 65-80 % ни ташкил этади. Тоғларда нисбий намлик камроқ, 50-60 % атрофида бўлади. Нисбий намлик 30 % дан кам бўлган кун қурғоқчил кун ҳисобланади. Ўзбекистоннинг текислик чўл зонасида шундай кўнлар 200 га етади, тоғ олдиларида 120-180 кундан ошмайди. Ёғинлар. Ўзбекистонга ёғин-сочинни Атлантика океани устида шаклланган нам ҳаво массалари олиб келади. Ёғин-сочин миқдори Ўзбекистон ҳудудида жойнинг қайси кенгликда жойлашганлигига, тоғ тизмаларининг қандай жойлашганлигига, ёнбағирлари экспозициясига, жойнинг мутлақ баландлигига ва бошқа орографик хусусиятларига боғлиқ равишда нотекис тақсимланган. Энг кам ёғин 80-100 мм дан кам бўлиб, республиканинг шимоли-ғарбий текислик қисмида-Қизилқумда, Қуйи Амударёда ҳамда Фарғона водийсининг ғарбий қисмида кузатилади. Жануби-шарққа томон ёғин миқдори аста-секин орта бориб, текисликларда 100-200 мм га, тоғ олдиларида эса 200-400 мм га, тоғларда 800-900 мм га етади. Ўзбекистоннинг тоғли ҳудудлари орасида ўртача йиллик ёғин миқдорининг кўплигига кўра Угам, Қоржантоғ, Писком ва Фарғона тизмаларининг ғарбдан ва жануби-ғарбдан келаётган нам ҳаво массаларига рўпара ёнбағирлари ажралиб туради. 1137 м мутлақ баландликда жойлашган Оқтошда ўртача йиллик ёғин миқдори 895 мм га Ҳумсонда 879 мм га Чимёнда 787 мм га тенг. Қашқадарё водийсининг шарқий қисми, Сурхон-Шеробод водийсида Ҳисор тоғ тизмасининг шимоли-шарқий қисмига ҳам ёғин кўп тушади.

Ўзбекистонда ёғингарчилик асосан куз-қиш-баҳор ойларига тўғри келади. Ёзда эса унинг миқдори кескин камайиб, йиллик ёғин миқдорининг республикамиз жанубида 2-3 % ини, шимолида эса 5-10 % ни ташкил этади. Ўзбекистонда энг сернам фасл баҳор. Йиллик ёғиннинг 40 % баҳорга, 30 % қишга ва 15-20 % кузга тўғри келади. Март-апрель Ўзбекистонда энг сернам ойлар ҳисобланади. Ўзбекистоннинг мўътадил иқлим минтақасида жойлашган Устюртда йиллик ёғин йил фасллари бўйича деярли бир текис тақсимланган. Масалан, Чурук метеостанциясида қишда ёғиннинг 17 % и, баҳорда 34 % и, ёзда 23 % и ва кузда 26 % и ёғади. Йилнинг совуқ даврида Ўзбекистонда ёғин-сочин ёмғир ва қор шаклида ёғади. Қор республикамизнинг чекка шимолий қисмида йиллик ёғиннинг 50 % ни, жанубида эса 10-15 % ни ташкил этади. Тоққа кўтарилган сари қорнинг салмоғи ҳам, қалинлиги ҳам ортиб боради. Қор қоплами Ўзбекистоннинг шимолида қиш ойларининг деярли ярмида сақланиб туради. Жанубга борган сари қор қопламли кунлар камаяди. Республикамиз жанубда эса айрим совуқ келган қишларни ҳисобга олмаганда қор қоплами деярли кузатилмайди. Тоғларга кўтарилган сари қор қопламининг қалинлиги ва сақланиш муддати ортиб боради. Текисликларда қор қопламининг қалинлиги 5-10 см бўлиб, айрим ҳоллардагина 20-30 см дан ошади. Ғарбий Тяншанда 1200-2000 м мутлақ баландликда қорнинг қалинлиги 90-100 см ни, баъзи сернам қиш ойларида 1,5-2,0 м ни ташкил этади. Шамоллар. Ўзбекистон ҳудудида асосий шамолларнинг йўналиши фаслларга қараб фарқ қилади. Республиканинг шимолий текислик қисмида қиш ойларида шамоллар кўпроқ шимоли-шарқдан эсади. Жанубга томон шамоллар йўналиши ўзгариб, аввал шарқдан, сўнгра жануби-шарқдан эсади. Бунга қишда юқори босим маркази-Марказий Осиё (Сибирь) антициклони сабаб бўлади. Ёзда асосий шамоллар йўналиши Ўрта Осиё жануби ва Ҳиндистоннинг шимоли-ғарбидаги паст босим марказларининг таркиб топиши натижасида ўзгаради.

Ёзда Ўзбекистон ҳудуди Турон термик депрессияси таъсирида бўлганда шамол асосан шимоли-ғарбдан, ғарбдан ва шимоли-шарқ томонлардан эсади. Республикамизнинг шарқий тоғ олди ва тоғли ҳудудларида шамолнинг йўналишига рельеф катта таъсир кўрсатади. Бу ерларда асосан шарқий, жануби-шарқий шамоллар кўп эсади. Бу ҳудудларда тоғ-водий, фён каби маҳаллий шамоллар кўпроқ бўлади. Ўзбекистонда шамолнинг ўртача тезлиги умуман олганда катта эмас. Текисликларида шамол тезлиги секундига 3-4 метр атрофида бўлса, тоғ олди ва тоғларда секундига 3 метрдан камроқдир. Шамолсиз кунлар ҳам кўп, айрим жойларида бу кўрсаткич йилнинг ярмидан кўпроғига тўғри келади. Кучли шамоллар республикамизда тоғ оралиқ ботиқларидан текисликка чиқиш жойларида кузатилади. Фарғона водийсидан «Хўжанд дарвозаси» орқали Мирзачўл томон «Бекобод» ёки «Ҳовос» шамоли эсади. У йилига ўрта ҳиобда 52 кун кузатилади. Дарвоза орқали Мирзачўлдан Фарғона водийси томонга эсувчи шамолга «Қўқон» шамоли дейилади. Бу шамол йилига ўрта ҳисобда 53 кун кузатилади. «Бекобод» шамоли асосан қишда, яъни дарвозадан ғарбда босим паст, шарқда, Фарғона водийсида юқори бўлганда эсади, шамолнинг тезлиги секундига 30-40 метргача етади. Ёзда шамолнинг тезлиги камроқ, секундига 15-25 метр атрофида бўлади. Хўжанд дарвозасининг ҳар иккала томонида йилига ўрта ҳисобда 40-60 кун кучли шамол эсади. Тоғ-водий шамоли республикамизнинг барча водийларида кузатилади, айниқса Чирчиқ-Оҳангарон водийсида барқарор бўлади. Тоғ-водий шамоли текислик ва тоғдаги ҳаво босимидаги фарқдан келиб чиқиб, кундуз куни водий бўйлаб тоққа, тунда эса тоғдан пастга томон эсади. Республикамизнинг тоғ олди ҳудудларида қиш ва баҳор ойларида тоғдан пастга қараб эсадиган илиқ, қуруқ фён шамоли хосдир. Циклон паст босимли бўлганидан ҳавонинг тоғ водийлари бўйлаб пастга тушишига сабаб бўлади. Пастга тушаётган ҳаво зичлашиб, ҳар 100 метрда ўрта ҳисобда 1 0 га исийди. Ҳавога кўтарилган чанг заррачалари Қуёш нурида қизиб, улар ҳам ҳавонинг

исишига сабаб бўлади. Бу ҳодиса «Воейков эффекти» деб аталади. Қишда фён шамоли эсганда, масалан, Чирчиқ водийсида ҳаво тўсатдан исиб кетиб, ҳарорат Қ20 0 гача кўтарилади ва бундай ҳолат 3-4 кун давом этади. Ёз ва баҳорда эсадиган кучли, иссиқ, қуруқ шамол гармсел дейилади. У Қизилқумда қизиган қуруқ ҳавонинг атрофга эсишидан ҳосил бўлиб, баҳор ва ёзда кузатилади. Тезлиги секундига 15-20 метргача етади. Гармсел эсганда ҳаво ҳарорати кескин кўтарилиб, 40 0 дан ошади, нисбий намлик 5-10 % гача пасаяди, баъзан қуюқ тўзон кўтарилади. Жазирама иссиқ ва тупроқда нам етишмаслиги натижасида экинлар қурийди. Айрим ҳолларда чанг бўронлари кўтарилиб, ҳаво хиралашади, нафас олиш қийинлашади. Бундай ҳодиса Фарғона водийсида, Самарқанд ва Бухоро вилоятларида йилига ўрта ҳисобда 10-15, бошқа ерларда 4-10 марта кузатилади. Сурхондарё вилоятининг энг жанубида тез-тез кузатиладиган ғарбий ва жануби-ғарбий кучли шамолни «Афғон» шамоли дейилади. Бу шамолнинг пайдо бўлиши совуқ ҳавонинг Ўрта Осиё текислик қисмига бостириб кириши ва совуқ фронтнинг яқинлашишига боғлиқ. Шимолдан келган ҳаво совуқ, зич ва оғир бўлганлигидан жанубдаги Парапамиз тоғларидан ўта олмай, текисликларда тўпланиб, юқори босим маркази вужудга келади. Ҳисор ва Кўҳитанг тоғлари билан тўсилган Сурхондарё, Кафирниҳон, Вахш ҳавзаларида эса ҳаво илиқ, босим паст бўлади. Шунга кўра, бу ҳудудларга қараб кучли ғарбий ва жануби-ғарбий шамоллар эсади. Термиз яқинида «Афғон» шамоли йилига ўрта ҳисобда 16 кун эсади. Бу шамол тоғлардан ошиб тушиб, қишда илиқ ҳаво, бошқа вақтларда эса иссиқ ҳаво келтиради. Унинг тезлиги айрим вақтларда секундига 15-20 м га етади, қум ва чангни тўзитади, баъзан ҳавони шу қадар хиралаштирадики, 100-200 метр наридаги хеч нарсани кўриб бўлмайди. Бу шамол баҳорда эсганда қишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етказади. Ўзбекистнда кузатиладиган иқлимнинг ноқулай хусусиятларига қишки қаттиқ совуқлар, кузда совуқнинг эрта тушиши, баҳордаги кечки совуқлар, жала ёмғирлар, дўллар, қалин қор ёғиши ва яхмалаклик, ёзги жазирама

иссиқлар, кучли шамоллар, чанг-тўзон кўтарилиши, иссиқ шамол (гармсел) ва бошқалар киради. Йил фасллари. Ўзбекистон ўзи жойлашган кенгликлардаги бошқа ҳудудларга нисбатан бу ерда ёз анча иссиқ, қиш эса совуқроқ бўлганидан йил фасллари бизда ўзгачадир. Фаслларнинг бошланиш ва тугаш муддатилари, об-ҳавоси ўзига хос. Хусусан ёз узоқ -4-5 ой давом этади, қиш эса қисқа, беқарор бўлади. Баҳор. Ўзбекистонда суткалик ўртача ҳарорат Қ5 0 дан Қ20 0 гача оралиқда ўтган кунлар баҳорга тўғри келади. Республикамизда баҳор мартда эмас, февраль ойи охирида бошланади. Мутахассислар Ўзбекистонда суткалик ўртача ҳарорат Қ5 0 дан ошган кунни қишнинг охири ва баҳорнинг боши, суткалик ҳарорат Қ20 0 дан ўтган кунни баҳорнинг охири, ёзнинг бошланиши деб ҳисоблайдилар. Баҳорда республикамизда йиллик ёғиннинг 30-50 % ёғади, мартда ҳавонинг суткалик ўртача ҳарорати Қ10-15 0 га, апрелда Қ20 0 га етади. Қуруқ даврнинг бошланиши Устюртда 15Ғ IV га, Қуйи Амударёда 6- 14Ғ IV , Қизилқумда 30Ғ III - 17 Ғ IV , Қуйи Зарафшонда 6-14Ғ IV , Қашқадарёда 29 Ғ IV -28Ғ V , Сурхандарёда -28Ғ V га тўғри келади. Шу даврдан чўл эфемер ўсимликларининг вегетация даври тугайди. Баҳорда умуман совуқ кунлар кам бўлади. Лекин баъзида баҳорнинг биринчи ярмида циклонлар туфайли об-ҳаво ўзгаради. Иссиқ кунлардан кейин тўсатдан совуқ бўлиб, қор ёғиши, ҳаво ҳарорати 0 0 дан пасайиши мумкин. Майнинг иккинчи ярмидан бошлаб республиканинг ҳамма жойида кун тахминан бир хил исийди, ёғинлар тўхтайди ва шу вақтдан ҳақиқий ёз бошланади. Ёз Ўзбекистонда ҳавонинг ўртача суткалик ҳарорати Қ20 0 дан ошганда бошланиб, Қ20 0 дан пасайганда тугайди ва куз бошланади. Ёз май ўртасидан октябрь ойигача чўзилади ва республикамиз жанубида 160 кун, шимолида 110 кун давом этади. Ёз ойлари жазирама иссиқ, қурғоқчил ва барқарор бўлади, булутсиз, жазирама иссиқ кунлар июль-август ойларида айниқса кўп кузатилади.

Устюртда июлда ҳавонинг ўртача ҳарорати 26,8-28,5 0 , Қизилқумда 29-30- 31 0 , Сурхондарёда 27,5-32 0 ни ташкил этади. Ёзда Устюртдан ташқари текисликларда ёғин жуда кам ёғади, айрим йилларда мутлақо ёғмайди. Энг қуруқ ой-август. Ўзбекистонда суткалик ўртача ҳаво ҳарорати Қ20 0 билан Қ5 0 оралиғи кузга тўғри келади. Куз октябрь ойидан бошланади. Шу ойдан кун сезиларли даражада қисқаради, ҳаво салқинлаша бошлайди. Октябрда ҳавонинг ўртача ҳарорати июлдагидан 12-15 0 паст бўлади. Шимолдан совуқ ҳаво массалари кириб келган пайтларда кечалари совуқ тушиб, ҳарорат 0 0 гача пасаяди, шудринг, баъзан қиров тушади. Суткалик ўртача ҳарорат 5 0 дан пасайган кун кузнинг охири ва қишнинг боши деб ҳисобланади, чунки шу вақтдан бошлаб ўсимликларнинг вегетация даври тугайди. Кузда йиллик ёғиннинг 10-20 % ёғади. Фасл охирига бориб совуқ кучаяда, ҳавода булут кўпаяди, ёмғир-қор ёғиб, айрим жойларда қор қоплами вужудга келади. Республикамизда қиш суткалик ўртача ҳаво ҳарорати куз ва баҳорда Қ5 0 дан пасайган кунлар орасидаги давр, ҳақиқий қиш эса суткалик ўртача ҳаво ҳарорати куз ва баҳорда 0 0 дан пасайган кунлар орасидаги давр деб ҳисобланади. Қиш декабрь, январь, қисман февраль ойларига тўғри келади. Лекин қишда ҳам совуқ кунлар илиқ кунлар билан алмашиниб туради. Республикамиз жанубида қиш илиқ бўлиб, барқарор эмас, айрим йиллардагина ҳақиқий қиш бўлиши мумкин. Арктика ва Сибирдан совуқ ҳаво массаси кириб келганда республикамиз об-ҳавоси кескин совуйди, шимоли-ғарбий қисмида қишки совуқлар узоқ давом этади. Баланд тоғларимизда қиш совуқ бўлиб, 3-4 ой га чўзилади, қор кўп ёғади. Республикамизда йиллик ёғин миқдорининг 25-40 % қиш ойларига тўғри келади. Ўзбекистоннинг текислик қисми субтропик иқлимли (жанубий) чўл ва мўътадил иқлимли (шимолий) чўл зоналарида жойлашган. Бу шимолий ва жанубий чўллар иқлимида сезиларли фарқ бўлиб, улар йилнинг илиқ ва совуқ даврларида кўзга яққол ташланиб туради.

Устюрт қишда Сибирь антициклони таъсири доирасида бўлгани учун қиш қаттиқ бўлиб (январнинг ўртача ҳарорати -6 0 дан -8,5 0 гача, ҳароратнинг мутлоқ минимуми -38 0 ), ҳақиқий қиш 118-130 кун давом этади, совуқ кунлар кўп бўлади ва қор қоплами узоқроқ (30-120 кун) ётади. Марказий Осиё антициклонининг таъсири Устюрт устида октябрь ойида сезила бошлайди. Антициклоннинг таъсири аста-секин ортиб, ҳаво ҳарорати пасая боради ва январь, февраль ойларида ҳарорат энг паст бўлади. Устюртда йиллик ёғин миқдори фасллар бўйича деярли бир текис тақсимланган. Нукус географик кенглигидан жанубда жойлашган жанубий чўлларда қиш Устюртдагидан фарқ қилади. Бу ҳудудда циклонларнинг тез-тез қайталаниб туриши қишнинг жанубга борган сари юмшоқ бўлишига ва қишда об-ҳавонинг тез-тез ўзгариб туришига сабаб бўлади. Жанубий чўлларда қор қоплами Сибирь антициклони туриб қолган даврдагина сақланиб туради ва унинг туриши 20-30 кундан ошмайди. Январнинг ўртача ҳарорати жанубда 0 0 дан юқори бўлади. Шерободда Қ3,6 0 ни, Термизда Қ 2,8 0 , Ғузорда Қ1,9 0 ни ташкил этади. Жануби-ғарбдан Ўрта Осиёга илиқ тропик ҳаво кириб келганда жанубий Ўзбекистонда ҳатто қиш ойларида ҳаво ҳарорати Қ20 0 гача кўтарилиб кетади. Жанубий чўл минтақасида қиш анча илиқ, ҳарорат анча баланд бўлишига қарамасдан Сибирдан антициклон ҳавоси кириб келганда энг паст ҳарорат шимолида -32 0 гача, жанубда эса -20 0 , -25 0 гача тушиб кетгани кузатилган. Йилнинг илиқ даврида ҳам жанубий ва шимолий чўллар об-ҳавоси бир- бирларидан фарқ қилади. Жанубий чўлда апрель охири ва май бошларида циклон жараёнлари сусайиб, майнинг иккинчи ярмидан бошлаб очиқ, иссиқ ва қуруқ об-ҳаво таркиб топади. Ёзга чиқиб ҳарорат жуда кўтарилади. Булутсиз кунлар сони кўп бўлганидан Қуёш энергиясининг келиши кучаяди ва жуда қуруқ континентал тропик ҳавонинг шаклланишига имкон туғилади. Июль ойининг ўртача ҳарорати жанубий чўл зонасининг шимолида 26 0 - 27 0 бўлса, жанубида 31 0 -32 0 ни ташкил этади.

Шимолий чўлларда ёз жанубдагига нисбатан қисқароқ, ҳаво ва тупроқ усти ҳарорати пастроқ бўлади, нисбий намлик эса айрим вақтларда ёғин- сочиннинг вужудга келиши учун етарли даражада бўлади. Июль ойининг ўртача ҳарорати шимолида Қ26,8 0 бўлса, жанубида Қ 28,5 0 ни ташкил этади, энг юқори ҳарорат Қ 44 0 дан ошмайди. Йиллик ёғиннинг 17-23 % и ёз ойларига тўғри келса ҳам, лекин нам етишмайди. Маълумки, одамнинг ҳаётида, нормал яшашида табиий иқлим омилларининг роли жуда катта. Масалан, субэкстремал ва экстремал ҳароратли шароит одам организмида физиологик ва ҳатто патологик ўзгаришлар комплексининг вужудга келишига сабаб бўлади. Одам организми учун энг қулай ҳаво ҳарорати Қ16 0 дан Қ26 0 гача деб ҳисобланади. Бундай ҳароратда одам дам олиб ўтирганда тана ҳарорати, юракнинг уриши, тернинг ажраб чиқиши физиологик нормада сақланиб қолади. Ҳаво ҳароратининг Қ40 0 га кўтарилиши одам танаси ҳароратининг 1,7 0 С га, юрак уришини 28 % га, тер ажралиб чиқишининг деярли 100 % га ошишига сабаб бўлади. Бундай ҳолатда одам организмининг функционал ҳолати кескин зўриқади. Иқлимнинг ўзгариши ва тебраниши табиий ва антропоген таъсир оқибатида рўй беради. Иқлимдаги табиий ўзгаришлар Ер шари ҳаракатининг ўзгариши, Қуёшнинг фаоллашуви, атмосферанинг таркиби ва тозалиги билан боғлиқ бўлган омиллар таъсирида рўй беради. Ўзбекистонда янги ерларнинг суғорма деҳқончилик учун ўзлаштирилиши, Орол денгизининг қуриши ва Амударё дельтаси сув режимининг ўзгариши, турли кимёвий бирикмалардан фойдаланиб, сунъий ёмғир ёки қор ёғдириш, булутларни тарқатиш, дўл ёғишининг олдини олиш кабилар ҳам иқлимга албатта таъсир этади, кўпинча салбий таъсир кўрсатади.

Ҳар бир алоҳида олинган йилда ёки қисқа вақт (5-10 йил давомида кузатилган об-ҳавонинг миқдорий кўрсаткичлари 30 ва ундан ортиқ йилларда олинган ўртача кўрсаткичдан (иқлимдан) катта фарқ қилади. Иқлимшунослар иқлимда кузатиладиган иссиқ ва совуқ, нам ва қуруқ ўн йилликларни аниқлашган. Масалан, Тошкентда 1901-1910 ва 1951-1960 йиллар ёз-июль ойи салқин келган, 1971-1980 йилар эса иссиқ келган. 1891-1900, 1931-1940 ва 1971-1980 йиллар қиш (январь ойи) совуқ келган. 1981 йилдан 1990 йилларнинг ўрталаригача январь ойи ҳарорати анча юқори бўлган. Айрим станцияларда кузатув олиб борилган даврнинг ўртача кўрсаткичидан чекиниш 2 0 С дан ортиқ бўлган. Юз йилдан ортиқроқ метеорологик кузатувлар олиб борилаётган станциялар маълумотларига кўра, иқлим ўзгаришида бундан ҳам каттароқ муддатли (даврий) ўзгаришлар мавжуд. Бундай йиллараро ва даврий ўзгаришларга иқлимнинг ўзгарувчанлиги дейилади. Агар иқлимнинг ўртача кўрсаткичлари даврий равишда мунтазам ўзгариб борса, иқлим ўзгаряпти дейилади. Маълумотларга кўра, Тошкентда июль ойининг ўртача ҳаво ҳарорати ҳар йили ўрта ҳисобда 0,0054 0 С га ошиб, 100 йилда 0,5 0 С га кўтарилган. Январь ойининг ҳарорати янада сезиларли ўзгариб, бир йилда 0,024 0 С ёки 100 йилда 2,4 0 С га кўтарилган. Бу иқлимнинг йилдан-йилга исиб бораётганлигидан далолат беради. Шу билан биргаликда йиллик ёғин-сочин миқдори ҳам ортиб бормоқда. Орол денгизи майдонининг кичиклиги туфайли у Орол- бўйи иқлимига унча катта таъсир этмас, фақат 50 км кенгликдаги қирғоқ бўйи иқлимни бироз юмшатар эди. Ҳозирги кунда Жанубий Орол бўйида табиий шароитнинг ўзгариши фақат Орол денгизининг қуриши ҳисобига бўлаётгани йўқ, балки бунга Амударё дельтасининг сув билан таъминланишининг ёмонлашуви ва айрим жойларда қуриб қолиши, атмосфера умумий ҳаракатининг таъсири, денгиз сатҳининг пасайиши, ҳаво ҳароратининг кўтарилиши ва бошқа шароитлар сабабчидир.

Жанубий Орол бўйидаги метеостанциядан 1961-1962 йилларда олинган маълумотларини ва денгиз қуришининг атроф-муҳитга таъсирини ўрганишга бағишланган илмий тадқиқотлар натижалари Жанубий Орол бўйида ёзги ҳаво ҳароратининг кўтарилганини, қишки ҳароратнинг эса пасайганини, баҳорги ва кузги совуқли кунларнинг тез-тез қайталанишини, ҳавонинг қуруқлашганини, чанг-тўзонли шамолли кунларнинг ошганлигини, совуқсиз даврнинг қисқарганини кўрсатмоқда. И.П.Герасимов ва бошқаларнинг (1983) фикрига кўра, Орол денгизи майдонининг қисқариши Орол бўйида иқлимнинг континенталлигининг кучайишига сабаб бўлган. Денгиз таъсирининг сусайиши эса июль ойи ҳароратининг 2-2,5 0 С га кўтарилишига ва январь ойи ҳароратининг 1-2 0 С га пасайишига олиб келган. Иқлимнинг бундай ўзгариши фақат собиқ қирғоқ бўйида ва Орол денгизининг қуриган қисмида кузатилади. Лекин айрим олимлар фикрига кўра, Орол денгизининг қуриши Жанубий Орол бўйи иқлимига 400 км гача ва ундан ҳам кўпроқ масофага таъсир этади. Ўзбекистонлик олимларнинг қорни сунъий ёғдириш бўйича 90-нчи йилларда Писком водийсида олиб борган тажрибалари ҳам диққатга сазовордир. Улар 4 ой давомида вақти-вақти билан булутларга «қуруқ муз кукуни» билан таъсир этиб, тажриба зонасида бир йилда ёғадиган қор миқдорини 15 % га кўпайтиришга эришганлар. Буни ҳам одамзотнинг иқлимни ўзгартиришига уриниши деса бўлади. Инсоният иқлимнинг табиий омиллар таъсирида ўзгараётганидан кўра антропоген омиллар таъсирида содир бўлаётган ўзгаришларидан кўпроқ ташвишга тушаяпти. Инсон фаолияти туфайли атмосфера ҳавосининг таркибида ўзгаришлар пайдо бўлаяпти. Бундан келиб чиқадиган муаммолар орасида кислотали ёмғирлар, ҳаво орқали заҳарли ва кимёвий моддаларнинг кўчиши, озон қатламидаги ўзгаришлар ва ультра бинафша радиациянинг кўпайиши ҳамда иситгич воситалари таъсирида дунё миқёсидаги ҳароратнинг кўтарилиши айниқса ташвиш уйғотмоқда.

Таянч термин ва тушунчалар: транспирация, орографик амплитуда, термик депрессия, циклон, атмосфера, тропик, мўътадил, арктика, ҳаво массалари, антициклон, микроиқлим, иқлимшунос, метеорологик, манфий кўрсатгич, суткалик ҳарорат, суткалик ўртача ҳарорат, вегитацияли қиш, ҳавонинг намлиги, сув миқдори, нисбий намлик, ёғин, метеостанция, шамол, термик депрессия, фён, гармсел, «Бекобод», ,«Афғон» «Ҳовос», «Қўқон» шамоли, Воейков эффекти, қурғоқчил, барқарор мутлоқ минимум, субэкстремал, экстремал ҳарорат, физиологик, патологик, иқлимнинг ўзгариши, тебраниш, муддатли (даврий) ўзгариш, сунъий ёғдириш, «қуруқ муз», кукун, озон қатлами, ультра бинафша радиация, иситгич восита. Географик номлар: Шарқий Сибир, Амударё-Шимолий Қизилқум, Марказий Осиё.

Адабиёт 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 2. Акромов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настояҳее и будуҳее Аралского моря. Ташкент, 1990. 3. Атлас Узбекской Республики. Часть первая. Москва-Ташкент, 1982. 4. Бабушкин Л.Н. Когай Н.А., Зокиров Ш.С. Агроклиматические условия сельского хозайства Узбекистана. Ташкент, Меҳнат, 1975. 5. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской Республики. Трудў ТашГУ. Нов.серия. Вўп 231.Географические науки., кн.27. Ташкент, 1964. 6. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси.Тошкент. Ўқитувчи, 1996.

Похожие

Евросиё иқлими

Ўзбекистон иқлими ва иқлим ресурслари ( Узбекистон иклим ва иклим ресурслари

Европанинг иқлими ва ички сувлари

Африка материгининг иқлими ва ички сувлари

Ўзбекистон тупроқлари