Yevrosiyo materigi asosiy shaharlari iqlimining xususiyatlari - География - Рефераты

Yevrosiyo materigi asosiy shaharlari iqlimining xususiyatlari

Загружено в:

14.10.2023

Скачано:

0

Размер:

34.5517578125 KB

Yevrosiyo materigi asosiy shaharlari iqlimining xususiyatlari Reja: 1. Yevrosiyo materigi iqlimining shakllanishi. 2. Yevro osiya harorati 3. Yevrosiyo materigi ichki suvlari. 4.

Yevrosiyo iqlimida bu materik maydonining juda kattaligi bilan bog’liq xususiyatlar yaqqol aks etgan. Materik asosiy qismining ekvator bilan Shimoliy qutb iy doira oralig’ida joylashganligi, sharqiy va markaziy qismlarning yaxlit ekanligi, g’arbiy va janubiy qismlarining esa parchalanganligi, okean havzalarining ta’siri, orografiyasining murakkabligi Yevrosiyo iqlim sharoitining nihoyatda xilma-xil bo’liShiga olib kelgan. Yevrosiyoda yillik yalpi radiatsiya quyidagi miqdorlarda o’zgaradi: u Arktika orollarida 60 kkalga, Yevropaning g’arbiy qismida 70-140 kkalga, Osiyoning janubi va janubi- Sharqida 120-180 kkalga teng, Arabiston yarim orolida esa Yer yuzidagi eng katta miqdorga, ya’ni 200-220 kkalga teng. Yevrosiyoda yillik radiatsiya balansi 10 kkaldan 80 kkalgacha o’zgaradi. Yevrosiyo va uning atrofidagi okean havzalarining yanvar izobarlari kartasida quyidagi barik oblastlar (bosim oblastlari) yaqqol ajralib turadi. Atlantika okeanining Shimoliy qismida past bosimli berk oblast (Shimoliy Atlantika yoki Islandiya minimumi) mavjud, bu past bosim oblasti Shimoliy Atlantika iliq oqimining ta’siri va Shimoliy Amerika qirg’oqlaridan Sharqqa tomon harakat qiluvchi past bosimli siklonlarning tez- tez o’tishi bilan bog’liqdir. Iliq oqim tarmog’ining ta’siri va dengizlar quruqlik ichiga chuqur kirib kelganligi munosabati bilan past bosim Shimoliy Muz okeanining janubiy qismi hamda Yevropaning g’arbiy sohiliga ham yoyiladi. Janubroqda, 30° Sh. k. paralleli yaqinida Yuqori bosim oblasti (Shimoliy Atlantika yoki Azor maksimumi) bor; u shimoliy yarimshardagi baland bosimli subtropik zonaning bir qismidir. Bu barik oblastlarning o’zaro ta’siri Yevropada meteorologik sharoitning qaror topishida ayniqsa katta ahamiyatra egadir. Azor antitsiklonining shimoliy va sharqiy chekkasi bo’ylab harakat qiluvchi havo massalari shimoliy Atlantika bilan Yevropaning g’arbiy chekkasidagi past bosim oblastiga kelib qo’shiladi va mo’tadil mintaqada g’arbiy va janubi - g’arbiy yo’naliShdagi siklon shamollari sistemasini hosil qiladi; bu siklon Shamollari nisbatan iliq okeandan materikka tomon esib, ko’p miqdorda yog’in keltiradi. Bu vaqtda qutbiy kengliklarda sharqdan esuvchi shamollar ustun turadi. Yevropada siklonlar o’tganda havoni bulut qoplab yomg’ir yoki ho’l qor yog’adi, bunday ob-havo g’arbiy Yevropaning qiShi uchun tipikdir. Ko ’ pincha o ’ rtacha kengliklarning dengiz havosidan so ’ ng Arktika havosi kirib kelib , temperaturaning

keskin pasayiShiga va yog ’ inlarning kamayiShiga sabab bo ’ ladi . Arktika xavosi janubga yoyiladi , biroq Yevropaning janubiy qismiga kamroq kirib keladi , chunki uni kenglik yo ’ naliShidagi tog ’ tizmalari to ’ sib qoladi . Sharqqa tomon Arktika havosi ichkariroqqa kirib keladi va uzoq saqlanib turadi . G’arbiy havo massalari materik ustidan o’tganda soviydi va quruqlashadi. Osiyoning ichki rayonlari ustida atmosferaning Yer yuzidagi pastki qismlari sovishi natijasida antitsiklon oblasti vujudga keladi. G’arbdan kelayotgan transformatsiyalashgan havo massalari bu antitsiklonga kelib, uni yanada kuchaytiradi. Bunda Osiyo ichki qismlari orografiyasining ta’siri ham seziladi: antitsiklon vujudga keladigan oblastdan janubroqda qad ko’targan baland tog’lar sovuq havo massalarining yoyilishiga to’sqinlik qiladi va bu havo massalarining nisbatan kichik territoriyada to’planishiga imkon beradi. Bu barcha protsesslarning o’zaro ta’siri natijasida qishda Yevrosiyoning ichki qismlari ustida Yer yuzidagi eng katta yuqori bosim oblasti-Osiyo kvazistatsionar maksimumi vujudga keladi. Sovuq va quruq kontinental havo Osiyo maksimumining shimoliy va sharqiy chekkasi bo’ylab, bu vaqtda iliqroq bo’lgan Tinch okeanga tomon esadi, Tinch okean ustida esa past bosim oblasti shimoliy Tinch okean minimumi rivojlanadi. Shimoliy va shimoli-g’arbiy yo’nalishdagi bu havo oqimlari qishki musson nomi bilan mashhurdir. Osiyo maksimumi yuqori bosimli tarmoq hosil qilishi mumkin, bu tarmoq ba’zan Yevropaning g’arbiy qismigacha tarqaladi va bu yerlarni kuchli sovitib yuboradi. Osiyoning janubiy qismi qishda passat sirkulyasiyasi ta’sirida bo’ladi. Arabiston yarim oroli qo’shni Sahroi Kabir bilan birga Atlantika maksimumining sharqiy chekka qismi va u bilan bog’liq quruq shimoliy shamollar ta’siriga tushib qoladi. Hindiston, Hindixitoy, Shri Lanka oroli, Filippin orollari va Zond orollarining shimolida shimoli- sharqiy passatlar ko’p esib, ular Shimoliy Tinch okean antitsiklonidan bu vaqtda janubga surilgan ekvatorial depressiyaga (past bosim oblastiga) tomon tarqaladi. Osiyo mamlakatlarida bu passat shamollari qishki musson deb ataladi. Yevrosiyoda qishda temperatura va yog’inlarning taqsimlaniSh i quyidagi xususiyatlarga ega bo’ladi. Atlantika havo massalari qishda nisbatan iliq bo’lgani uchun 39 40° shim. kenglikda, shimold a radiatsiya balansi mafiy bo’liShiga qaramay, okeanga

yaqin rayonlarda yanvar oyining o’rtacha temperaturasi 0°C dan ancha yuqori bo’ladi. Yanvar izotermalari Yevropa territoriyasining katta qismida submeridional yo’nalishda bo’ladi va faqat janubiy hamda sharqiy rayonlardagina geografik kenglikka yaqin yo’nalish oladi. Sharqqa borgan sari qishning o’rtacha temperaturasi pasaya boradi. Yevropaning sharqiy qismidayoq qishning o’rtacha temperaturasi manfiy qiymatga ega bo’ladi. Atlantika okeani havosi quruqlikka ko’p miqdorda yog’in keltiradi, bu yog’in g’arbda yomg’ir yoki ho’l qor tarzida tushadi. Tog’larning g’arbiy yonbag’riga yog’in ayniqsa ko’p tuShadi. Qishki siklon yog’inlari shuningdek, O’rta dengiz sohillari va Osiyoning g’arbiy rayonlari uchun ham xarakterlidir. Bu yog’inlar miqdori g’arbdan sharqqa tomon keskin kamayadi; bunga sabab materikning ichki qismlarida frontal protsessning susaya borishidir. Osiyoning katta qismida qishda yog’in yog’maydi. Ichki rayonlarda bu hol atmosferaning antitsiklon holati va Yer yuzasining kuchli sovib ketishi bilan bog’liqdir. Materikning sharqiy chekkasida yog’inlarning bo’lmasligiga kontinental musson sababdir; bu musson okeanga tomon quruq sovuq havo olib keladi. Shu munosabat bilan Markaziy va Sharqiy Osiyo uchun keskin manfiy anomaliyali qiShki past temperaturalar xarakterli; bu anomaliya temperatura 0°C gacha tushishi mumkin bo’lg an tropikka qadar seziladi. Shimolda yanvarning o’rtacha temperaturasi-20-25°C ga teng. Osiyoning qishda passat shamollari ta’sirida bo’lgan janubiy yarim orollari va orollarida ham quruq ob- havo ustun turadi. Faqat ekvatorda joylashgan Zond arxipelagi orollaridagina konvektiv yomg’irlar yog’adi. Yanvar temperaturasi butun Janubiy Osiyoda yuqori: +16-20°C, MalaYa arxipelagi orollarining ba’zi joylarida +25 °C ga etadi. YozdaYevrosiyodagi va okeanlarning unga qo’shni rayonlarid agi meteorologik sharoit ancha o’zgaradi. Osiyo maksimumi tugab, qizib ketgan materik ustida past bosim qaror topadi va bu past bosimning berk markazlari Hind daryosi havzasi va Fors qo’ltig’i sohilida joylashadi (Janubiy Osiyo minimumi). Bu minimum ekvatorial bosim depressiyasining shimoliy chekkasidan iborat bo’lib, u Yevrosiyoda ekvatordan eng uzoqqa (22-28° Sh. k. gacha) yoyiladi. Okean ustida bosim ko’tariladi. Islandiya minimumi susayadi va Shimoliy Tinch okean minimumi tugaydi. Yuqori bosim oblasti qutbiy havza ustidagina saqlanib

qoladi. Shimoliy Atlantika va Shimoliy Tinch okean maksimumlari kuchayib, Shimolga tomon kengaya boradi. Hind okeanida, tropikdan janubda Janubiy Hindiston maksimumi qaror topadi. Yer yuzasida bosim oblastlarining bunday taqsimlanishi Yevrosiyoga atrofdagi okeanlardan havo massalarining kirib keliShiga sharoit yaratadi. Yevropaning shimoli-g’arbida, Arktikadagi yuqori bosim oblasti bilan Shimoliy Atlantika maksimumi orasida nisbatak past bosimli polosa mavjud. Bu polosada arktika frontlari bilan bog’liq siklonlar harakati bo’lib turadi. Shu munosabat bilan g’arbiy va shimoli-g’arbiy shamollar ko’p esadi, ular okeandan materikka nisbatan sovuq havo massalarini olib keadi. Isib ketgan materik ustida bu havo kontinental havoga aylanadi. Ayni vaqtda Arktika dengiz havo massalari ham o’zgarib kontinental havoga aylanadi. Bunda havoning faqat temperaturasi emas, balki Yer yuzasidan bo’lgan bug’lanish natijasida namligi ham ortadi. Yevropada iyul izotermalari hamma joyda geografik kenglik yo’nalishida o’tadi va okean qirg’oqlari yaqinidagina janubga bir oz buriladi. G’arbda iyul oyining o’rtacha temperaturasi shimoldan janubga tomon +12° dan + 24 °C gacha o’zgaradi, sharqda esa ayrim joylarda +26, + 28°C ga etadi. Yevropada yozda yomg’ir qishdagiga qaraganda uncha ko’p yog’maydi, chunki siklonlar harakati susayadi. Janubiy Yevropa va G’arbiy Osiyoda yozda deyarli yog’in bo’lmaydi; bunga sabab Shimoliy Atlantika maksimumining Sharqiy chekkasidan Shamollar esib, quruq tropik havo keltiradi. Atlantika havo massalarining g’arbdan Sharqqa tomon harakati vaqtida o’zgariShiga bog’liq holda iyul oyi o’rtacha temperaturasining ortishi va yog’inlar miqdorining kamaya borishi deyarli butun materik davomida seziladi. Materikning okean tomonidan keluvchi nam havo oqimlaridan tog’lar bilan to’silg an ichki qismlarida (O’rta va Markaziy Osiyo) havo quruq va issiqdir. Arabiston yarim orolining katta qismi uchun ham yozning quruq kelishi va havo temperaturasining yuqoriligi (iyul oyining o’rtacha temperaturasi +32°C gacha) xarakterlidir; yarim orol Shimoliy Atlantika maksimumidan keluvchi shimoli-sharqiy passatlar ta’siridadir. Osiyoning janubida (Hindiston va Hindixitoyda) musson havo oqimlari vazifasini Hind okeanidan juda ko’p miqdorda nam keltiruvchi ekvatorial havo o’taydi.

Yevrosiyoning konfiguratsiyasi, maydonining kattaligi hamda ekvatorial past bosim oblastining kengayishi sababli ekvatorial havo shimolga asosan janubi-g’arbiy musson tarzida ancha ichkari kirib boradi. Musson havo oqimlari tog’lar bilan to’silgan joylarda yog’in miqdori ayniqsa kattadir (masalan, Himolay tog’larining janubi-sharqiy yonbag’irlarida, mashhur Cherrapunji joylashgan Shillong massi vining janubiy yonbag’rida va x.k.). Ekvator yaqinida joylashgan orollarda konvektiv (havo massalari ichidagi) yog’inlar katta ahamiyatga egadir. Tinch va Hind okeanlarida har yili iyun-oktyabr oylari orasida tropik siklonlar, ya’ni tayfunlar hosil bo’ladi; biroq tayfunlar kech kuzda ham paydo bo’lib, Sharqiy va Janubiy Osiyo mamlakatlariga katta ofat keltiradi. Tayfunlar juda kuchli siklon po’rtanasidan iborat bo’lib, ularning tezligi okeanda juda kamdan-kam hollarda 350-400 km/s ga yetishi mumkin, odatda esa 200-300 km/s ra teng bo’ladi. Yevrosiyoning eng shimoliy orollari, sharqda esa materikning Shimoliy Muz okeaniga tutaSh kambar qismi ham arktika iqlimi mintaqasi doirasida yotadi. Yevrosiyoning chet el qismida Arktika iqlimi Shpitsbergen orollari va Shimoliy Muz okeanining g’arbiy mayda okean orollari uchun xarakterlidir. Orollarda joylaShganligi va iliq oqimlar ta’sirida ekanligi tufayli Shpitsbergen orollari Arktika dengiz iqlimiga egadir; ularning qishki temperaturasi nisbatan yuqori (-16° dan-20°C gacha) va yog’inlar miqdori ancha ko’pdir (300 mm atrofida). Yevrosiyoning eng keng va yaxlit qismi mo’tadil iqlim mintaqasida joylashgan; bu mintaqaning janubiy chegarasi o’rtacha kengliklar havo frontining yozdagi o’rniga qarab belgilanadi va u Biskay qo’ltig’ining janubiy qirg’og’idan boshlanib, Qora va Kaspiy dengizlarining o’rta qismi orqali Koreya yarim orolining shimoliy qismi bilan Xonsyu orolining o’rta qismiga) tomon o’tadi. yil bo’yi havo massalarining asosan g’arbdan sharqqa tomon esishi bilan ajralib turuvchi Yevrosiyo doirasidagi mo’tadil mintaqaning iqlim sharoiti xilma-xildir; bu esa uni iqlim oblastlari bo’yicha ko’rib chiqishga asos bo’la oladi. Osiyoning MDH doirasidagi katta qismi, shuningdek, Mongoliya va Shimoli-g’arbiy Xitoy (Gobi bilan Jung’oriya) mo’tadil mintaqaning materik iqlimi oblastida joylashgan; bu oblast yil bo’yi ham shu joyda tarkib topgan, ham g’arbdan keluvchi kontinental havo

massalari ta’sirida bo’ladi. Oblast iqlimi Osiyo maksimumi ta’sirida qishning sovuqligi va qish temperaturasining bir joydan ikkinchi joyga tomon keskin o’zgarib turishi bilan xarakterlanadi. MXR da yanvarning o’rtacha temperaturasi-16° dan-24°C gacha bo’lgani holda Shamolsiz va bulutsiz ob-havoda ayrim kunlar havo temperaturasi-50°C gacha tushib ketadi. Qish temperaturasi barqaror past keliShi va qor qoplami deyarli butunlay b g lmasligi sababli ko’p yillik muzloqlar rivojlanadi. Yillik yog’inning deyarli hammasi (200 mm ga yaqin) yozda frontal yomg’irlar tar-zida yog’adi. Iyul oyining o’rtacha temperaturasi +30°C ga etadi. Namlanish yetarli emas. Katta Xingan tog’ tizmasidan sharqdagi shimoli-Sharqiy Xitoy, Koreya yarim orolining shimoli, Xokkaydo oroli va Xonsyu orolining shimolidagi iqlim-musson iqlimidir. Bu oblastning hamma qismi temperatura, yog’in lar hamda namlaniShning yoz va qishda keskin farq qilishi bilan xarakterlanadi. Qishda quruq, sovuq ob-havo ustun turadi, Osiyo antitsikloni tomonidan kuchli shamol esadi va u chang-to’zon ko’taradi. Faqat Yapon orollaridagina qalin qor yog’adi, chunki kontinental havo massalari nisbatan iliq Yapon dengizi ustidan o’tar ekan, uning quyi qismlari namga to’yinadi. Yozda janubi-sharqiy musson esib, Tinch okean antpsiklonining janubiy va g’arbiy chekkasid an muttasil nam havo massalarini olib keladi. yillik yalpi yog’inlar miqdorining 70%i shu musson bilan bog’liq, yog’inlar 4-5 kunoralab jala tarzida yog’adi. Subtropik iqlim mintaqasi ham Yevrosiyoni Atlantika okeanidan to Tinch okeanigacha kesib o’tadi. Bu mintaqa doirasida g’arbdan sharqqa tomon harakat qiluvc hi havo massalari yozda tropik sirkulyasiya bilan almashinadi. Iqlimda Baland Osiyo tog’lari sistemasi katta ahamiyatga ega, bu tog’lar qishda g’arbdan keluvchi havo massalarini ikki tarmoqqa- shimoliy va janubiy tarmoqqa bo’lib yuboradi. Janubiy tarmoq Himolay tog’larining janubrog’idan o’tadi va G. N. Vilkitskiy fikriga ko’ra, subtropik mintaqaning janubiy chegarasini boshqa materiklardagiga qaraganda ekvatorga tomon surilishiga sabab bo’l adi. Yevrosiyoning subtropik mintaqasida bir necha iqlim oblastlari bor. Pireney va Apennin yarim orollari, Bolqon yarim orolining janub va g’arbi, Kichik Osiyoning g’arb va janubi, O’rta dengizning sharqiy sohili, O’rta dengizdagi orollar va Mesopotamiyaning shimoli yozi quruq keladigan (O’rta dengiz tipidagi) subtropik iqlim

oblastida joylashgan. Bu yerlardagi yozgi qurg’oqchilik atrofga kengaygan Shimoliy Atlantika maksimumining sharqiy chekka qismidan esuvchi shamollar bilan bog’liq. G’arbiy O’rta dengiz bo’yida ko’proq shimoli - g’arbiy, sharqiy O’rta dengiz bo’yida esa ko’proq shimoli-sharqiy shamollar esadi. Iyul oyining o’rtacha temperaturasi +23° dan +28°C gacha. Yog’inlar deyarli butunlay yog’magani holda, Cho’l o’lkalarda bu daryo suvlari sug’orish uchun foydalaniladi (masalan, Qashqardagi Torim daryosi, Eron tog’liging sharqiy chekkasidagi daryolar va boshqalar). Uncha baland bo’lmagan tog’lardan boshlanib, juda qurg’oqchil o’lkalardan oqib o’tuvchi daryolar tasodifiy yomg’ir va qor-yomg’ir suvlaridan to’yinadi. Ular juda kamsuv, suv sathi keskin o’zgarib turadi va uzoq vaqt qurib qoladi. Bu daryolar yomg’irdan so’ng ko’pincha loyqa va toShlar oqizib. keluvchi sel okimlariga aylanadi. Daryolarning bunday tipi Markaziy Osiyo, Old Osiyo tog’liklari va Arabiston yarim orolining quruq va berk oqimli rayonlari uchun xarakterlidir. Dunay-Yevropaning eng katta daryosidir. Uning uzunligi 2850 km, havzasi maydoni- 817 ming km 2 , quyiliShi qismidagi yillik o’rtacha suv sarfi 6430 m 3 /sek. Reyn-Yevropaning eng yirik daryolaridan biridir. Uning uzunligi, bosh irmog’ining quyilishidan boshlab hisoblaganda-1320 km, maydoni Maas daryosining havzasi bilan birga 251800 km 2 . O’rtacha yillik oqimi quyi oqimida 2500 m 3 /sek. ra teng. Reyn Alp tog’larida 2000 m balandlikda ikkita tog’ daryosining qo’ShiliShidan boShlanadi. Rona-Yevropaning O’rta dengizga quyiluvchi eng katta daryosidir. Uning uzunligi- 812 km, havzasi maydbni- 98000 km 2 . Ronaning bosh irmoqlari Alp tog’larida Reynning bosh irmoqlari yaqinida joylaShgan; biroq u keyinchalik qarama-qarshi tomonga oqib, Jeneva ko’liga borib quyiladi. Daryo ko’ldan oqib chiqqach, Yura tog’laridan o’tib, so’ngra Alp tog’ etaklari polosasiga kirib boradi. Rona daryosi O’rta dengizga quyilishda delta hosil qiladi. G’arbiy Osiyoning eng katta daryolari - Dajla (uzunligi 1950 km) bilan Frot (uzunligi-2700 km) quyi qismida bir-biriga qo’shilib, Fors qo’ltig’iga quyiladi. Bu daryolar Armaniston tog’ligida boshlanib, Mesopotamiya tekisligiga oqib tushadi va quyi oqimida ko’plab tarmoqlarga bo’linib ketadi. Ular taxminan quyar joydan 190 km narida birga qo’shilib, Shottul-Arab deb ataladi. Bu daryo sistemasidagi barcha daryolar

bahorda eriydigan qor suvlari, Armaniston tog’ligiga yog’adigan bahorgi yomg’irlar va Atlantika siklonlari keltiradigan qishki yomg’irlardan to’yinadi. Bahorgi maksimum qishqi maksimumdan katta bo’ladi, chunki Dajla va Frot daryolarining yuqori qismlaridagi o’lkalarda qishda yomg’ir yog’adi. Mesopotamiya tekisligida yog’inlar kam yog’adi va shu sababli daryolar ham bu yerdan juda kam suv oladi. Dajla va Frot ko’p miqdorda oqiziqlar keltirib quyi qismida yotqizadi. Hatto tarixiy davr boshida ham daryolar Fors qo’ltig’iga hozirgidan shimolroqda alohida-alohida kelib quyilgan. Fors qo’ltig’ining sohil bo’yi pasttekisligi - uning shimoliy qismini daryo oqiziqlari to’ldirib qo’yiShi natijasidir. Bosh daryodan qadimiy sug’oruv kan allari chiqarilgan bo’lib, ular endi qisman qarovsiz tashlab qo’yilgan. Hozirgi vaqtda Mesopotamiya pasttekisligida yangi sug’oruv inshootlari bunyod etilmoqda. Shottul-Arab daryosining quyilish joyi suv qalqib ko’tarilgan vaqtda dengiz kemalari kirib kela oladi, daryoning boshqa qismlarida bu sistemadagi barcha daryolar faqat mahalliy kema qatnovida foydalaniladi. Yanszi-Osiyo daryolari orasida eng kattasi va dunyodagi eng azim darelardan biridir. Uning uzunligi-5530 km, havzasi maydoni-1726 ming km 2 , o’rtacha suv sarfi 22000 m 3 /sek. Yanszi Tibet tog’ligining markaziy qismida muzliklardan boshlanuvchi ko’pdan- ko’p daryolarning o’zaro qo’shilishidan hosil bo’ladi. U yuqori oqimida Szin-Shatszyan deb ataladi. Yanszi tog’dan oqib chiqib, Qizil havza deb ataluvchi juda katta tektonik botiqdan o’tadi va, so’ngra, janubi-sharqiy Xitoyning birmuncha past tog’larini kesib o’tadi. Yanszi ko’plab tog’ tizmalari va massivlarini kesib o’tar ekan, kema qatnoviga juda xalal beruvchi ko’pdan-ko’p ostona toShlar hosil qiladi. Yanszi daryosi Buyuk Xitoy tekisligiga oqib chiqaveriShda ko’pdan-ko’p tarmoqlarga bo’linib ketadi; bu tarmoqlarning ba’zi joylari ko’lsimon keng’ayib ketgan. Bosh daryo o’zanga o’zaklar va kanallar orqali tutaShgan bu ko’llar daryo oqimini tartibga solib turadi. Ayni vaqtda ularning o’zi Yanszining asosiy o’zani sathiga bog’liq bo’lib, chegaralari beto’xtov o’zgarib turadi. Daryoga suv to’lib oqqanda ba’zi ko’llar juda kattalashib ketib, eng past joylarni suv bosadi. Yanszi daryosi Sharqiy Xitoy dengiziga

Xuanxe daryosi Yuqori va o’rta oqimi ko’pgina joylarda tor daralardan oqib o’tadi va ostonali joylari ko’p. Daryoning eng katta irmoqlari tog’dan oqib keladigan Yuqori oqimida unga qo’Shiladi, o’rta va quyi oqimida esa irmoqlar deyarli yo’q. Yuqorida aytib o’tilganidek, Xuanxe quyi oqimida juda katta allyuvial tekislikdan oqib o’tadi; bu tekislik deyarli butunlay daryo juda katta territoriyadan burilib -burilib oqib hosil qilgan oqiziqlardan tarkib topgan. SHuni aytiSh kifoya- ki, eramizdan 600 yil oldin Xuanxe o’zanining eng Shimolidagi o’rni Tyanszindan Shimolda, eng janubiy o’rni esa SYuychjou kengligida bo’lgan. Garixiy davr mobaynida daryoning quyi oqi mi va quyar joyi o’rni kamida olti marta ancha o’zgargan hamda bu o’zgariSh har doim katta ofatlarga sabab bo’lib, millionlab kiShilarni halok qilgan. Xuanxening doimiy tentiraShi va uning havzasida tez-tez suv toShqinlari bo’lib turiShiga sabab Shuki, daryo o’z oqiziqlarida atrofdagi joylardan Yuqorida oqadi; binobarin, suv sathi salgina ko’tarilsa, daryo tekislikka keng toShadi. ToShqinlar Yozda kuchli musson yomg’irlaridan keyin bo’ladi. Avgust va sentyabrda toShqinlarga tayfun sabab bo’ladi. Bahorda va Yozning boShida toShqinlarga daryoning Yuqori oqimida tog’dagi qorlarning eriShi sabab bo’liShi mumkin. Daryoning butun havzasida o’rmonlarning butunlay kesib YuboriliShi, Shuningdek, daryoning Yuqori oqimi quyi oqimiga qaraganda muzdan erta ochiliShi natijasida kuchli muz tiqiliShlarining bo’liShi suv toShiSh xavfini kuchaytiradi. Hozirgi vaqtda Xuanxeda suv toShqinlariga qarShi kuraSh iShlari olib borilmoqda, elektr stansiyalar qurilmoqda va kema qatnovi Sharoiti yaxShilanmoqda. Janubi-Sharqiy Osiyoning eng katta daryosi Mekongdir. Uning uzunligi-4500 km, havzasi maydoni-810 ming km 2 , ya’ni Dunay havzasi maydoniga deyarli teng. Daryoning o’rtacha yillik suv sarfi 12 ming m 3 /sek, binobarin, Dunay daryosining suv sarfidan deyarli ikki baravar ortiq. Mekong daryosi Tibet tog’ligining janubi- Sharqida Lansanszyan deb ataluvchi balandligi salkam 5000 m li tog’lardan boShlanadi.Daryo oqimi bu qismid a tog’ daryosi xarakteriga ega, unda tezoqar

joylar, ostona va SharSharalar ko’p. Mekong pasttekislikdagi quyi oqimida juda burilib-burilib oqadi va bir qancha tarmoqchalarga bo’linib ketadi. Daryo bir tarmoqchasi orqali katta Sap ko’li bilan tutaShady va suv to’lib oqqanda Mekongdan bu ko’lga suv quyiladi, daryo suv kamayganda esa, aksincha, suv ko’ldan daryoga kelib quyiladi. Binobarin, Sap ko’li tabiiy suv ombori va Mekong quyi qismi oqimining regulyatoridir. Mekong Janubiy Xitoy dengiziga quyiliShda juda katta delta hosil qiladi. Mekong tipik musson rejimli daryo bo’lib, suv sathi keskin o’zgarib turadi, aniq rivojlangan Yozgi maksimumga va apreldagi mnni- mumga ega. Daryoda suv to’lib oqqanda ular quyar joyidan 1600 km gacha, suv kamayganda esa ayrim qismlaridagina kema qatnay oladi. Mekong suvi daryo to’lib oqqanda dalalarni sug’oriShda foydalaniladi. Gang-ahamiyatiga ko’ra Hindistonning birinchi daryosi va Osiyoning eng sersuv daryolaridan biridir. Gang havzasi oblasti qudra.tli daryo sistemasining ShakllaniShi uchun nihoyatda qulaydir. Daryo Himolayning yomg’ir va qor suvlariga boy balandtog’li rayonlaridan boShlanadi, so’ngra esa yana seryog’in juda keng allYuvial pasttekislikka oqkb chiqadi. Gangning uzunligi 2700 km, havzasining maydoni-1125 ming km 2 . Daryoning- o’rtacha suv sarfi 7700 m 3 /sek, ya’ni Xuanxe suv sarfidan 5 baravardan ortiq. Gang 4500 m balandlikda ikki irmoq (Bxagiratxi va Alaknanda) dan boShlanadi va tor Himolay tog’l arining Shimoliy tizmalarini dara hosil qilib kesib o’tib, Sharqirab tekislikka oqib chiqadi va tekislikda sekin hamda sokin oqadi. Himolay tog’laridan Gangning ko’plab sersuv irmoqlari, Shu jumladan eng katta irmog’i Jamna boShlanadi. Gangning Dekan yassi tog’ligidan kelib quyiladigan irmoqlari ancha kam. Gang Bengaliya qo’ltig’iga quyiliShda Braxmaputra bilan birga juda keng va tez o’suvchi delta hosil qiladi. Har ikkala daryo umumiy deltasining maydoni 80 ming km 2 ga etadi, delta esa dengizdan 500 km narida boShlanadi. Quyi Gang delta doirasida bir qancha tarmoqchalarga bo’linib ketadi; bulardan eng kattasi Sharqdamegxna (Braxmaputra Shunga quyiladi), g’arbda-Xuglidir. Bu tarmoqlar orasidagi to’g’ri chiziqli masofa deyarli 300 km ga etadi. Har ikkala tarmoqcha estuariylarning keng voronkasi bilan tugaydi. Gang suvlari Bengaliya qo’ltig’iga

juda ko’p miqdorda (yiliga taxminan 200 mln/m 3 ) oqiziq keltirib yotqizadi; daryoning loyqa suvi qirg’oqdan 100 km narida ham yaqqol ko’rinib turadi. Bengaliya qo’ltig’i Shimoliy qismining tubida chuqur va uzun chuqurlik bo’lib, u quyi Gang o’zanining qo’ltiqdagi davomidir; bu chuqurlik neogen oxirida quruqlik cho’kiShi natijasida suv ostida qolgan. Gang va Braxmaputraning tarmoqchalari (o’zaklari) delta tekisligida tentirab, o’z yo’naliShini tez-tez o’zgartirib turadi. Odatda bu o’zgariShlar kuchli suv toShqinlarida ro’y beradi va bu toShqinlardan Gang havzasida yaShovchi aholi deyarli har yili zarar ko’radi. Gang daryosi Himolay tog’laridagi qor va muzliklarning eriShida va asosan musson yomg’irlaridan suv oladi. SHu sabab li daryo suvi sathi may oyida ko’tariladi va tobora kuchaya borib iYul-sentyabr oylarida musson yomg’irlari munosabati bilan eng Yuqori darajaga etadi. Bu davrda Gang o’zanining kengligi va chuqurligi ayrim joylarda suv kamaygandagiga qaraganda ikki baravar ortadi. Dengizdan esgan dovullar dengiz suvini haydab kelganda ham deltada toShqinlar bo’lib turadi. Bunday toShqinlar kamroq bo’ladi, biroq ular ayniqsa kuchli bo’lib, falokatli ofatlar keltiradi. Gang daryosining xo’jalikdagi ahamiyati juda katta. U Hindistonning yirik Shaharlari va haydaladigan katta erlari bo’lgan aholisi zich rayonlardan o’tadi. Gang tog’lardan oqib chiqqach, unda kemalar qatnay oladi. Gang suvlari qadimdan sug’oriShda foydalaniladi, uning havzasida ko’pdan-ko’p kanal va suv omborlari sistemasi bor. Biroq bu barcha sistema ancha eskirdi va ko’p joylarda qarovsiz qolib to’la iShdan chiqdi. So’nggi o’n yilliklarda Gang havzasida irrigatsiya sistemalarini yaxShilaSh iShlari olib borila boShladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1.T. V. Vlasova, Materiklar tabiiy geografiyasi”1-tom 1982 2.T. V. Vlasova, Materiklar tabiiy geografiyasi” 2-tom 1982 3.I. S. Shukin, Geomorfologiya Sredni Azii” M. M. 1985

Похожие

Shimoliy amerika materigining iqlimi

Qashqadaryo vohasi shaharlari

O‘zbekiston respublikasining iqtisodiy geografik о‘rni va tashkil topishi

Buxoro vohasi shaharlari urbanizatsiyasi

Yevrosiyo aholisi va siyosiy xaritasi