Qashqadaryo vohasi shaharlari - География - Рефераты

Qashqadaryo vohasi shaharlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Qashqadaryo vohasi shaharlari Reja: 1. Qashqadaryo vohasi shaharsozlik madaniyati 2. Ilk shahsorlik ildizlari 3. Yerqo‘rg‘on shahar xarobasi

Qashqadaryo vohasi shaharsozlik madaniyati Bu shahar qoldiqlari hozirgi Qarshi shahridan 5 kilometr shimoli-g'arbda, Yerqo'rg'on qal'asidan 1,5 kilometr janubda joylashgan bo'lib, Shulluktepa shahristoni deb ataladi. Ilk o'rta asrlarda bu yerga qadimgi poytaxtdan zodagon va hunarmandlar - temirchilar, to'quvchi va quruvchilar ko'chib kelgan. VII-VIII asrlarda ularning ustaxonalari bosh qal'ani sharq va janubdan himoyalab, daryo qirg'og'igacha cho'zilgan va asta-sekin Qashqadaryoning chap qirg'og'idagi burilish joyini to'liq egallagan. Bu davrda qal'a devorlari jiddiy ravishda mudofaa ahamiyatini yo'qotadi. Shaharning ichki to’zilishi o'zgaradi. Shubhasiz, saroy - hukmdor taxti va xazina, qamoqxona va harbiy garnizon joylashgan inshoot uning tarkibiy qismi bo'lib qolavergan. Biroq X asr mualliflari istehkomlarni ta'riflar ekan, ularning nurab qolgani va hatto vayron bo'lganidan xabar beradi. Jumladan, geograf olim Istaxriy shaharni qisqacha ta'riflagan. Nasaf, Istaxriyning fikricha, bir paytlar vayron qilingan istehkom, rabot va to'rtta darvozaga ega bo'lgan. Shahar atrofi asosan lalmi dehkonchilikka ixtisoslashgan serunumerlar va ekinlarga boy bo'lgan. Daryoda muayyan paytda suv kamayib ketgani tufayli bog'rog'lar asosan quduklardan sug'orilgan. Arxeologik tadqiqotlarning ko'rsatishicha, shahristonning mudofaa inshootlari VII- VIII asr-larda barpo etilgan. IX asrning oxiri va ayniqsa, X-XI asrlarda shahar ulkan hudud bo'yicha rivojlanib ketgan. U ko'proq sharqtomonga, Qashqadaryoning o'ng qirg'og'iga tomon o'sib borgan. Avvalgi davrlarda ilk shaharning sharqiy chegarasi hisoblangan daryo bu davrda janubdan shimolga tomon rabotning o'rtasidan o'tgan. Agar shahriston va rabotning shimoliy kismini «Hukumat uyi» va zodagonlar hovlilari egalla-gan bo'lsa, uning asosiy qismi, ayniqsa, markaziy va janubiy hududlarini ko'plab hunarmandchilik mavzelari egallagan. Temirchilar mavzelari daryo bo'ylab g'arbga tomon to istehkomgacha davom etgan va XIII asr boshlari-gacha mavjud bo'lgan. Ulardan janubda, temirchilik ustaxonalariga tutashgan holda, daryo sohili bo'ylab miskar ustalar va bronza quyuvchilar, zargarlar mavzelari joylashgan.

Bu erdan misni yakuniy tozalash ishlari bajariladigan ustaxona topilgan. Bu yerda mis qoldiqlari hamda metall quyish jarayoni bilan bog'liq belgilar ham uchraydi. Shuningdek, sopol suv quvurlari, kuduq koldiqlari ham ko’zatilgan. Ular buerda vaqt-vaqti bilan suv tanqisligi ro'y berib turganini yana bir bor eslatadi. Temirdan yasalgan mehnat qurollari kurilish va duradgorlik ishlarida keng ko'llangan. Ehtimol, bu sohalar Nasafda keng rivojlangan bo'lsa kerak. Balki shaharning g'arbdagi darvozasi shu sababli «Najjorlik» deb atalgan. Nasafda qadimdan mis va bronza kuyish jadal rivojlangan. Nasaf mehnat qurollari va bezak-lari orasida kimyogarlar tomonidan bronzaning oltita metallsozlik guruhi aniqlangan. Bu esa xom ashyoning xilma-xilligi, uni qo'llash usulla-rining rang- barangligi hamda nasaflik ustalar-ning ham Baktriya va So'g'dning degrezchi ustalari yutuqlaridan xabardorligini ko'rsatadi. Qizildaryo' va uning o'zanlari havzasida polime-tallar - mis, qo'rg'oshin, temir kazish bo'yicha bir necha ochiq vaer osti konlari topilgan. Kumush konlari ham bor. Konlar 40 metr chukurlikkacha qazilgan. Temir rudasi XI-XII asrlarda Tutaka va Qizilsoy konlarida yirik hajmda qazib olingan, bu yerdagi o'n beshtacha qazilma orasida 0,7 kilometr maydondagi ulkan karer markaziy o'rinni egallaydi. Ruda shuerning o'zida boyitilgan va unga ishlov berilgan. Shu sababli daryo o'zani bo'ylab boyitish va metall qo'yish joylari va chiqindilar saqlanib qolgan ko'p dalalar bor. Buerda temir buyumlar, tozalanmagan mis, qo'rg'oshinli-kumushli quyilma olingan, so'nggi tozalash va ishlov berish ustalar tomonidan shahar markazlarida, birinchi navbat-da, Nasafning o'zida amalga oshirilgan. Janubi-g'arbiy rabotda kulolchilik ustaxo-nalari ochilgan. Nasaf kulollari yuqori si-fatli maxsulot - sirlangan tovoq va laganlar, o'yma naqshli idishlar hamda sirli va o'ymakor naqshlarni birlashtirgan antika idishlar ishlab chiqargan. Hunarmandlar mavzelari bilan istehkom o'rtasidagi keng maydonlarni alohida tovarlarni sotishga ixtisoslashtirilgan bozorlar egallagan.

Tarixchi Sam'oniy o'z asarida bozor maydoniga olib chiquvchi zargarlar ko'chasini, Xon az-Boziddin karvonsaroyini, ya'ni matolar bilan savdo qilish karvonsaroyini, mevalar sotiladigan Jubak bo-zorchasini ta'riflaydi. Shuningdek, uning asarlarida hatto eski-tuski narsalar bozori (xanuk), bozorchadagi kichik karvonsaroy (suvoyqa) va Mohdo’z raboti, non yopish va sotish do'konchasi ham eslatib o'tilgan. Bu ta'riflar shuni ko'rsatadiki, X-XII asrlarda Nasafning markaziy va janubiy tumanlari gavjum joylar bo'lgan. Ehtimol, shu sababdan aynan shuerda dastlabki jomemasjidi qad rostlaydi. U 834 yilda so'fiy shayx Abdurahmon Muazza tomonidan janubiy rabotda, G'o'bdin darvozasi oldida, Zuhhok ko'chasida kurilgan. XII asrda bu bino eski jomemasjidi sifatida tilga olinadi va Sam'oniyning xabar bsrishicha, shahristonning janubiy darvozasi ol-dida yangi jomemasjidi quriladi. Shahriston dsvoridan 130 metr janubda arxsologlar uning koldiqlarini - pishiq g'ishtdan qurilgan, bezak izhlari bor monumental bino parchalarini topishdi. Ehtimol, bu paytda eski masjid ham ishlaganhdir, lekin u jomelik mavqeini yo'qotgan va XII asrda o'z bunyodkori Muazza nomi bilan atalgan. Manbalarda shaharning qator boshqa masjidlari ham tilga olinadi. Ular orasida Bayon ko'chasidagi buyuk muhaddis Imom Buxoriy yashagan va ibodat qilgan masjid hambor.Shaharning shimoli-g'arbiy qismida, An-Najjoriya (Buxoro) darvozasi yonida shahardan tashqaridagi hayit masjidi - namozgoh joylashhgan. Umuman olgaida, X-XII asrlarda Nasaf keng aloqalarga ega yirik taraqqiy etgan viloyat mar-kazi, ertapishar meva va sabzavotlari yaqin va o’zoq bozorlarda qadrli bo'lgan boy voha sifatida namoyon bo'ladi. XIII asrning boshida, O'rta Osiyo mo'g'ul istilochilari tomonidan bosib olingach, Naxshabning yashil dalalari Chingizxon tomonidan ko'shinlar dam oladigan va boshqa o'lkalarga ko'chib o'tiladigan manzil sifatida tanlangan. Naxshabning ko'chmanchi qabilalar yashaydigan dasht hududlarida ham hayot barq urib rivojlangan. Buerda koraxoniylar va saljukiylar davrida xonlar uchrashuvlari bo'lib o'tgan. Ksyingi yillarda Naxshab Movarounnahrning Chig'atoy ulusi beklari yashaydigan markazga aylangan.

1310 yilda buerda Eson Buka, 1321 yilda Kepakxon dafn etilgan. U poytaxt yaqinida Qarshi deb nomlangan yirik saroy qurdirgan, uning atrofida zodagonlar uylari, hunarmandlar mavzelari va bozorlar jamlana boshlagan, shu tariqa eski poytaxtdan hayot asta-sekin buerga ko'chib o'tgan. O'rta Osiyoning XIII asr va XIV asr boshidagi tarixida Nasaf mahalliy shayxlar chig'atoylik zodagonlar orasida islomni targ'ib qilgani bilan ham alohida ajralib turadi. Qarshi shahrining jadal rivojlanishi 1365 yilda shaharni o'z nazorati ostiga olgan Amir Temur faoliyati bilan bog'liq. 1365-1366 yilning qishini Amir Temur Qarshida o'tkazadi va buerdagi mudofaa devorlarini qaytadan qurdiradi. Bundan tashqari, rasmiy manbalar Qarshida Amir Temur tomonidan katta jomemasjidi ham barpo etilganini tasdiqlaydi. Qarshi vohasi qadimgi va o’rta asrlarda nahshab nomi bilan mashhur bo’lib, u Qashqadaryo daryosining kontinental deltasi zonasida joylashgan edi. Bu joy qadimiy sharqona dehqonchilik bilan shug’ullanish uchun juda qulay hudud hisoblangan. Shunga qaramay, eneolit va bronza davrlariga oid bo’lgan ilk dehqonchilik madaniyati bilan bog’liq yodgorliklar haligacha ma’lum emas. Aksincha, qo’shni mintaqalarda, baqtriya, marv va zarafshonning yuqori oqimida eneolit va bronza davriga oid madaniyat o’choqlari ma’lum. Nahshabda bu davrga oid madaniyat o’choqlari o’z vaqtida mavjud bo’lgan, biroq ular Qashqadaryo daryosining agrar-sug’orish ishlari natijasida katta qatlam bilan ko’milib ketgan. Erqo’rg’on, muddintepa va boshqa shu kabi hududlardagi arxeologik qazishmalar shuni ko’rsatmoqdaki, eramizgacha bo’lgan madaniy qatlamlar hozirgi kundagi qatlamdan bir necha metr chuqurda joylashgan. Binobarin, eneolit va bronza davriga oid qatlamlar ushbu vohada mavjud bo’lgan va ular yanada chuqurroqda joylashgan degan ilmiy taxminlar mavjud. Bizga ma’lum bo’lgan Qarshi vohasining tarixi ilk temir asrlaridan boshlanadi. Bu davrda II asr oxiri va I asr boshlarida o’rta osiyo tarix sahnasida yangi etnomadaniy jarayon boshlanadi.

Cho’l hududlarida qorasuq qabilasining madaniy an’analariga rioya etuvchilar tarqaladi, amudaryo, sirdaryo, zarafshon, Qashqadaryo daryolarining yuqori va quyi hududlarida qadimgi va o’rta asrlardan ma’lum bo’lgan o’rta osiyoning asosiy tarixiy-madaniy jarayonlari shakllandi. Bu davrda baqtriya, marv, so’g’d, xorazm va markaziy osiyoning boshqa qadimgi etnomadaniy toponimlari shakllandi. Yirik dehqonchilik vohalari rivojlandi va ularning markaziy hududlari himoya devorlari bilan o’raldi. Er.avvalgi I ming yillikka oid sopol buyumlari janubdan shimolgacha keng tarqalgan edi. Qashqadaryo vohasi kulolchilik buyumlari baqtriya uslubi bajarilgan. Samarqanddagi afrosiyob va ko’ktepa so’nggi yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar davomida esa, bu erda burg’uliq uslubidagi sirdaryoning o’ng qirg’og’i madaniyatiga yaqin kulolchilik buyumlari kompleksi topildi. Ilk temir asrlariga oid nahshab va Qarshi vohasida topilgan qadimgi buyumlar erqo’rg’on shahrining ichki qatlamidan topildi. Bu davrga oid oz miqdorda topilgan idishlar orasida qizil fonga qo’l bilan yozilgan va idishlarni suvda yuvsa yuvilib ketadigan yorqin fonga qizil bo’yoq bilan yozilgan bezaklar mavjud. Shunday qilib, so’?dning ilk temir madaniyati kelib chiqishi, iskandar zulsarnayn davrida amudaryodan sirdaryogacha meridional yo’nalishda tarqalgan bo’lib, geterogen rivojlanish xususiyatiga ega. So’g’dning ilk voha va shaharlari barpo etilishi davrida aleksandargacha yarim ming yil avval zarafshon vohasidagi shahar tipidagi qadimgi madaniyat o’choqlari sirdaryoning o’rta oqimi bilan bog’liq edi. Bu esa Qashqadaryo vohasining moddiy madaniyati o’rta va yuqori oqimdagi baqtriya va marvning ilk shahar madaniyatlari bilan genetik bog’langanligidan dalolat beradi. Erqo’rg’ondagi shahar ibodatxonasi xarobalaridagi qazishmalar ostida yana ikkita inshootlarning qoldiqlari shaharga stratigrafik shurfni qo’llaganda aniqlandi. yuqori qatlam ellin davriga tegishli bo’lib, pastki qatlam esa mil. Av. 1 ming yillikning o’rtalariga tegishlidir.

Olimlar III-IV asrda qurilgan ibodatxona shaharning qadimiyroq ibodatxona xarobalari ustida qad ko’targan bo’lsa kerak, degan taxminga bordilar. bunga shu narsa dalolat beradiki, eng pastki inshootning ochilgan qismi g’ishtli platformadan iborat bo’lib odam bo’yi bo’lgan. Uni materikdan yupqa toshko’mir qatlami ajratib turadi. Bizga shu narsa ma’lumki, zardushtiylar o’z diniy rasm-rusmlarini ochiq joylarda o’tkazishgan. Ushbu muqaddas joy platforma ustida joylashgan bo’lib, u taxminan mil. Av. 1 ming yillikka tegishlidir. Platforma ostida esa kul uyumi mavjud bo’lib, u maydonni tozalash natijasida yig’ilib qolgan. Zardo’shtiylik o’rta osiyo va so’g’dda qadimdan mavjud bo’lganligi to’g’risida yozma manbalar guvohlik beradi. Bu ma’lumotlar erqo’rg’onda daxmani qazish ishlari olib borilganda o’z isbotini topdi. Erqo’rg’on dahmasi - so’g’diyona antik arxitekturasidagi o’z mohiyati va maqsadiga ko’ra noyob to’rt burchakli monolit shakliga ega bo’lgan, -g’arbiy va sharqiy old tomonida ikki marosim maydoni mavjud bo’lgan shaklni eslatadi. Erqo’rg’on dahmasini bo’rtma asosi o’ziga xos bo’lib, na ?indistondagi parslarning "jimlik minoralari", na erondagi qoya sag’analari va ustunli yodgorlik inshootlariga o’hshaydi. Biroq dahma arxitektonika va dekorining detallari etarli darajada qadimgi sharqiy va ellin arxitekturasida an’anaviydir. Devorlarining bir maromda vertikal tarzda tekislab chiqilishi, asosiy zinaning konstruktsiyasi, dahma old tomoni devorining ustki qismini bezab turgan tishli merlonlar va bezakli to’g’ri burchakli g’ishtchalar - bularning hammasi qadimgi sharq arxitekturasida, shuningdek, orol oldi sak qabilalarining qabr inshootlari va ellin shahri oyxonumdagi ibodatxona - yodgorlik arxitekturasida ham o’z aksini topgan. Dahmadan topilgan oz miqdordagi sopol material miloddan avvalgi II asrga oid. Dahma ko’p faoliyat ko’rsatmagan, u taxminan mil. Av. II asrda xom -g’isht bilan yopib tashlangan. Ehtimol u shahar tashqi devori barpo qilingandan so’ng bu ahvolga kelib qolgan bo’lishi mumkin, chunki u dahma to’g’risidagi ilohiy qonunlarga amal qilgan holda amalga oshirilgan. Ushbu qonunlarga ko’ra, bu kabi marosimlarni shahar kvartallari orasida o’tkazish mumkin bo’lmagan. yuqoridagi maydon vayron qilingan.

G’arbiy tomonda olib borilgan tozalash ishlari jarayonida ustki tomonidan g’isht va tuproq aralashmasidan yopilgan oq ohakli qoplamalarning qoldiqlari topildi. Shu bilan birga, odam mayda suyaklari, tishlar, qimmatbaho taqinchoq va noyob sopol bo’laklari topildi. Dahmaning sharqiy old qismidan esa odam bosh chanog’ining ba’zi qismlari va erkak kishining naysimon suyaklari joylashgan siniq xumcha topildi. Ikkinchi bosh chanoq g’arbiy yon bag’irning etagidan topildi. Dahmaning ustki qismida so’g’dning yunon-baqtriyaliklardan tortib olgan mil. Av. I asrda yashagan, kelib chiqishi saklardan bo’lgan naxshab xukmdorlari sulosasiga talluqli bo’lgan kishilarning jasadi saqlangan va dahma ularga tegishli bo’lgan. Fanda ma’um bo’lgan Hindiston va Eron parslarining dahmalari yangi davr va qisman o’rta asrlar davriga mansub edi. Biroq 1940 yildayoq xorazmdagi chilpak tepaliklarida s.p. Tolstov tomonidan asosi aylana shaklida bo’lgan (er. III-IV asrlariga tegishli bo’lgan) dahma qoldiqlari topildi. Erqo’rgondagi dahma shunga o’xshash bo’lgan eng qadimgi inshoot xisoblanadi. Eronda topilgan, suyaklari tozalangan qabrlar axmoniylardan keyingi davrga oid bo’lib, ular erqo’rondagi dahma bilan deyarli bir vaqtga tegishlidir. Xorazmning haykalsimon ossuariylari ham mil. Av. IV-III asrlarga to’g’ri keladi. Dahmalar bu vaqtgacha jasadlar saqlanadigan inshoot vazifasini o’tamaganligi ehtimoldan xoli emas, chunki ma’lum va mashhur zarushtiylik dafn marosimlari va u bilan bog’liq rasm- rusumlar, ko’pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko’ra mil. Av. II-I asrda to’zilgan videvdatada keltirilgan. Eramizning III-IV asrlarida nahshabda marvlik arshakiylar sulolasi vakillarining hokimiyat tepasiga kelishi va undan keyingi qabilalarning ko’chishi natijasida keskin etnomilliy o’zgarishlar ro’y berdi. Ushbu davrda marv va nahshab o’rtasida madaniy aloqalarning mavjud bo’lganligi erqo’rg’on shahar ibodatxonasi va uning ustki qismida olib borilgan qazish ishlari natijasida oydinlashdi. Shahar markazida joylashgan ibodatxona kompleksi yonma-yon turgan va fasadlari janub tomonga qaragan ikki alohida binodan iborat bo’lgan. Sharqiy ibodatxona - keng xovliga chiquvchi katta to’g’ri burchak shakliga ega bo’lgan janubida ikki ustunli ayvonli zal shaklida bo’lgan.

U oldin mavjud bo’lgan bino xarobalarini yopib turgan baland g’ishtin platforma ustida joylashgan. Ayvon pastroqda joylashgan. Undan ham pastroqda xovliga kiraverishda janubga tomon pasayib boruvchi ko’ndalang terassalardan iborat bo’lgan xovlining ustki qismi joylashgan. Ibodatxona milodiy III-IV asrlardan to VII asrgacha faoliyat ko’rsatgan, shu bilan birga u bir necha bor qayta qurilgan. Kamida besh marotaba yirik qayta qurishlar bo’lib o’tgan. Biroq bir qatordagi ibodatxona, ayvon va xovlining umumiy rejasi o’zgarmay qolgan. Ibodaxona (13,2x7,5 m) devorlarida gumbazsimon qubbali o’yiqli tokchalar mavjud bo’lgan. Ustunlar ganchli qoplamaning qalin qatlamini yopib turgan bo’lib, ular tiniq qizil rangda bo’lgan. Devorlar va tokchalarda rang-barang yozuvlar bo’lgan, afsuski, ulardan deyarli xech narsa saqlanib qolmagan. Tokchadagi yozuvlardan xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ular ichki bezakli ornamental xususiyatga ega bo’lgan. Devorlardagi yozuvlar esa lavhali shaklda bo’lgan. Bo’yoq qadimgi rassom tomonidan mayin alebaster suvog’i ustidan o’tkazilgan, ba’zi joylarda esa bo’yoq loy suvoq ustidan mohirlik bilan surilgan. Ibodaxona janubidagi peshayvonning hajmi 18,5x7,0 metr bo’lgan. Uning devorlari bo’ylab qator-qator sufalar joylashgan. Ayvonning shimoliy devori qadamjoga kirishning uyachalari har ikki tomondan har birida kichik ustunli yirik tokchalarga ega bo’lgan. Tokchalar va ustunlar qizil rangga bo’yalgan, ayvonning devorlari yarim xromli yozuv bilan yozib chiqilgan, u ham deyarli saqlanmagan. Ayvonning tomi, extimol ikki qatordan qilib qo’yilgan sakkiz ustunga tayangan. Ayvonning shimoli - g’arbiy burchagida marosim gulxanlari yoqiladigan to’siq bilan to’silgan - g’arbiy maydonga chiqadigan yo’lakcha joylashgan. Chamasi u erda ibodatxonaning boshqa erlarida yoqilgan gulxanlarning kuli saqlangan. ?ar bir yoqishdan so’ng kul albatta bir qator qurbonliklardan so’ng, loy va tuproq bilan yopib tashlangan. G’arbiy maydonda to’plangan kulning qalinligi ikki metrga etadi. U tuproq bilan qoplangan yupsa kul qatlamlardan iborat bo’lgan. Eng pastki gulxan butun maydonning ustki qismida ko’zatildi. Uning markazida qalinligi loyli qatlam bilan 0,5 metrga teng. Unda tuproq va kul aralashtirilgan katta siniq xum topilgan.

Kulning oldida jangchining qalqonidan qolgan ko’plab bo’laklar topilgan, ular bilan bir qatorda kamon o’qlarining uchlari va taqinchoqlar ham topilgan. Bu topilmalar orasidan to’g’ri burchakli himoya minorasi va tuproq qo’rg’onning ikki qal’a qismi va minoradagi nayzasimon tuynuk tasviri tushirilgan oltin nishona ajralib turadi. Kulning yuqori qatlamida qurbonlik qilingan hayvon suyaklari va siniq idishlar bilan birga yorug’lik taratuvchi ko’plab asboblar topilgan. Ibodatxona hovlisini qazish ishlari ko’rsatganidek, u qo’shimcha binolar bilan o’rab olingan edi. Mazkur binolar loy bilan to’ldirilgan maydondan ko’tarilib turgan maydoncha ustida barpo etilgan. Sharqiy ibodatxonani qazish ishlari shuni ko’rsatadiki, u o’zoq vaqt davomida o’zgarishsiz faoliyat ko’rsatgan. ibodatxona poli va ayvonida ta’mirlash ishlari olib borilganligi natijasida suvoqning qalin qatlami vujudga kelgan. Ehtimol milodiy IV asrda ibodatxona qayta qurilgan bo’lishi mumkin. Ibodaxonada xudoning haykali turgan kirish qismining qarshisida turgan katta markaziy peshayvondan tashqari ko’plab boshqa peshayvonlar ham qurilgan. Sufalarda tashqi devorlarni mustahkamlovchi devorlar qurilgan. Ayvondagi polning sathi ibodatxona poli sathigacha ko’tarilgan. Ayvon ichida bir qatorda turli tipdagi ustunlar saqlanib qolgan. Asosning ikkinchi qatori janubiy qismda bo’lib, ular saqlanmagan. Ayvonda ibodatxonadan farqli o’laroq ustunlar asosi yog’ochdan bo’lgan. Ayvonda ham tokchalar qo’yib chiqilgan. Tez orada uchunchi qayta qurish ham ro’y bergan. Bu jarayonda markaziy tokcha oxirigacha qad rostlagan va keng pog’onali postament sufa qurilgan bo’lib, unda ilohning haykali mavjud bo’lgan, degan taxmin qilinmoqda. Ibodatxonaning binosi qo’shimcha ikki devor bilan uch alohida qismga bo’lingan; markaziy kirish qarshisida sanam turgan, o’rta hajmdagi ibodatxona, yon tomonda esa xizmatkorlar uchun ikki tor bino mavjud bo’lgan. Ibodatxona polining sathi 70 santimetrga ko’tarilgan. Uchinchi qurilish jarayonida polning sathi ayvonda ilgarigidek saqlangan. Devor oldidagi sufalarning shakli o’zgargan. III davr ohirida g’arbiy maydondagi kulxona g’isht va loy bilan yopib tashlangan va uning ustida IV-V qurilish davrida faoliyat ko’rsatgan qo’shimcha binolar

qurildi. Nisbatan yahshiroq saqlanib qolgan shimoli-sharqdagi kvadrat shaklidagi bino ichidagi xonadan turli xildagi sopol idishlar va bronza ashyolari topib olindi va ular ibodatxona faoliyatining oxirgi davri bo’lmish VI asrga tegishli ekanligi aniqlandi. IV-V qurilish davridagi binolarni qayta qurish unchalik ahamiyatli emas edi va faqatgina ibodatxona bilan cheklanib qolgan, ayvon va hovli qismlari deyarli qayta qurilmagan. Yuqorida qayd etilganidek, I-II davrga tegishli bo’lgan g’arbiy maydon kuldonlaridagi keramikani o’rganish natijasida uni III-IV asrlarga tegishli, deyishga asos bor. Uning faoliyati so’nggi davri to’g’risida so’g’dning yangi davrdagi podshosi shishpira tangasi guvohlik beradi. ushbu tanga V davr qurilishi poli tepasidan topib olindi. Bu erda bir vaqtlar juda boy bo’lgan tasviriy san’at yodgorligidan, shuningdek, yorqo’rg’o’nning sharqona ibodatxonasidan deyarli hech narsa qolmagan. I qurilish davri yozuvlari II davrgacha bo’lgan o’zoq faoliyat davomida deyarli ko’chib tushgan. Ayniqsa, II davr uchun ustun bo’lib xizmat qilgan devorlar bo’zilgach, I davr devorlari yo’zasida bo’yoq dog’larigina qolgan edi. Biroq II davr tokchalaridagi yozuvlar yaxshi saqlangan. Ushbu tokchalar oq fonda chizilgan panjara tarzidagi rasmlar bilan bezalgan ornament shaklida jangchini tasvirlovchi fragmentlardan iboratligini namoyish etib turibdi. pastdan panjara tarzidagi bezaklar yarim aylanalar bilan o’rab olingan. Asrab qolingan eng yirik fragment markaziy tokchaning yon devorchasidan topib olindi. Unda oq nimbalardan iz qolgan tabiiy kattalikdagi anfas tasviri ko’rinib turadi. Tasvir kengroq bo’lgan qora ramka bilan o’rab olingan, xuddi shunga o’xshash chiziqning bo’laklari rasm bo’lagidan pastroqda ham ko’zatiladi. G’arbiy ustunning asosida ham uslubiy jihatdan farqlanib turuvchi tasvirlar tushirilgan, taxminlarga ko’ra ular biroz kechroq chizilgan. Ular asosdan 1 m balandlikda joylashgan bo’lib, ustun asosini o’rab turuvchi bir qancha ramziy belgilardan iborat bo’lgan: afsonaviy 2 boshli qush va olov mehrobining mayin qora konturli chiziqlari yordamida qizil fonda ritmik ravishda takrorlanib turuvchi tasviri mavjud.

Ibodatxonaning markazga yo’nalib turgan tomonida qizil fonda oq rang bilan chizilgan ikki insonning surati tushirilgan. Ehtimol ular madhiya aytayotgan paytda chizilgan kohinlarning tasviri bo’lishi mumkin. Ulardan birining qo’lida tirnavli aylana predmet, ikkinchisining qo’lida - o’zuk va boshqa ayrim predmetlar bor. Ibodatxonaga bag’ishlab qurilgan ilohning haykali u erda o’ziga xos o’rin egallagan. Haykallar soni to’rtta bo’lgan shekilli, har bir qayta qurishdan so’ng eski sanamning haykali sindirilib, uning bo’laklari devor va pollar orasiga va ostiga tashlangan, uning o’rniga boshqa haykal o’rnatilgan. Bu erda hatto oxirgi davrda ham g’ishtdan qilingan, tepadan oq chang suvoq bilan surkalgan to’g’ri burchakli mehrob bino qilingan. Ushbu mehrob tozalanganda ham uning yuqori qismi toza kul qatlami bilan qoplanganligi ma’lum bo’ldi. Mehrob ostidan yog’och karkasda qilingan va bo’yalgan loy haykal qoldiqlari topildi. Mazkur qoldiqlarni o’rganish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, ular o’zun va eni tor ko’ylakda bo’lgan iloh haykalining parchalari bo’lgan. Xaykalning faqatgina orqa tomoni saqlanib qolgan. U IV davr qayta qurishdan so’ng peshtoqda turgan. Undan oldin bo’lgan haykalcha sindirilib, pol ostiga tashlangan bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Haykalcha bosh bo’lagining kattagina qismi topilgan bo’lib, yo’zi - yorqin bo’yalgan, peshonasida va iyagida qizil va oq aylanachalardan bezaklar chizilgan. Ibodatxonada, shuningdek, II davr haykaltaroshligi qoldiqlari ham topildi. Sharqiy ibodatxona qazilmalarida topilgan topilmalar orasida erqo’rg’on qadimgi aholisining g’oyaviy qarashlari bilan bevosita bog’liq bo’lgan va ibodat uchun ishlatilgan buyumlar alohida ahamiyatga ega. III davrga oid markaziy tokchaning tosm sag’anasida I va II davrlarda ham ishlatilgan buyumlarning kichik xazinasi ko’milgan. Shuningdek, aqiqdan yasalgan iloh va qurbaqaning mitti haykallari kiradi. IV davrga oid pol ostidan anchagina temir buyumlar, oltindan yasalgan osma barg ko’rinishidagi zargarlik buyumlari va bandli kichkina bronza oyna bilan birga yumshoq och rangli qorishmadan quyilgan ilon shakli topilgan.

Zardushtiylarning muqaddas hayvoni - tipratikan bilan birga avesto bo’yicha yovo’zlik homiysi axuramazdaning mavjudotlari bo’lmish ilon va qurbaqaning shakli joylashgan topilmalar majmuasi erqo’rg’on aholisining o’ziga hos mafkurasidan darak beradi. Ikkinchisi, markaziy yoki g’arbiy ibodatxona deb ataluvchi inshootning pastki qismi 50X50m, tepaligi 7 metrli to’rtburchak shakldan iborat bo’lib, janubiy tarafdan kirishda chuqur o’yiq joy bo’lgan. Bu bino ham ko’p marta qayta qurilgan. Muhimi shundaki, bu bino sharqiy bino bilan bir vaqtda qurilgan bo’lib, ular birgalikda yagona me’moriy majmuani tashkil qilgan (panjikentdagi kabi). Lekin o’z me’moriy rejasi bo’yicha u sharqiy ibodatxonadan butunlay farq qiladi. Ibodatxona majmuasining markaziy yoki g’arbiy qismi (I qazilma, markaziy tepalik) keyinroq qurilgan. Tashqi jixatdan ehromsimon ko’rinishga ega bo’lgan to’rtburchak devorlar massivi etisar madaniyatiga mansub bo’lgan ko’mish inshooti xususiyatlarini kattalashtirilgan xolatda namoyon etadi. Ushbu bino faqatgina tashqi tomondan o’rganligan bo’lib, hali uning funktsional vazifalari to’liq o’rganilmagan. Massivning shimoli-sharqiy tomondagi devorlari tashqi devorlar burchagidan topildi. Bu erda tik yo’naltirilgan fasadga ega bo’lgan to’rburchaksimon yirik ibodatxona mavjud bo’lib, u ko’rinishidan yanada qadimiyroqdir. bu inshoot o’z ko’rinishi va hajmi bilan oks va surx-kotol ibodatxonalariga o’xshab ketadi. Uning yoshi sharqiy tepalikning I, II qurilish davrlariga borib taqaladi. U ham olov saqlanadigan joy vazifasini bajargan bo’lishi mumkin. Qo’sh ibodatxonalar qurish an’anasiga to’xtaladigan bo’lsak, bu narsa eronda salavkiylar va parfiyaliklar davrida va keyinchalik, so’g’dda ham ma’lum bo’lgan. Erqo’rg’on qasri binosi ichki shaharning shimoliy qismida ibodatxonalar majmuasi orqasida joylashgan. Oldingi qismi ibodatxona majmuasi kabi janubga qaratilgan mazkur yirik inshoot avvalroq ?ukmdor saroyi sifatida e’tirof etilgan. Bu bino tikkasiga ikki qismli bo’lgan va 1 gektarga yaqin maydonni egallagan. Pastdan 12 metr balandlikda bo’lgan yuqori maydon keng yo’nalishga mo’ljallangan. Janubiy tarafdan unga 4-5 metr pastda pastki maydon joylashgan.

Chuqur pastlikni inobatga olgan holda qasrga kirish yo’li janubiy tarafning markazida joylashgan. Qasr yuqori maydonchasi shurfi shuni ko’rsatadiki, u to’rtburchak shakldagi xom g’ishtdan iborat mustaxkam platforma asosida qurilgan. Platformaga nisbatan 5 metr baland bo’lgan, ilgari qurilgan devorlar suvab tashlangan. Erqo’rg’on qasri o’z to’zilishi va umumiy mazmuniga ko’ra, o’rta osiyoning mashhur qasrlaridan biri bo’lgan. U har biri alohida reja asosida qurilgan mustaqil ikkita, ya’ni yuqori va pastki maydonchalarga bo’linganligi bilan ham o’ziga xosdir. yuqori maydonda keng chiziq bo’yicha cho’zilgan alohida tsellalar (xonalar), vestibyullar, sharqqa qaratilgan ayvonlar, hovlilar va ovqatlanish xonalari mavjud bo’lib - bularning bari tor yo’laklarining ikki qatori bilan tutashtirilgan edi. Uni qasr ibodatxonasi bo’lgan deb ?isoblash mantiqan to’g’ridir. Erqo’rg’on qasrining tor yo’lakchalar bilan birlashtirilgan hovlichalar va imoratlar to’zilishiga ega bo’lgan pastki maydoni rejasi to’zilishi qadimgi sharqning ko’pgina qasr majmualariga xos. Bularga bobildagi navuxodonosor qasri va so’zadagi doro qasrini misol qilib olish mumkin. Qadimgi o’rta osiyo qasrlari bilan erqo’rg’on qasrini unda alohida ibodatxona majmuasi mavjudliga yaqinlashtiradi. Qizilqir, kalolqir, tuproqqala, erqo’rg’on va panjikent qasrlari shu ji?atlari bilan axamoniylarning pasargad, so’za va persapoldagi mashhur qasrlaridan farq qiladi va ularning saroy qurilishidagi yanada qadimiy hisoblanmish ossuriya va midiya an’analariga borib taqalishi extimoli mavjud. Balki, "davlatlar qirolligi"da juda ko’p muhim ibodatlar (ilohlar) bo’lgandir. Shuning uchun rasmiy qabullar bo’ladigan zal "apadanalar" axamoniylar qasrida markaziy o’rin tutgan bo’lib, ularda sajda qilish inshootlari bo’lmagan. Axamoniylar qasrlari umumimperiya ma’muriy integratsiya markazlari xisoblangan. Erqo’rg’on qasri xususiyatlari ?aqida xulosa qilib shuni aytish kerakki, shahar va qasr ibodatxona majmualari bir-biridan tamomila farq qilgan. Markazida olov yongan qasr ibodatxonasi tsellasi, yo’laklar tizimi orqali kundo’zga yorug’lik va atmosfera ta’siridan butunlay ajratib qo’yilgan.

Shuningdek, tasviriy san’at izi ham sezilmaydi, bu taxminan qasr va shahar muqaddas dargohlari ibodatdagi farq bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Qasr ibodatxonasi doimiy olov saqlashga mo’ljallangan edi. Olov ma’bud (iloh) sharafiga, yoki III-IV asrlardagi naxshab ?ukmdorlarining ilohiylashtirilgan ajdodi sharafiga yoqilishi mumkin edi. Erqo’rg’onning yana bir ulkan xotira inshooti III-IV asrlarga taqaluvchi hukmdorlar maqbarasidir. Me’moriy jihatidan ushbu topilma shahar tomonga qaratilgan va uch tomondan tor yo’laksimon imorat bilan o’ralgan to’rtburchak markaziy zal yoki ayvon ko’rinishiga ega bo’lgan noyob ijodiy yodgorlikdir. Majmua yuqori zinali, ehromli platformada qurilgan bo’lib, tepaga olib chiquvchi ganch surilgan pishiq g’ishtdan terilgan paradli (hashamatli) zinasi ham mavjud bo’lgan. Maqbara intereri to’zilishi echimi mashhur kushon ibodatxonasi surxkotalning rejasini takrorlaydi. Erqo’rg’onda rejalashtirishning bu turi hashamatli maqbaralar qurilishida ko’p bor qo’llanilgan. Erqo’rg’ondagi hukmdorlar dafn marosimlari o’sha davrdagi o’rta osiyo shahar axolisi uchun xosdir. Markaziy zal asosan yodga olish (xotira) xususiyatiga ega bo’lgan marosimlar uchun xizmat qilgan, perimetr bo’yicha joylashgan tor imoratlarda III-IV asrlardagi naxshab ?ukmdorlarining tozalangan suyaklari ko’milmasi ko’mish anjomlari bilan birgalikda topilgan bo’lib, bu imoratlar suyaklar, diniy xayr-e?sonlar va xotira rekvizitlari saqlanadigan joy bo’lgan. Naxshab markazining aholi yashaydigan inshootlari me’morchiligiga to’xtaladigan bo’lsak, erqo’rg’onning yuqori qismi IV- VI asrlardagi aholi yashash joylarinint to’liq suratini berib, bu erda qullar va temirchilar mahallasi ko’proq o’rganilgan. Birinchisi ichki shaharda joylashgan bo’lib, o’zining qazilgan qismi (13 qazilma) mahallani tashkil etuvchi alohida uy xo’jaliklari qatorlaridan iborat. Bir necha xonadan iborat bo’lgan anchagina katta uylar tegishli jihozlarga ega bo’lgan. Sajdago? ga ega bo’lgan (olov yoqish izlari bo’lgan mexrob, loydan yasalgan haykal) ko’pgina uy xo’jaliklari hovlilarga ega emas edilar. Kulollar mahallasi bo’ylab o’tkazilgan yagona devor mahallani sharqiy va g’arbiy qismlarga bo’ladi.

Barcha xo’jaliklar kattaroq yoki kichikroq to’rtburchakli qismlarda yoki sektsiyalarda joylashgan bo’lib, ushbu mahalla tuproqqal’a va qadimiy xorazmning boshqa shaharlari yashash mahallalariga monand yagona massiv shaklida qurilgan. Erqo’rg’on tashqi sha?rida joylashgan temirchilar ma?allasi boshqacha taassurot uyg’otadi. mahalla ichki devor darvozasidan to Samarqand va kesh yo’nalishiga olib chiquvchi tashqi darvozagacha cho’zilgan ko’chaning ikki tarafida joylashgan edi. Temirchilarning butun xo’jaligi chiqish yo’li ko’chaga qaratilgan bo’lib, janubiy tomonda faqat ishlab chiqarish ustaxonalari joylashgan. Shu erning o’zida savdo ishlari olib borilgan. Shimoliy tarafda esa a?oli istiqomat qiluvchi uylar joylashgan edi. Naxshabning V-VIII asrlarga oid qishloq joylaridagi inshootlarida olib borilgan qazishmalarning (kunjutlitepa, qo’shtepa va b.) ko’rsatishicha, shahar va qishloq a?olisi xo’jaliklari ichki to’zilishida ko’zga ko’rinarli farqlar bo’lmagan. Hozirgi O’zbekistonning Qashqadaryo viloyati qadimgi so’g’d vohasining unumdor dehqonchilik hududini egallagan bo’lib, qadimda o’z suvlarini amudaryoga quyuvchi zarafshon va Qashqadaryo daryolari oralig’ida, movarounnahrning qoq markazida joylashgan. Movarounnahrning barcha tarixiy rivojlanish bosqichlari ushbu viloyat bilan chambarchas bog’liqdir. Kitob va Shahrisabzda joylashgan qadimgi shaharlarda olib borilgan qazish ishlari davomida arxeologlar tomonidan topilgan xilma xil moddiy boyliklar va tangalar silsilasi antik so’g’diyonaga xos bo’lgan boy madaniyatdan dalolat beradi. Antik davrdan keyingi ilk asrlardagi mustaqil davlatlar hisoblanmish Kitob, Zahoki Maron va Qarshi yaqinidagi Erqo’rg’on shaharlari tarixiy qatlamlarda yorqin iz qoldirgan. yangi eraning V asri kelib esa antik shaharlarning tanazzulga yo’z tutishi ko’zatiladi. IV-VII asrlarda birin-ketin ilk feodallarning mustahkam qal’alari paydo bo’la boshladi. (Muddintepa, Sho’rtepa, Shullikto’pa va boshqalar shular jumlasidandir). Arxeologik qazishmalar mobaynida IV-VII asrlarda mavjud bo’lgan Kadjartepa, Tog’aytepa, Ko’xnafazli shaharchalarining qoldiqlari topildi. Shu vaqtda kesh viloyati (kitob va Shahrisabz) va naxshab (hozirgi Qarshi shahri) turk hoqonligi davlatining to’qqiz federatsiyasi tarkibiga kirardi

Adabiyotlar : 1. Gulomov Ya.G. «Xorazmning sugorilish tarixi» T., 1959 y. 3. Istoriya O’zbekistana v istochnikax. To’zuvchi B. V. Lunin. T., 1984 y. 4. Jabborov I.M. «O’zbek xalki etnografiyasi». T., 1994 y. 5. Sa'dullaev A.S. «Kultura yuga Sredney Azii 7-4 vv. do n.e.» T., 1987 y. 6. Kabirov J., Sa'dullaev A. «O‘rta Osiyo arxeologiyasi» T., 1990 y. 7. O’zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. 1997 y. 8. Asqarov A . O ‘ zbekiston xalqlari tarixi . 2 – jildlik. T: 1993. 9. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T: 1999.

Похожие

Buxoro vohasi shaharlari urbanizatsiyasi

Amudaryo va Surxondaryo vohasi shaharlari urbanizatsiyasi

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi

Xorazm vohasi qishloq xo'jalik yerlarini tasniflash

Yevrosiyo materigi asosiy shaharlari iqlimining xususiyatlari