Umumiy tabiiy geografiya - География - Рефераты

Umumiy tabiiy geografiya

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

66.6015625 KB

Umumiy tabiiy geografiya Reja: 1.Geografik qobiq. 2. Asosiy geografik qonuniyatlar. 3. Yer landshafti qobig`ining bir butunligi. 4. Landshaft komponentlarining o`zaro modda va energiya almashinishi orqali bog`langanligi. 5. Zonallik va azonallik (regionaol) qonuniyatlar 6. Landshaft qobig`idagi jarayonlarning davriylik xususiyati.

Geografik qobiq Hozirgi vaqtda kishilarning mehnat faoliyati olib boriladigan, ya`ni jamiyat bilan tabiat o`rtasidagi aloqalar ro`y beradigan muhit turli mualliflar tomonidan turli xil terminlar bilan ifodalanmoqda. Chunonchi, “tabiat”, “tabiiy muhit”, “landshaft qobig`i”, “geografik qobiq”, “geografik sistema” va boshqalar mavjud. Aslini olganda bu terminlar mazmuni bir xildek ko`rinsada, ular bir-biridan farq qiladi. “Tabiat” tushunchasi umumiy ilmiy va falsafiy tushuncha bo`lib, butun borliqni-koinotni o`z ichiga oladi. Torroq ma`noda olganda esa barcha tabiiy fanlarning o`rganish obyekti. “Tabiiy muhit” tushunchasi esa tabiatning jamiyat bevosita aloqada bo`lgan qismini ifodalaydi. Insonning fan va texnika imkoniyatlari oshib borgan sari tabiiy muhit ham eniga, ham bo`yiga kengayib boradi. “Geografik muhit” tushunchasi esa Yer (geo) bilan bog`liq tushuncha bo`lib, Yerning yuza qismi bilan uning yaqin atrofini o`z ichiga oladi. “Geografik qobiq” bilan “landshaft qobig`i” tushunchalari bir-biriga juda yaqin. Geografik qobiqqa yer po`sti, butun gidrosfera va biosfera hamda atmosferaning quyi (troposfera) qismi kiradi. Geografik qobiqning asosiy xususiyatlari: a) geografik qobiq bir butun hosila, kompleksdir, uning bir butunligi tarkibiy qismlari o`rtasida to`xtovsiz ravishda modda va energiya almashinib turganligi natijasidir; b) unda moddalar va energiyaning aylanma harakati mavjud. Shu sababli tabiiy jarayonlar takrorlanib turadi; v) geografik qobiq vaqt va makonda bir tekisda rivojlanmaydi, ritmlilik mavjud; to`xtovsiz rivojlanishda davom etadi. Geografik qobiq bir butun bo`lsada, u o`z navbatida tarkibiy qismlardan- kichikroq geografik komplekslar, ya`ni landshaftlardan tashkil topgan. Tabiatda har bir hududiy kompleks, u hoh butun Yer yuzini o`z ichiga olgan landshaft qobig`i bo`lsin, hoh eng kichik kompleks bo`lsin, ya`ni landshaftdan, yoki uning morfologik qismlari-urochishe yoki fatsiyalardan iborat bo`lsin, muayyan muvozanatdagi komponentlar birligidan iborat va to`xtovsiz rivojlanishda bo`ladi. Har bir komponent alohida rivojlanmasdan, o`zaro bog`liq holda rivojalanadi.

Tabiatning yana bir xususiyati sisitemali tuzilishga ega ekanligidir. Unda turli ko`lamdagi sistemalar mavjud. V.B.Sochava sistemalarni uchta asosiy katta-kichik bosqichga ajratishni taklif qiladi: planetar, regioanl va topologik. Planetar geosistema geografik (landshaft) qobiqdan iborat. Regioanl geosistemalarga geografik qobiqning yirik qismlari-tabiiy geografik zonalar, tabiiy o`lkalar, provinsiya va landshaftlar kiradi. Topologik geosistemalarga landshaftning tarkibiy (morfologik) qismlari-joy, urochishe, fatsiyalar kiradi. Geosistemalarni tabiiy geografiya o`rganadi. Planetar geosistemalar-geografik (landshaft) qobiqning qonuniyatlari va xususiyatlarini umumiy yer bilimi, regional va topologik geosistemalarni landshaftshunoslik o`rganadi. Kompleks tabiiy geografik tadqiqotlar xulosalariga amal qilmay tabiatdan to`g`ri foydlanish mumkin emas. Tabiatdan to`g`ri foydalanishning tabiiy geografik asoslari deb N.A.Gvozdetskiy, Y.K.Yefremov va boshqalar quyidagilarni ko`rsatishadi: 1. Tabiiy komponentlarning o`zaro aloqalarini va bu aloqalarining antropogen ta`sir natijasida o`zgarishlarini hisobga olishning shartligi. 2. Komplekslarning hududiy o`zgarishi qoununiyatlarini va komplekslar o`rtasidagi aloqalarni hisobga olishning zarurligi. 3. Tabiiy komplekslarning ichki energiyasi ta`siridagi yo`nalishi va sur`atini hisobga olishning shartligi. 4. Tabiiy hududiy komplekslarning inson faoliyati ta`sirida o`zgarishi haqida to`xtovsiz ma`lumot olib turishning zarurligi. Bulardan tashqari, tabiatdan foydalanish ishi ekologik yondoshishga asoslanmog`i kerak. Asosiy geografik qonuniyatlar Tabiatdan, tabiiy resurslardan to`g`ri foydalanish, tabiatni inson mafaatini ko`zlab o`zgartirish tabiatning asosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi lozim. Aks holda kutilgan natijaga erishish mumkin emas. Tabiatdan foydalanishda doim diqqat-e`tiborda tutilishi lozim bo`lgan asosiy qonuniyatlar quyidagilar:

Yer landshafti qobig`ining bir butunligi Yerning landshaft qobig`i ham, har bir landshaft ham tabiat komponentlari- relyef, tog` jinslari, tuproq, iqlim, yer usti va yer osti suvlari, hayvonot hamda o`simlik dunyosi va ularning elementlaridan tashkil topgan. Tabiat komponentlarining har biri o`ziga xos qonuniyatlar asosida mavjud va rivojlanadi. Biroq, hech bir komponent boshqa komponentlardan ajralgan holda rivojlanmaydi, ular doimo bir-birining ta`sirida bo`ladi va ularning o`rtasida modda hamda energiya almashinib turadi. Binobarin, landshaft qobig`i va har bir landshaft tabiiy komponentlarning oddiy yig`indisidan iborat bo`lmay, ularning o`zaro uzviy bog`langan bir butunligidan iboratdir. Landshaftning barcha komponentlari muayyan muvozanatda shunday tabiiy kompleks hosil qiladiki, unda yangi sifat vujudga keladi. Landshaft qobig`i va landshaftlarning bir butunligi tabiat komponentlarining shunday nozik muvozanatidan iboratki, geografik komplekslardagi bironta qismining o`zgarishi butun kompleksning o`zgarishiga olib keladi. Landshaft qobig`i yoki ayrim landshaftlarning, binobarin, geografik komplekslarning o`zgarish ko`lami (masshtabi) ayrim tabiat komponentlarining o`zgarish ko`lamiga bog`liq. Turli komponentlarning rivojlanish sur`ati har xil bo`ladi. Eng tez o`zgaradigan komponent hayvonot dunyosidir, undan keyin o`simliklar, tuproq, suvlar, iqlimiy xususiyat, relyef va nihoyat tog` jinslari turadi. Insonning har bir joydagi xo`jalik faoliyati landshaft qobig`ida uzoq davrlar mobaynida qaror topgan muayyan tabiiy geografik jarayonlarga ta`sir ko`rsatadi. Tabiatga inson tomonidan berilgan birinchi “turtki” tabiiy kompleksda bir qator o`zgarishlarga, ba`zan odam bevosita ko`rsatgan ta`siriga qaraganda juda katta natijalarga olib kelishi mumkin. Tabiatdagi sabab va oqibat bog`lanishlari oddiy bog`lanish bo`lmay, juda murakkab bog`lanishdir. Ana shu juda murakkab bog`lanishni bilib olingandagina inson xo`jalik faoliyati ta`sirining geografik kompleks komponentlari o`rtasidagi muvozanatning qanday yo`nalishda o`zgartirishi haqida fikr yuritish mumkin.

D.L.Armandning ta`biri bilan aytganda tabiatdagi nozik sabab-oqibat aloqalarini bilmagan odamning tabiatdan foydalanishga urinishi asalarining o`zini o`rgimchak to`riga urishiga o`xshaydi. Landshaft komponentlarining o`zaro modda va energiya almashinishi orqali bog`langanligi Landshaft komponentlari o`rtasida modda hamda energiya to`xtovsiz almashinib turadi. Bunday modda va energiya almashinishi oddiy almashinish bo`lmay, bu jarayon davomida modda va energiyada sifat o`zgarishi ham ro`y beradi. kuyoshdan kelayotgan nur energiyasi geografik landshaftda energiyaning boshqa ko`rinishlariga-issiqlik, mexanik, bioximik energiyaga aylanadi. Landshaft qobig`ining va har bir landshaftning, binobarin, geografik sistemaning mavjudligi ham ularda modda va energiya almashinishi jarayonlarining majmuidan iboratdir. Landshaftlar komponentlari o`rtasida modda va energiya almashinishi hamda ularning o`zgarishi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Landshaftlarda ham go`yo tirik organizmdagi kabi modda va energiya almashinib, qayta o`zgarib turadi. Masalan, xlorofill molekulalari yordamida ro`y beradigan fotosintez jarayoni natijasida organizmda quyoshning nur energiyasi bilan jonsiz tabiat moddalaridan organik moddalar vujudga keladiki, ular hayot uchun moddiy hamda energetika bazasini vujudga keltiradi. Tabiatda aylanma harakat zanjirning biror yerida uzilish ro`y beradigan bo`lsa, unda modda ishlatiladigan zaharli ximikatlarni bakteriya va zamburug`larni ham qirib yuborishi mumkin. Bunda landshaftdagi modda almashinishida muayyan uzilish bo`ladi. Bu yomon oqibatga olib kelishi mumkin. Inson o`zining xo`jalik faoliyati bilan tabiatdagi modda va energiya aylanishi jarayoniga ta`sir ko`rsatmoqda, bu jarayonda millionlab yillar mobaynida qaror topgan muvozanat buzilmoqda. Insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida yer yuzidagi o`rmonlarning 40% dan ortiq qismi yo`qotildi, obikor yerlarga suvning 60% chasi daryo va ko`llarga qaytib tushmaydi, atmosferadan sanoat ehtiyojlari uchun har yili 10 mlrd.tonna kislorod

olinadi, u atmosferaga qaytib kelmaydi va h.k. sanoatda ishlab chiqarilayotgan ba`zi mahsulotlar chirishga o`ta chidamli bo`lganidan moddalarning aylanma harakatiga jalb etilmay qolib, tuproq va guruntni ifloslamoqda. Bularning hammasi tabiatda modda aylanishi jarayonidagi ta`sir ko`rsatmay qolmaydi. Zonallik va azonallik (regionallik) qonuniyatlari Landshaft qobig`ining tuzilishi uning energiya manbaiga bog`liq. Ma`lumki, Yer sharsimon shaklda bo`lganligidan kuyoshdan keladigan radiatsiya miqdori Yerning ekvatoridan qutblariga tomon qonuniy ravishda kamayib boradi. Bu esa dastavval Yer yuzasining issiqlik rejimida, shuningdek, havo massalarining harorati, namligi hamda zichligida aks etadi, havo sirkulyatsiyasiga ta`sir ko`rsatadi. Biroq kuyoshdan keladigan issiqlikning yer yuzasida taqsimlanishi geografik kengliklarga to`liq mos tusha bermaydi. Bunga sabab Yerning o`z o`qi atrofida, kuyosh atrofida aylanishi hamda butun aylanish davrida Yer aylanish o`qining ekliptika tekisligiga nisbatan 660 31I, 22II burchak hosil qilib turishidir. Yerning aylanishi va issiqlikning notekis taqsimlanishi natijasida troposferada havo oqimlarining zonal sistemasi vujudga keladi. Bu esa Yer yuzasining radiatsiya va issiqlik balansini ancha o`zgartirib yuboradi. Natijada kuyoshdan tushadigan eng ko`p radiatsiya ekvatorga emas, balki 20-300 kengliklar oralig`iga to`g`ri keladi. Yerning o`z o`qi atrofida aylanishi va ekliptika bo`ylab kuyosh atrofidagi harakati natijasida kuyosh radiatsiyasi yil bo`yi bir xil miqdorda tushmaydi. Buning natijasida issiqlik va radiatsiya zonalari yil davomida mavsumiy ravishda surilib turadi. Bu ham landshaft qobig`idagi zonallikni murakkablashtirib yuboradi. Zonallik Yer landshaft qobig`ining barcha komponentlarida muayyan darajada o`z ifodasini topgan. Lekin mavjud zonallik kuyosh radiatsiyasining kengliklarga qarab taqsimlanishining bevosita in`ikosi emas, zonallik landshaftning turli komponentlarida, turli tabiiy geografik jarayonlarida turlicha aks etadi. Masalan, zonalarning o`zgarishi bilan havo harorati va yog`in miqdori bir xilda o`zgarmaydi. Zonallik landshaftning barcha komponentlari hamda tabiiy jarayonlar uchun xos bo`lgan umumiy geografik qonuniyatdir.

Zonalar vaqt va makonida o`zgarib turadi. Ularning o`zgarishi kosmik hamda planetlar sabablar ta`sirida iqlimning o`zgarishi oqibatida ro`y beradi. Lekin landshaft komponentlari iqlimning o`zgarishidan turlicha ta`sirlanadi. Eng tez o`zgaruvchi komponentlar o`simlik va hayvonot dunyosi, undan so`ng yer usti va yer osti suvlari rejimidir. Relyef bilan tog` jinslari eng sekin o`zgaradigan komponentlar hisoblanadi. Shu sababli landshaftlarning bunday “beqaror” komponentlari hozirgi zamon zonallik xususiyatlariga mos tushirmasligi mumkin. Landshaft qobig`ining tuzilishida zonallik qonuniyati bilan birga azonallik qonuniyati ham amal qiladi. Yer ichki energiyasi ta`sirini hamda Yer po`sti taraqqiyotining oqibatidir. Landshaft qobig`idagi radiatsion zonallik qonuniyatiga mos kelmaydigan tabiiy xususiyat va hodisalarni taqozo qiluvchi barcha boshqa zonallik, masalan, balandlik mintaqalanishi, meridional zonallik, sektoriallik, regionallik va boshqalar zonallik deb ataladi. Bular Yerning ichki energiyasi ta`siri natijasi bo`lgan tektonik rivojlanishiga bog`liqdir. Yer landshaft qobig`idagi eng katta azonallik yer yuzining okeanlar va quruqliklardan iborat ekanligidir. Materiklarning okeanlarga yaqin va ulardan uzoq qismlarining geografik komplekslaridagi (landshaftlaridagi) tafovutlarga qarab har bir materikda 3 ta region (sektor) ajratiladi. Bular-g`arbiy okean yoni, markaziy kontinental va sharqiy okean sektorlaridir. Bu har bir regionning tabiat zonalari sistemasi bir-biridan farq qiladi. Yer yuzasining dengiz sathidan qanday balandlikda joylashganligi, eng yangi tektonik harakatlarning xususiyati, joyning geologik tuzilishi, tog` jinslarining tarkibi tabiiy landshaftlarning azonalligida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Joyning dengiz sathidan balandligi iqlimga ta`sir ko`rsatadi, yer usti va yer osti suvlarining ko`p xususiyatlari, tuproqning mineral tarkibi, relyefning skulptura shakllari ko`p jihatdan tog` jinslariga bog`liqdir. Yer yuzasi tuzilishining eng muhim geografik oqibati balandlik mintaqalarining tarkib topishidir. Balandlik mintaqalanishi tog`larida yuqoriga ko`tarilgan sari radiatsiya balansining keskin kamayishi va yog`in miqdorining o`zgarishi oqibatidir.

Lekin balandlik mintaqalari tekislikdagi zonalarni to`liq takrorlamaydi. Tekislikdagi ayrim zonalar tog`larda butunlay uchramaydi. Tog`lardagi balandlik mintaqalarining ko`rinishi (spektri) xilma-xil bo`lib, tog`larning qaysi kenglik zonasida, materiklarning qanday regionlarda joylashganligiga hamda tog`larning ekspozitsiyasiga bog`liq ravishda xilma-xil bo`ladi. Azonallik qonuniyati ham zonallik qonuniyati kabi umumiy geografik qonuniyat bo`lib, geografik komplekslarning barcha komponentlarida o`z aksini topadi. Bir-biridan tamomila mustaqil bo`lgan bu ikki qonuniyat yer yuzining hamma qismida birgalikda ta`sir ko`rsatadi. Landshaft qobig`idagi jarayonlarning davriylik xususiyati Landshaft qobig`idagi va har bir kichikroq geografik komplekslardagi tabiiy jarayonlar davriylik xususiyatiga ega. Davriylik deganda bir yo`nalishda rivojlanayotgan tabiiy hodisalar kompleksining vaqt davomida takrorlanib turishi tushuniladi. Tabiatdan foydalanishda, xususan qishloq xo`jaligi ishlarini to`g`ri amalga oshirishda, qurilish ishlarida tabiatdagi jarayonlarning bu xususiyatini doim nazarda tutish zarur. Chunki tabiat hodisalarini qisqa vaqt davomida o`rganishdan olingan ma`lumotlar tabiatda ro`y beradigan jarayonlarni to`la aks ettirmaydi. Tabiatda davriylikning ikki xil shakli mavjud: ritmiklik hamda sikllik. Odatda davriylik deyilganda bir xil vaqtda qaytalanib turadigan davriy jarayonlar tushuniladi. Masalan, Yerning o`z o`qi atrofida hamda kuyosh atrofida aylanishi va buning oqibatida ro`y beradigan jarayonlar. kaytalanib turish vaqti bir xil bo`lmagan jarayonlar sikllik deyiladi. Masalan, quyosh faolligining o`zgarishi sikli o`rta hisobda 11 yil 1,5 oy mobaynida qaytalanib turadi. Aslida esa quyosh faolligining eng kuchaygan ikki vaqt orasidagi davr 9 yildan 14 yilgacha davom etadi. Sikllikda tabiiy jarayonlarning har bir to`liq takrorlanishi davri bir xilda davom etmaydi. Inson o`z hayoti faoliyatda tabiatda mavjud bo`lgan ritmiklik xususiyati qonuniyatiga amal qilishi kerak. Chunki tabiiy jarayonlardagi ritmiklik daryolarning suv rejimida, ekinlar hosildorligida, termik resurslar ko`lamida, ayrim

hashoratlarning keskin ko`payishi yoki kamayishida, ba`zi bir xil kasalliklar epidemiyasida yoki ularning kamayib ketishida va h.k. larda aks etishi mumkin. Geografik komplekslarning ayrim komponentlari tashqi ritmik jarayonlar ta`siriga turli darajada beriladi. Bularning oldindan bilish xo`jalik nuqtai nazardan ham, ilmiy jihatdan ham juda muhimdir. Landshaft qobig`idagi davriyliklarni takrorlanish vaqtiga qarab 4 katta guruhga bo`lish mumkin. 1. Sutkalik ritmika (ritmiklik), u yerning o`z o`qi atrofida sutkalik aylanishi natijasida tun bilan kunning almashinishida yuzaga keladi. Tog`li o`lkalarda esadigan tog`-vodiy shimoli sutka davomida o`z yo`nalishini 2 marta o`zgartiradi. Vodiylarda quriladigan sanoat korxonalarining tevarak-atrof havosiga ta`sirini kamaytirish uchun tog`-vodiy shamolining bunday esishini hisobga olish zarur. Nurash jarayonlarida ham, tuproq hosil bo`lishida ham sutkalik ritmika kuzatiladi. 2. Fasliy ritmika. Yerning quyosh atrofidagi yillik aylanishi va bu aylanish vaqtida yer o`qining ekliptika tekisligiga nisbatan 66,50 og`ishganligining o`zgarmasligi natijasida fasllarning davriy almashinib turishidan landshaft qobig`idagi fasliy ritmika vujudga keladi. Fasliy ritmika yer yuzi tabiatidagi barcha hodisalarda aks etadi. Lekin ba`zi hodisalarda keskinroq, boshqalarda zaifroq bo`ladi. Fasliy o`zgarishlarga aloqasi yo`qday ko`ringan ayrim tabiiy hodisalarda ham fasliy ritmikani kuzatish mumkin. Masalan, kuchli zilzilalar ko`pincha kuz va bahor oylarida ro`y beradi. Inson o`zining xo`jalik faoliyatida fasliy ritmik o`zgarishlarni nazarda tutishi kerak. Fasliy o`zgarishlarni fenologlar o`rganib kelgan. Lekin ular asosan organik dunyodagi o`zgarishlarni kuzatib borganlar. Aslida fasliy ritmik o`zgarishlar, yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, tabiatning barcha komponentlarida ro`y beradi. 3. Asriy (asr ichidagi) ritmika. Bunday ritmik jarayonlardan 1 yillik, 30-35 yillik, 90-110 yillik siklda takrorlanib turuvchi iqlimiy o`zgarishlarni ko`rsatish mumkin.

11-yillik davriylik ko`llarda loyqa to`planishida, daraxtlarning yillik xalqalarida, chigirtkalarning ko`payishida ayrim kasalliklar epidemiyasida aniqlangan. 4. Asr osha (ko`p asrli) va geologik ritmlar. Asr osha ritmlardan 1800-1900 yil davom etadigan iqlimiy ritm ancha yaxshi o`rganilgan. Tabiiy geografik jarayonlardagi davriylik, u qancha vaqtni o`z ichiga olganligidan qat`iy nazar, yopiq sistemani hosil qilmaydi. Chunki landshaft qobig`i to`xtovsiz rivojlanishda davom etadi. Shu sabali landshaftning holati biror ritmning boshlanishida qanday bo`lsa, ritm tugab qayta boshlanayotganda oldingidagidek holatda bo`lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Put v geografii – Anna Battimer –Moskva :Progress, 1990 2. Inson va tabiat -_Gulomov P.N-Toshkent «O`kituvchi» ,1990 3. Geografiya va tabiatdan foydalanish – Toshkent «O`kituvchi» ,1991 4. Urta Osiyo tabiiy geografiyasi-Toshkent «O`kituvchi» 2001 5. Uzbekiston tabiiy geografiyasi- Toshkent «»O`kituvchi» 2002 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Siyosiy geografiya

Tarixiy geografiya

Sotsial geografiya

Umumiy o'rta ta'lim maktablarining geografiya darslarida «qarorlar shajarasi» metodidan foydalanish

Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi