Тупроқ бонитировкаси ва уни ўтказиш услубияти - География - Рефераты

Тупроқ бонитировкаси ва уни ўтказиш услубияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139 KB

Тупроқ бонитировкаси ва уни ўтказиш услубияти

Республикамизнинг ер ресурсларидан оқилона ва самарали фойдаланиш, шунингдек, қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини илмий асосланган ҳолда режалаштириш ер майдонларини ҳар томонлама ўрганиш ва уларнинг сифатини баҳолашни тақозо қилади. Тупроқ унумдорлигини белгиловчи хусусиятларига караб ерни сифат жиҳатдан аниқ баҳолаш усулларидан бири-унинг табиий унумдорлигини баҳолаш (бонитровка қилиш), яъни ерга энг муҳим агрономик хусусиятларига кўра балл билан солиштирма баҳо қўйиш ҳисобланади. Бу давлат ер кадастри тадбирлари ичида муҳим ўрин ту тади. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик корхоналари ҳудудидаги суғори ладиган ерларни унумдорлиги бўйича бонитировка қилиш биринчи марта ХХ асрнинг 70-йилларида "Ўздаверлойиҳа" институтининг Ер ка дастри бўлими мутахассислари томонидан амалга оширилган. Тупроқ бонитировкаси деб, деҳқончилик самарадорлиги ва агротехникасининг тенглаштирилган даражасидаги тупроқ унумдорлиги бўйича унинг сифатининг таққосланган баҳосига айтилади. У тупроқлар - нинг ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган объектив белги лари ҳамда хусусиятлари асосида аниқланади. Бонитировка қилишнинг асосий мақсади тупроқларнинг таби ий унумдорлиги бўйича нисбий ҳамда барқарор хусусиятлари бўйи ча бир тупроқ хилининг иккинчисидан неча марта яхши ёки ёмон лигини кўрсатишдан иборат. Бонитровканинг объекти бўйича аниқланган, қатъий таксономик бирликларда ифодаланган тупроқ хиллари хизмат қилади. Тупроқ бонитровкасининг мезони қилиб, ишлаб чиқариш нати - жаларига таъсир этувчи тупроқларнинг табиий диагностик ва маданийлашиш жараёни олинади. Тупроқ бонитировкасининг минтақавий характерга эга бўлиши маъ - лум бир табиий минтақаларга ва уларда етиштириладиган қишлоқ хўжалик экинларига боғланиши зарур. Бунинг учун илмий асосланган табиий

қишлоқ хўжалик минтақалаштиришни ўтказиш, маъмурий чегараларда қатъий қўл ланиш мақсадида йирик минтақалар учун ўзларининг тупроқ бонит ровкасини ўтказиш услубиятини ишлаб чиқиш зарур. Тупроқ сифатини белгилайдиган унумдорликнинг асосий омили бўлган озуқа элементларининг миқдори, уларни маданий экинлар учун самарадорлик қиймати, сув ҳамда иссиқлик режими, суғориладиган минтақаларда тупроқ бонитировкаси балларини аниқлашга асос қилиб олинган. Тупроқ сифатини баҳо лашда тупроқ пайдо бўлиш жараёнидаги биоген элементлар-углерод, азот, фосфор ва калийнинг ўсимликларнинг илдизи озиқланадиган минтақада тўпла нишига ҳам катта аҳамият берилади. Бу омилларнинг миқдор қийма ти бир метр қалинликдаги тупроқда ялпи чиринди, азот, фосфор ва калийнинг ҳаракатланувчи бирикмаларининг заҳирасини кўрса тади. Ўзбекистоннинг суғориладиган минтақаларида тупроқларнинг чиринди ва озуқа элементларининг миқдори шу тупроқларни генетик мансублиги ва механик таркиби, тупроқ пайдо бўлиш жинслари, тупроқ қатлами, майда донадор қатламининг қалинлиги, тузилиши ва бошқа диагностик белгилари билан узаро узвий боғлиқдир. Суғориладиган тупроқларда озуқа моддаларининг миқдори асосан су ғориш даври ва маданийлашганлик даражасига қараб аниқланади. Республикамизнинг деҳқончилик туманларидаги тупроқларнинг сифати у ёки бу қишлоқ хўжалик экинларини ўстириш имкониятини аниқловчи агроиқлим билан узвий боғлиқ қилиб белгиланган. Шун дай қилиб, Ўзбекистоннинг суғориладиган тупроқлари бонитиров касини аниқлаш услубияти тупроқларнинг экологик шароитларини ҳам ҳисобга олган ҳолда тузилади. Унумдорлик бўйича баҳолаш ишлари муайян ердаги қишлоқ хўжалиги экинларига бўлган талабларни ҳисобга олинган ҳолда ўтказилади. Ўзбе кистоннинг суғориладиган ерлари шароитида ғўзанинг талаблари ҳисобга олингани эътиборда тутилади. Ғўзанинг талаблари ҳисобга олинган

ҳолда аниқланган унумдорлик кўрсаткичлари пахтачилик мажмуига кирувчи бошқа ҳамма экинлар (шоли, каноп ва кўп йиллик мевали дарахтлардан ташқари) экила диган суғориладиган ерларни баҳолаш учун хам тўғри келади. Ерларни баҳолашда тупроқнинг асосий хусусиятлари ва таби ий шароитлари: генетик аломатлари, суғорила бошланган давр муддати, механик таркиби, тупроқ ҳосил қиладиган жинслар генезиси, тупроқ қатламининг сизот сувларини ўтказувчанлиги, шўрланиш даражаси, эрозияга учраганлиги, тошлоқлик ва гипслашганлик даражаси ва ҳоказолар ҳисобга олинади. Баҳолаш 100 балли ёпик шкала бўйича ўтказилади. Энг яхши хусусиятларга эга бўлган ва энг юқори унум берадиган тупроқ ларга 100 балл белгилаб қўйилади. Суғориладиган тупроқларнинг бонитировка шкаласидаги сифат баҳоси уларнинг генетик мансублиги, суғориш даври ва маданийлашганлик даражаларига нисбатан бонитет балларида акс эттирилган. Шкалада бундан ташқари тупроқнинг гумус заҳи раси ва ўсимлик озуқа элементлари билан таъминланганлиги, сингдириш сиғими, физик ҳусусиятлари ва биологик активлиги ин теграл тарзда ҳисобга олинган. Ўзлаштириш даврига қараб суғориладиган тупроқларнинг ҳусусиятлари ҳам тубдан ўзгаради. Масалан, энг қадимдан суғо рилиб келинаётган тупроқлар базис тупроқлар бўлиб, барча ҳусусиятлари бўйича унумдор ҳисобланади. Ўзбекистонда суғориладиган тупроқларнинг бонитировка шка ласи маданийлашиш бўйича паст, ўртача ва юқори турларга бўлин ган. Чиринди заҳираси ва фосфорнинг ҳаракатланувчи бирикмалари нинг озлиги, биологик жараённинг сустлиги, тупроқнинг паст даражада маданийлашганлигидан далолат беради. Юқори даражада маданий лашган тупроқлар асосан юқори агротехник, тизимли тарзда юқори даражада минерал ва органик ўғитлардан фойдаланиш ҳамда шунга мос ҳолда азот ва

фосфорнинг ҳаракатланувчи бирикмалари билан юқори даражада таъминланганлиги, шу тариқа чириндига бойитили ши шароитида шаклланган. Қуйидаги жадвалда суғориладиган майдонларнинг бонитировка шкаласи келтирилган. 5 - жадвал Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларини унумдорлик бўйича баҳолаш шкаласи. Тупроқлар Тупроқлар бонитетининг баллари Юқори ма- данийлашган Ўртача ма- данийлашган Кам мада- нийлашган. 1 2 3 4 Қадимдан суғорилиб келинаётган тупроқлар. Бўз Ўтлоқи – бўз Бўз тупроқлар минтақасидаги ўтлоқ Тақир Ўтлоқи – тақир Дашт минтақасидаги ўтлоқ 100 100 100 90 100 100 90 80 80 70 80 80 70 60 60 60 60 60 Янгидан суғорилаётган ерлардаги тупроқлар Оч тусли бўз Типик бўз Ўтлоқи бўз Бўз – ўтлоқи Бўз тупроқлар минтақасидаги ўтлоқ Бўз тупроқлар минтақасидаги ботқоқ Ўтлоқ Сур тусли қўнғир Сур тусли қўнғир-ўтлоқ Тақир Тақир – ўтлоқи Ўтлоқи – тақир Дашт минтақасидаги тақир 100 100 90 90 90 - 60 - 80 90 80 80 80 70 70 70 70 50 65 60 70 60 70 60 60 60 50 50 50 50 40 50 50 50 50 50 40

Дашт минтақасидаги ботқоқ – ўтлоқ Янги ўзлаштирилган ерлардаги тупроқлар Оч тусли –бўз Типик бўз Ўтлоқи бўз Бўз ўтлоқи Бўз тупроқлар минтақасидаги ўтлоқ Бўз тупроқлар минтақасидаги ботқоқ – ўтлоқи Сур тусли қўнғир Сур тусли қўнғир ўтлоқи Тақир Ўтлоқи – тақир Тақир ўтлоқи Дашт минтақасидаги ўтлоқ Дашт минтақасидаги ботқоқ – ўтлоқи Дашт қумлар Қумли ўтлоқ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 50 50 50 50 50 50 40 30 40 50 50 50 50 40 50 50 Ушбу жадвал қулай шароитда етилган, яъни шўрланмаган ва эрозияга учрамаган, механик таркиби ва ер ости қатлами нинг сизот сувларининг ўтказувчанлиги яхши бўлган тупроқлар нинг сифати тўғрисида тасаввурга эга бўлиш имконини беради. Ле кин, амалий шароитда учрайдиган тупроқларнинг хусусиятлари тур личадир. Унимдорликнинг пасайтирувчи турли-туман хусусиятларга эга бўлган тупроқларни баҳолашда 2-8 жадваллардаги те гишли пасайтириш коэффициентлари қўлланилади. Ер унумдорлигини аниқловчи омиллар орасида иқлим ало ҳида ўрин тутади. Иссиқ севар ўсимлик ҳисобланган ғўза учун энг аҳамиятли агроиқлим кўрсатгичларидан бири – унинг ҳарорат ресурслари билан таъминланганлик ёки фойдали ҳарорат йиғин дисининг 10 0 С дан юқори

бўлишидир. Дарҳақиқат, тупроқ бони тети жойнинг кенглик минтақалари ва баландлик поғоналари бўйича ғўзанинг термик ресурслари билан таъминланганлигига қараб табақаланади. Иқлим коэффициенти ёки биоиқлим коэф фициентини хисоблаш қуйидаги формула ёрдамида амалага оширилади: 100х Э Э Б бt фt кц      бу ерда  фtЭ - 10 0 С дан юқори бўлган ҳақиқий самарали ҳарорат йиғиндиси;  бtЭ - базавий самарали ҳарорат йиғиндиси. Жойнинг иқлим бўйича бонитет балларини табақалаштириш 6- жадвалда келтирилган. 6-жадвал Қишлоқ хўжалиги минтақаларида кенглик ва баландлик минтақалари бўйича омилига кўра коэффициентлар Т.р № Табиий қишлоқ хўжалик минтақалари Чўл зонаси 1 2 3 4 5 6 1 Қуйи –Амударё, Қўнғирот –Чимбой, Беруний-Турткўл, Хоразм 2018 2275 Тез пишар Ўрта пишар Ўрта пишар 82 93 91 0,80 0,95 0,90

2 Жанубий Қизилқум, Навоий-Маликчўл, Бухоро, Қоракўл, Муборак 2350 2454 2685 3064 Ўрта пишар Ингичка толали тез пишар Ингичка толали Кеч пишар 96 100 110 125 0,95 1,00 1,10 1,25 3 Жанубий Сурхон- дарё, Шеробод -Сурхон 4 Марказий Фарғона, Бўз – Ёзёвон, Қўқон 2375 2463 Ингичка толали ўрта пишар Ингичка толали кеч пишар 112 105 1,10 1,05 Типик бўз тупроқлар 5 Чирчиқ –Оҳонгарон Янгийўл, Кўкорол-Пскент, Чирчиқ –Оҳонгарон 2193 2193 2055 тез ва ўрта пишар тез ва ўрта пишар тез пишар 89 89 84 0,90 0,90 0,87 6 Аровон, Андижон- Шахрихон 2053 2261 Тез пишар ингичка толали 84 109 0,85 1,10 Оч тусли бўз тупроқлар 7 Жиззах-Мирзачўл, Сирдарё, Гулистон, Жанубий Мирзачўл, Марказий Мирзачўл 2325 2345 2418 2164 ўрта пишар ўрта пишар ўрта пишар тез пишар 95 95 98 88 0,95 0,95 1,00 0,90 8 Зарафшон- Самарқанд, Октош, Жомбой, Иштихон 2272 2252 тез пишар тез пишар 93 92 0,95 0,90

9 Избоскан-Учқурғон, Сух, Фарғона-Қува 2400 2735 2422 тез пишар ингичка толали тез пишар ўрта пишар 98 112 99 1,00 1,10 1,00 10 Қарши-Ғузор, Чироқчи-Шахрисабз 2801 Ингичка толалаи ўрта пишар 114 1,15 1,15 11 Сурхондарё, Юқори Сурхон, Ўрта Сурхон 3037 Ингичка толалаи кеч пишар 124 1,25 Суғориладиган деҳқончиликнинг турли минтақаларида иқлимни баҳолаш - учун пишиб етилиш муддатларига кўра ғў за навларининг қайси гуруҳга мос келишини, шунингдек дон ёки силос учун мўлжалланадиган оралиқ ёки такрорий экинларнинг мумкин бўлган биологик маҳсулдорлигини аниқлаш имкониятини бе ради. Тупроқ унумдорлигини белгилайдиган мажмуанинг ҳусусиятлари орасида унинг механик таркиби ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Енгил ва ўрта қумоқли тупроқлар унумдор тупроқлар қаторига киради. Улар ишлов беришга қулай, яхши сув-физик хусусиятларга эга. Майда ва йирик тош аралашмалари суғориладиган тупроқларнинг сифатини ёмонлаштиради. Шу билан бирга техник механизмлар билан ишлашни қийинлаштиради ва тупроқнинг сув сингдириш хусусиятларини ёмонлаштиради. Шунинг учун ҳам тупроқ бойишини аниқлаш жараёнида хилма-хил тупроқларнинг механик таркиби бўйича пасайтириш коэффициентлари қўлланилади (7- жадвал).

7-жадвал Тупроқнинг механик таркиби ва тошлоқлиги бўйича пасайтирувчи коэффициентлар Механик таркиби Бўз тупроқлар минтақаси Чўл минтақаси лёсс Прол ювиа л аллю виал пролювиал Элю- вий Асосий тоғ жинслари Ал- лю- вий пролювиал элю вий Асосий тоғ жинслари 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Соз 0,8 0,90 0,85 0,80 0,75 0,70 0,80 0,75 0,70 0,85 0,95 0,80 0,70 0,80 0,75 0,70 Оғир қумоқ 0,9 0,90 0,85 0,85 0,80 0,75 0,85 0,80 0,75 0,90 0,85 0,85 0,80 0,90 0,85 0,75 Ўрта қумоқ 1,0 0,95 0,95 0,90 0,85 0,95 0,90 0,80 0,95 0,95 0,95 0,80 0,95 0,85 0,75 Енгил қумоқ 0,95 0,95 1,0 0,80 0,85 0,75 0,90 0,85 0,75 1,0 1,0 0,95 0,85 0,90 0,85 0,75 Қумоқли 0,85 0,85 0,85 0,85 0,80 0,75 0,85 0,80 0,65 0,95 0,90 0,80 0,70 0,85 0,80 0,70 Қумли - - - - - - - - - 0,90 - - - 0,70 0,60 0,50 Изоҳ: 1- тошсиз – 1,0 2-сийрак тошли – 0,95 3-ўрта тошлоқлиқ – 0,90 4-юкори кўп тошлоқлик – 0,85

Суғориладиган деҳқончилик шароитида тупроқларни баҳолашда унинг шўрланиш даражасини ва мелиоратив ҳолатини ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Ернинг сизот сувларини ўтказувчанлиги ва унинг қандай да - ражада шўрланганига қараб, бойитишни табақалаштириш коэффи центи 4- жадвалда келтирилган. Ушбу жадвалда турлича баҳоланиши керак бўлган тупроқлар қуйдаги гуруҳларга ажратилади: 1. Шўрланмаган ва иккиламчи қайта шўрланишга учрамаган ер лар. Бу гуруҳга сизот сувлари чучук бўлган ёки чуқур жойлашган ерлар киради; 2. Шўри батамом йўқ бўлиб кетмайдиган ерлар. Бунга сизот сувлари чуқур жойлашган, шўр бўлган ерлар киради; 3. Тез эрувчан тузлар билан шўрланган ерлар. Бу гуруҳга кирувчи ерлар шўр ерларнинг асосий қисмини ташкил этади. Агар шу сизот сувлари юза жойлашган бўлса ва секин ҳаракат қи лувчи бўлса, бундай ерлар шўрланишда давом этаверади; 4. Карбонат-магний тузлари билан шўрланган, зич гипс ва корбонатли қатлами бўлган ерлар. Бу гуруҳга кирувчи тупроқлар чучук гидрокорбонатли сизот сувлар юза жойлашган тартибда ри вожланиб боради. 8-жадвал Шўрланиш даражаси ҳамда сув ўтказувчанлик даражасига нисбатан тупроқ бонитетининг табақаланиши Т.р Тупроқларнинг шўрланиш даражаси Бўз, тақир сур тусли қўнғир тупроқлар, ер ости сувлари (5 м) Бўз ўтло-қи ва ўтлоқи тақир тупроқл ар, ер ости сувлари (3-5 м) Бўз минта- қасидаги ва чўл зонаси- даги ўтлоқи бўз, ўтлоқи тупроқлар, ер ости Бўз минта- қасидаги ва чўл зо- насидаги ботқоқ ўт-лоқи ва ботқоқ тупроқла

сувлари (1,5-3 м) р, ер ости сувлари (0,5-1,5 м) 1 2 3 4 5 6 1 Шўрланмаган ва қайта шўр-ланмаган (бўз тупроқлар минтақаси) а)сув ўтказмайдиган ва кам сув ўтказувчан, соз ва оғир қумоқ қатлами қумли тупроқлар б) сув ўтказувчан тупроқлар 0,95 1,00 0,90 1,00 0,90 1,00 0,90 1,00 2 Кам шўрланган а) ер ости сувларининг ҳаракати таъминланган сув ўтказувчан тупроқлар б) ер ости сувларининг ҳаракати таъминланган сув ўтказувчанлиги паст бўлган ҳамда сув ўтказмайдиган тупроқлар 0,95 0,90 0,90 0,85 - - - - 3 Тез эрийдиган тузлар билан шўрланган Ювилган Кам ювилган Ўртача шўрланган Кучли шўрланган - - - - 1,00 0,95 0,90 0,85 0,95 0,90 0,85 0,80 - 0,85 0,80 0,70

Сизот сувларининг оқиб чиқиб кетиш имкони катта бўлган ерлар учун тузатма коффицентлари 9-жадвалда келтирилган. 9- жадвал Кучли сув ўтказувчан тупроқ ости жинслари, бўйича тупроқ бонитетини таққослаш Сув ўтказувчанлик даражаси Бонитет коэффициенти Қумоқ ҳамда қумли 50 см чуқурликдаги майда тошли қумоқ 30 см чуқурликдаги майда тошли қумоқ 0,90 0,80 0,70 Тупроқ унумдорлигини пасайтирувчи омиллар қаторига сув ҳамда шамол таъсиридан емирилиши (эрозия) ҳам киради. У нотекс рельефли, янги суғорилаётган майдонларда, юқори қияликларда ёрқин намоён бўлади. Бу минтақаларда тупроқ жинслари асосан лёсс пролювал ва аллювиал ётқизиқлардан иборат бўлади. Ювиладиган туп роқларнинг сифати нисбатан лёссларда камроқ пасаяди, чунки майдонларнинг тупроқни чуқур қатламларида ҳам потенциал унумдор лиги юқори бўлади. Ювиладиган тупроқларнинг пролювиал ва аллию виал-пролювиал ётқизикларда майдонларнинг сифатини кўпроқ даража да пасайиши кузатилади (10-жадвал). 10-жадвал Эрозияга учраганлик даражасига нисбатан тупроқ бонитетини таққослаш Ювилиш даражаси Тупроқ ҳосил қилувчи тоғ жинслари Соз (лёсс) Пролювиал – аллювиал Ювилмайдиган Кам ювиладиган Ўртача ювиладиган 1,00 0,95 0,80 1,00 0,90 0,75

Тез ювиладиган 0,70 0,60 Маълумки, кейинги йилларда суғориш мақсадлари учун хил ма-хил даражали гипсланган катта майдонлар ўзлаштирилган ва қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиш учун қабул қилинган. Гипс эса ернинг мелиоратив ҳолатини ёмонлаштиради ҳамда тупроқ унумдорлигини пасайтиради. Бонитет балларини аниқлашда бошқа омиллар қатори алоҳида тупроқ хилларида гипс горизонтининг жойлашиши ва гипс миқдорига нисбатан ҳам пасайтирувчи коэффциентлар қўлланилади (11-жадвал). 11-жадвал Тупроқнинг гипслилик даражасига қараб бонитетни пасайтирувчи коэффициентлар Гипслилик даражаси Гипс миқдори Гипс қатламининг бошланиш чуқурлиги, см Юза қисмидаги ҳайдалма қатлам, 0-30 30-50 50-100 100-200 гипссиз кам гипсли ўртача гипсли қалин гипсли 10 гача 11-20 21-40 40 < 1,0 0,8 0,7 0,5 1,0 0,95 0,8 0,7 1,0 1,0 0,9 0,8 1,0 1,0 1,0 0,9 Аниқ бир тупроқнинг бонитет балини асосий ҳусусияти тупроқ хилига берилган баллга хилма хил тузатма коэффицентларни кўпай тириш йўли билан аниқланади, яъни:n к К К К К Б Б      3 2 1 1 бу ерда 1Б - асосий шкала бўйича тупроқнинг бонитет балли; nК К К К    3 2 1 - тузатма коэффициентлар. Алоҳида олинган тупроқ хилининг бонитет балини ҳисоб лангандан кейин шу маълумотларга асосан хўжалик бўйича умумий суғориладиган

ерларнинг бонитет балларини ҳисоблаш мумкин. Бу нинг учун қишлоқ хўжалик турлари бўйича тупроқ хиллари майдонларини ҳисоблаш маълумотлари зарурдир. Хўжаликнинг суғориладиган экин майдонлари бонитет бали тупроқ қатламини ташкил этувчи турли тупроқ хилларининг бони тет балларини ўртача келтирилган қиймати тариқасида аниқлана ди, яъни:          п i i ii п п п кх P P Б Р Р Р Р Б Р Б Р Б Б 1 2 1 2 2 1 1 .. ... ... бу ерда пБ Б Б ,... , 2 1 - тупроқ хилларининг бонитет балли; пР Р Р ,... , 2 1 - шу тупроқларнинг эгаллаган майдонлари, га. Қуйида, пахтачилик хўжалигида ишлаб-чикариш бригадаси оила пудрати ер ларининг ўртача бонитет балларини аниқлашга мисол келтирилган. Масалан, майдони 90,0 гектарга тенг бўлган бригада ҳудудининг 50,0 гектари 72 балл, 30,0 гектари 62 балл, 10,0 гектари 46 баллда баҳоланган. Бунда бригада оила пудрати бўйича ўртача бонитет 66 баллга тенг бўлади, яъни: 66 8, 65 0, 10 0, 30 0, 50 ) 46 0, 10( ) 62 0, 30( ) 72 0, 50( 3 2 1 3 3 2 2 1 1 ..                Р Р Р Р Б Р Б Р Б Б кх балл.

Похожие

Ерларни иқтисодий баҳолаш ва уни ўтказиш услубияти

Ер ҳисоби, унинг мазмуни, турлари ва ўтказиш услубияти

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Ерларни баҳолаш, иқтисодиёт тармоқларида унинг аҳамияти