Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари - География - Рефераты

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169 KB

Тупроқ ва ўсимликлари Евросиёнинг Голарктика ва Палеотропик флора областлар ида жойлашганлиги материк шимолий ва жанубий қисмлари флорасининг таркиб топиш тарихидаги тафовутларни акс эттир ади, бу тафовутлар, бир томондан, материкнинт жануби ва жануби-шарқий ороллардаги флора ривожланишининг бутун кайнозой эраси давомида тўхтовсиз ривожланганлигц, иккинчи томондан эса, иқлим шароити кескин ўзгариб турганлиги сабабли материк шимолий қисми флорасининг нисбатан ёш эканлиги ва унинг мураккаб генезиси билан боғлиқдир. 29. Хорижий Евросиёнинг ботаник-географик районлаштирилиши (А. Л. Тахтаджяндан) . Евросиёнинг Голарктика флораси таркибида қадимий исси қсевар ўрмон флораси элементлари бор; бу флора элементлар и материк территориясида кайнозой эрасининг биринчи ярмидаги музлик қопламларини ҳосил қилган умумий совиш даврига қадар таркиб топган. Ўрмон флораси злементлари асосан океан бўйидаги икки секторда-Атлантика бўйи ва Тинч океан бўйи секторида сақланиб қолган. Материк ички районлари флораси ва тупроқ- ўсимлик қоплайининг неотектоник шаклланишида материкнинг жанубидаги тоғ системаларининг неоктектоник кў тарилиши натижасида

иқлимнинг совиб кетиши ва кейинчалик қуруқлаша бориши катта аҳамиятта эга бўлган. Ички районлар рельефи ва иқлимдаги кескин ўзгаришлар сабабли океан бўйидаги флора шаклланиш марказларини қуруқ ликнинг жуда катта майдонлари бир-биридан ажратиб қўйган ва бу марказлар кайнозойнинг иккинчи ярми давомида бир-биридан мустақил ривожланган. Евросиёнинг тропик районлари билан Африканинг тропик районлари орасидаги алоқа (яъни, флора алмашинуви) материкнинг ғарбий секторида денгизлар , ички қисмида эсажуда катта майдондаги чўллар сабабли қийинлашиб қолган. Материкнинг шарқий, Тинч океан бўйи секторида Голарктика флораси билан Палеотропик флора элеме нтлари ўртасида алоқа бўлган. Бу ҳол Шарқий Осиё флорасининг турларга жуда бой бўлишига имкон берган, бу флорага ҳам бореал, ҳам тропик флора элементлари киради. Евросиё флорасининг юқорида қайд қилинган ривожланиш хусусиятлари, шунингдек, ҳозирги иқлим шароити ва рельефида катта тафовутлар борлиги ҳисобга олинса, материк тупроқ ўсимлик қопламининг ҳозирги манзараси нақадар мураккаб ва хилма-хил эканлигини аниқ тасаввур этиш мумкин. Ҳозирги тупроқ-ўсимлик шароитини таърифлашда кишилик жамиятининг кўп асрлик фаолияти таъсириДа рўй берган ўзгаришларни ҳисобга олмай бўлмайди. Биосфера компонентлари географик қобиқнинг .бошқа компонентларига қараганда анча кучли даражада ўзгаради ва кишилик жамияти фаолиятининг салбий томонларидан айниқса кўп зарар кўради. Ўрмонларнинг кесилиши ва ерларнинг ҳайдалиши, сунъий ўрмонлар (дарахт-зорлар) нинг барпо этилиши, ботқоқликларнинг қуритилиши, ирригация натижасида ерларни шўр босиши, Ер шарининг бошқа районларидан ўсимликлар келтириб ўстирилиши ва тарқатилиши ҳамда бошқалар-Евросиёдаги, айниқса, унинг аҳоли қадимдан ва зич тарқалган баъзи қисмларидаги, дастлабки тупроқ -ўсимлик қопламининг жуда жиддий ўзгаришларига сабаб бўлган. Масалан: Европанинг баъзи

мамлакатларида табиий тупроқ-ўсимлик қоплами ўзининг дастлабки кўриниши ва тарк ибини деярли 90% ўзгартирган; Буюк Хитой текислиги ва Хуанхэ ҳавзасида шундай районлар борки, уларнинг дастлабки тупроқ- ўсимлик қопламини тасаввур этиб бўлмайди; чунки дастл абки тупроқ- ўсимлик қоплами аҳоли ниҳоятда зич бўлган бир шароитда минг йиллаб давом этган деҳқончилик таъсирида бутун лай йўқ бўлиб кетган. Бинобарин, ҳозирги тупроқ-ўсимлик қопламини таърифлашда унинг пайдо бўлиш хусусиятлари, ҳозирги табиий шароити ва антропоген омил таъсири даражасини ҳисобга олиш зарур. Евросиё территориясининг жуда катталиги ҳамда унинг турли қисмлари тупроқ ва ўбимликларидаги катта тафовутларни ҳисобга олиб, тупроқ ҳамда ўсимлик типларининг алмашин иш хусусиятларини ҳар бир қисми, яъни океан бўйи секторлари билан материк ички қисмларини алоҳида-алоҳида кўриб чиққан маъқул.

Материкнинг асосан Европанинг ғарбига тўғри келувчи ғарбий, Атлантика бўйи сектори тупроқ-ўсимлик қопламини кў риб чиқишдан бошлаймиз. Қутбий архипелаг Шпицбергеннинг муздан холи жойларида арктик тўндра зонаси тарқалган. Унинг ўсимликлари мох (йўсин), лишайник ва сидирға қоплам ҳосил қилмайдиган кўп йиллик паст ўтлар: тошёрар, қутб кўкнориси ва баъзи ғаллагул ли ўт ўсимликларидантаркиб топган. Суст подзоллашган ёки торфли-глейли тупроқларда пакана қайин ва резавор буталар ўсадиган типик тундра Скандинавия ярим ороли ва Финляндиянинг шимолида, шарқда эса Шарқий Европада ҳамда Сибирнинг шимолида тарқалган. Илиқ оқимлар таъсиридаги иқлим хусусиятлари туфайли хорйжий Европада типик текислик тундралари кенг тарқалган эмас. Шарқий Европанинг тундра ҳукм сурган кенгликларида, Ғарбий Европада ўрмонтундра ёки ҳатто ўрмонлар тарқалган. Тундралар эса паст жойларда тугаб, Скандинавия билан Исланди янинг тоғли районларидагина тоғ тундра минтақасини ҳосил қилади. Тундрани

жанубдан ўраб турувчн торроқ ўрмонтундра полосаси учун эгри-бугри бўлиб ўсган қайин ва ольхазорлар характерли бўлиб, улар тундра ўсимликлари фонида учрайди. Ғарбий Европада текислик ўрмонтундралари Исландия, Сканди навия ва айниқса Финляндия учун характерлидир, Евросиё мўътадил минтақаси ўсимликларининг энг муҳим зонал типи игна баргли ўрмонлардир. Улар хорижий Европа, Шарқий Европа территорияси ва Сибирда анча катта майдонларни эгаллаб ётади. Пайдо бўлиши, географик ўрни, бинобарин, ҳозирги табиий шароитига қараб, ўрмонлар таркиби ва улар тагида ҳосил бўлувчи тупроқлар ҳар хилдир; шунинг учун Евросиёнинг игна баргли ўрмонларини жуда умумий тарзд агина битта зонага киритиш мумкин. Хорижий Европада Скандинавия ярим ороли билан Финляндиянинг катта қисми игна баргли ўрмонлар (тайга) билан қопланган. Улар текисликларни эгаллаб ётади ва Скандинавия тоғлари ёнбағирларига ҳам ўтиб, шимолда 400-500 м, жанубда эса 900 м баландликкача чиқиб боради. Игна баргли ўрмонлар Европанинг шимолида тахминан 61° шим. кенгликкача.ёппасига тарқалган, жануброқда эса ўрмонлар таркибида кенг баргли дарахтлар учрайди. Бу ўрмонларнинг асосий игна баргли дар ахтлари европа ели (Picea excelsa) ва оддий қарағайдир (Pinus silvestris), шуниси ҳам борки, океан соҳилига яқинлашилган сари ўрмонларда елнинг салмоғи орта боради. Ғарбда, Норвеги яда эса тайга ўрмонларида ель (қора қарағай) устун туради. Швециянинг бир оз шарқий районларида ель ва қарағай деярли тенг тарқалган, Финляндияда эса қарағай устун туради. Бу ҳол ғарбдан шарққа томон ёғинлар миқдорининг камайиши ва конт иненталликнинг орта бориши билан боғлиқдир. Игна баргли ўрмонлар тагида подзол тупроқ типи тарқалг ан. Жойнинг температурасига, намланиш шароитига, шунингдек у ёки бу рельеф шаклларининг устун туришига ва ер усти ёт қизиқларининг характерига қараб бу тупроқлар турли вариантл арга эга; бироқ тупроқларнинг барчаси гумус миқдоринингка млиги, бўш майда ғовакдор структураси, қумтупроқ

миқдорининг кўплиги ва фосфор ҳамда кальций каби элементлар миқдо рининг камлиги, тупроқ эритмасининг интенсив нордон реакцияси билан характерланади. Скандинавия ва Финляндиянинг катта қисмини типик подзол тупроқлар эгаллаган; бу тупроқ лар орасида торф-чиринди тупроқли сфагн ёки пастқам ботқоқли ерлар бор. Шимолда глейли-подзол тупроқлар энг кўп тарқалган. Уларнинг ҳаммаси химиявий таркиби ва структураси сабабли унча унумдор эмас ва деҳқончиликда фойдаланиш учун катта мелиорация тадбирларини талаб этади. Лекин игна баргли ўрмонларнинг ўзи қадимдан фойдаланилувчи жуда катта табиий бойликдир. Европанинг шимолидаги мамлакатларда ўр монларни кесиб, ёғочларни ташиб кетиш илк ўрта асрлардаёқ б о ш л а н г а н . А в в а л и г а д е н г и з л а р в а й и р и к п о р т л а р г а н и с б а т а н энг қулай жойлашган ўрм онлар кесилган. Ҳозирги вақтда Сканди навия ярим оролининг ғарбий соҳилларидаги ўрм онлар деярли бутунлай кесиб юборилган. Улар ўрнида эндиликда ўтзорлар в а э р и к а с и й р а к ў с г а н я л а н г е р л а р ж о й л а ш г а н . Б о т н и к ҳ а м д а Фин қўлтиғининг соҳилларида ҳам ўрм онлар қолм аган ва бу ж ойлар экинзор ерлардан иборат. Ўрм онлар қадим дан бошлаб к ес ил иш нг а қ ар ам ай , ич ки р ай он ла рд а ҳ оз ир га ча м ай до нн ин г катта қисм ини қоплайди; бу ўрмонлар орасида кўл ва ботқоқликлар бор. Ўрмонлари кесиб олинган ҳам да ботқоқликлариқуритилган жойларда сунъий ўрмонлар барпо қилинм оқда ва ҳоз и рг и ва қт да и гн а ба рг ли ў рм о нл ар та рқ ал га н об ла ст да ў рм о нл и майдонлар ва ёғоч запаслари кам айм ай, ҳатто тобора ортиб бормоқда. Ю қ о р и д а а й т и б ў т и л г а н и д е к , 6 0 - п а р а л л е л я қ и н и д а и г н а ба рг ли да ра хт ла рг а ба рг ли д ар ах тл ар ( кўп ро қ д уб ) ар ал аш ад и, я ъ н и и г н а б а р г л и д а р а х т л а р а р а л а ш ў рм о н л а р б и л а н а л м а ш и н ади. Аралаш ўрмонлар кўпроқ хорижий Европанинг бирмунча континентал, шарқий районларида ва Шарқий Европа текислиг и д а т а р қ а л г а н . С к а н д и н а в и я я р и м о р о л и н и н г ж а н у б и д а е л ь , к е н г б а р г л и ў р м о н л а р у с т у н т у р а д и ,

Ў р т а Е в р о п а т е к и с л и г и н и н г ш а р қ и д а э с а ( П о л ь ш а д а ) е л ь ў р н и д а ҳ а р а ғ а й к е н г т а р қ а л ган. Аралаш ўрм онлар ғарб ва ж анубга том он баргли ўрм онлар б и л а н а л м а ш и н а д и ; б у ў р м о н л а р н и д а р а х т л а р и т у р и г а қ а р а б б и р н е ч а т и п г а б ў л и ш м у м к и н : д у б қ а й и н , д у б э м а н ) , б у к (қора қайин) ва букқайин ўрм онлари. Қенг баргли ўрм онларни хорижий Европа табиий ўсимликларининг устун типи деб ҳисобла ш мумкин. Улар Шарқий Европа текислигида анча кам тарқал г а н . У р а л д а н ш а р қ р о қ д а э с а к е н г б а р г л и ў р м о н л а р ум у м а н йўқ, бунга сабаб иқлим континенталлигининг орта боришидир. Кенг баргли ўрм онлардаги дарахт турлари таркибида м узланиш давридаги совуқ иқлим дан пана жойларда сақланиб қолган қадимий Тўрғай флораси элем ентлари катта роль ўйнайди. Ев ропанинг ҳозирги кенг баргли ўрмонлари, тўрғай типидаги ўрм онлар каби, илиқ м ўътадил океан иқлим и шароитида ўсади. Кенг баргли ўрмонлар бир вақтлар хорижий Европанинг Британия ороллари ва Франциянинг Атлантика соҳилларидан м ам лакатим кз чегарасига ча бўлган территориясини қоплаб ётг ан. Улар ласттекисликлардагина тарқалиб қолм ай, тоғ ёнба ғи рл ар и б ўй ла б де нг из са тҳ ид ан би р н еч а ю з м е тр ба ла нд ли кк а ч а ч и қ и б б о р и б , а н ч а б а л а н д ж о йл а р д а а р а л а ш в а и г н а б а р г л и дарахтлар билан алм ашинган. Дубдан иборат кенг баргли ў р м о н л а р б у т у н Б у ю к Б р и т а н и я ъ а Ғ а р б и й Ф р а н ци я д а т а р қ а л г ан, бук ва дуб-бук ўрмонлари Франциянинг шимоли, Рейнбўйи районлари, Ю тландия, Скандинавиянинг ж ануби ва Балтика денгизининг ж анубий соҳилини эгаллаган. Улардаги ўрм он ҳо сил қилувчи асосий дарахт тури ўрмон ёки Европа буки (Fagus silvatica) океаник иқлим шароитига мослашган дарахт бўлиб, температуранинг кескин тебраниши, кучли совуқ ва қурғ оқчиликка чидамсиздир. У шарққа Висла дарёсининг қуйи оқими ва Карпат тоғларидан нарига ўтмайди. Дуб Европанинг ғарбий районларида

ҳам, шарқий районларида ҳам яхши ўсади. Қоронғи, серсоя, тагида бута ва ўтлар ўсмайдиган бук ўрмонлар и зса тоғ массивларининг шимолий ёнбағирларини хуш кўрад и; жанубий ва шарқий экспозициядаги кунгай ёнбағирларда эса бошқа хил баргли дарахтлар аралашиб ўсадиган ва тагида қалин бута ва серўт ўсимликлар қоплами бўлган ёруғ дубзорлар устун туради. Хорижий Европада мўътадил минтақанинг жанубий қисмидаги Атлантика бўйи районларининг иқлим шароити тўкилган барглар ва ўт қопламининг парчаланишига ҳамда микроорган измлар фаолиятига қулайлик яратади. Карбонатли бирикмал арга бой қумоқ жинслар тупроқларнинг она жинси ҳисобланад и. Бу ҳол игна баргли ўрмонлардагига қараганда анча унум дор, гумусга ва кальций бирикмаларига бой тупроқларнинг шаклланишига имкон беради. Шимолий денгиз билан Балтика денгизи атрофидаги районлар чимли подзол тупроқларнинг тарқалганлиги билан характерланади: жануб ва ғарброқда эса, асосий тупроқ типи ўрмон қўнғир тупроқларидир. Улар таркибида 6% гача гумус бўлиши, яхши структуралилиги, нейтралга яқин реакцияси ва анча унумдорлиги билан ажралиб туради. Хорижий Европанинг чимли подзол ва ўрмон қўнғир тупроқ ларидаги кенг баргли ва аралаш ўрмонли районларида азалда н аҳоли зич яшайди, бу ерда деҳқончилик ва чорвачилик рив ожланган. Бу айни вақтда ривожланган саноат районлари бўл иб, ёғочни жуда кўп истеъмол қилади. Ўрмонларнинг анча кеси либ кетишидаги биринчи давр ўрта асрларга тўғри келади. Катта ер майдонлари ҳайдалган, ўрмонларнинг бир қисмини қорамол нобуд қилган. Ўрмонларнинг кесилиши ғарбдан шарққа ёйила борган. Ривожлана бошлаган металлургия ва кемасозли к учун айниқса кўплаб ёғоч талаб қилинган XVI асрдаёқ ёғоч танқислиги сезила бошлаган.

Похожие

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Ўзбекистон ўсимликлари

Шимолий Американинг тупроқлари ва ўсимликлари

Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши

Ўзбекистон ўсимликлари ( Узбекистон усимликлари