Ўзбекистон ўсимликлари - География - Рефераты

Ўзбекистон ўсимликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

27.904296875 KB

Ўзбекистон ўсимликлари Режа : 1. Ўсимликлар расмларини топиш керак 2. Ўзбекистонда ўсимликларнинг баландлик минтақалари.

Ўсимликлар расмларини топиш керак Ўзбекистон ўсимлик дунёси жуда хилма-хил ва бой. Республикамиз ҳудудида 146 оилага мансуб 4148 ўсимлик тури мавжуд бўлиб, шундан 3000 тури ёввойи ҳолда ўсади, булардан 9% и фақат Ўзбекистонда учрайдиган эндемик ўсимликлардир. Ўзбекистон флорасида Эрон, Афғонистон ва Ўрта денгиз бўйи мамлакатлари флорасининг вакиллари кўп учрайди. Шунингдек, шимолий қўшни ҳудудлар флорасининг айрим вакиллари мавжуд. Бошқа континентларнинг 500 га яқини ўсимликлари ҳам ўстирилмоқда. Ўзбекистоннинг катта қисми қуруқ субтропик минтақада жойлашаган. Субтропик аломатлари ҳаво ҳарорати режимида аниқ кўринмагандек, унинг флорасида ҳам унча сезилмайди. Ўзбекистонда доимий яшил субтропик ўсимликлар йўқ. Бироқ бирмунча узоқ ва жазирама ёз баъзи тропик экинларни етиштиришга имкон яратади. Маълумки, Ўзбекистон майдонининг катта эканлиги, ер юзасиниг ғарб ва шимоли-ғарбдан жануби-шарққа ҳамда шарққа томон кўтарила бориши натижасида шу йўналишда табиат ўзгариб, баландлик минтақаларини ҳосил қилади. Уларнинг ҳар бирида табиий шароити, рўй берадиган табиий географик жараёнлар бир-биридан фарқ қилади. Булар ўз навбатида ҳар бир зона ва минтақада ўзига хос ўсимлик қопламининг шакилланишига олиб келади. Ўзбекистонда баландлик минтақаларининг вужудга келиши ва уларнинг сабаблари, улар билан боғлиқ бўлган қонуниятлар академик Қ.Зокиров томонидан 1955 йилда ўрганиб чиқилган. Олим Зарафшон тоғ тизмасидаги ўсимликларни узоқ йиллар давомида ўрганиш натижасида бу ерларни текисликдан баланд тоғларгача қуйидаги 4 та минтақага-чўл, адир, тоғ ва яйловга бўлиш мумкинлигини ва бу атамаларни бутун Ўзбекистон, ҳатто Ўрта Осиёнинг жануби-ғарбий қисми учун ҳам тадбиқ этиш мумкинлигини кўрсатади (9-жадвал). Академик Қ.Зокиров тавсия этган бу баландлик

минтақаларининг ҳар бири ўзига хос иқлим, тупроқ қоплами, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига эга. 9-жадвал Ўзбекистон ҳудудининг баландлик минтақаларига бўлиниши Минтақалар номи Майдони, минг га Фоиз ҳис. Мутлақ баландлиги Чўл 27594,8 61,16 250метр баландликкача қуйи чўл, 250-400 метр оралиғи юқори чўл Адир 2479,7 9,5 400-1200 м Тоғ 961,9 2,13 800-1200 дан 2700-3000м гача Яйлов 701,8 1,55 2700-2800 м дан баланд Экин экиладиган ерлар 11577,7 25,66 Жами 45115,9 100 Кейинроқ академик Қ.Зокиров ўсимликларнинг 3 поғонали типологик таснифини таклиф этади. 1.Иқлим зонасига хос ўсимликлар типлари (мажмуи). 2. Иқлим типи ичида тупроқнинг механик ва кимёвий ҳолатига қараб ўсимликларнинг ўзгариши асосида ажратиладиган эдафотиплар. 3.Эдафотип ичида эса ўсимликларнинг ўсиш ҳолати ва экологик хусусиятига кўра ценотип ажратади. Ўзбекистон табиатининг мураккаблиги-рельефининг ва уни ҳосил қилувчи тоғ жинсларининг, иқлим (айниқса гидротермик режим), гидрологик ва гидрогеологик, тупроқ шароитларининг хилма-хиллиги ҳамда атрофдаги

ҳудудларнинг таъсири республикамизда ниҳоятда турли хил ўсимликларнинг вужудга келишига сабаб бўлган. Бинобарин, чўл, водий, тўқай, плато ва тоғларда ўсимлик қопламининг шакилланиши учун географик, экологик шароит бир-бирига ўхшамайди, шу сабабли бу ҳудудларнинг ўсимлик қоплами бир-биридан катта фарқ қилади. Ўзбекистонда ўсимликларнинг мажмуига қараб ажратилган бир неча ўсимлик зоналари мавжуд. Ўзбекистоннинг текислик қисмида ниҳоятда иссиқ ва қурғоқчил иқлим шароитида чўл зонаси вужудга келган. Бу зонада икки хил чўл-мўътадил ва субтропик чўллар ажратилади. Бу ҳар иккала минтақа учун ҳам иқлимнинг иссиқлиги, қурғоқчилиги ва жуда ҳам континенталлиги хосдир. Чўл минтақаси ўсимликлари ҳам хилма-хил экологик шароитга ва ўзига хос хусусиятларга эга. Чўл ўсимликларининг ҳаёти асосан иқлим шароитига, хусусан намлик билан таъминланиши даражасига боғлиқ. Чўл зонаси ўсимлик ўсиши учун қанчалик ноқулай бўлмасин, у ерда ўсадиган ўсимлик турлари хилма-хил гуруҳлар вакилларидан ташкил топган. Булар асосан ксерофитлар, мезоксерофит эфемерлар ва мезоксерофит эфемероидлар гуруҳларидан иборат. Ўзбекистон чўлларидаги эфемерлар жазирама иссиқлар бошлангунча ўз ҳаёт жараёнларини тўлиқ ўтиб тугаллайдилар (масалан, лолақизғалдоқ, читир, чучмома, гунафша). Эфемероид ўсимликлар гуруҳига ёзги жазирама иссиқлик бошлангунча вегетациясини давом эттирувчи кўп йиллик ўсимликлар киради. Илоқ, лола, бойчечак, ёввойи пиёз ва қўнғирбош буларга мисол бўлади. Мезоксерофит ўсимликлар гуруҳига ёзги жазирама иссиқлар бошланганда ўз ҳаётини анабиоз ҳолда, яъни мажбурий тиним ҳолатида ўтказишга мослашган ўсимликлар киради. Ксерофит ўсимликлар гуруҳига қуруқ ва иссиқ ёз шароитига мослашган иссиқ ёзда ҳам ўз вегетациясини давом эттирадиган ўсимликлар киради.

Уларнинг илдизлари жуда узун, баргалари намни кам буғлатишга мослашган майда бўлади ёки бутунлай бўлмайди. Ўзбекистонда чўл минтақаси катта майдонни эгаллаганидан ва шимолдан жанубга катта масофага чўзилганидан ҳамда мутлақ баландлик ҳар хил бўлганидан иқлими, ўсимлиги ва тупроқлари ҳам хилма-хил. Шу сабабли бу минтақа икки қисмга: пастки чўл ва юқори чўлга бўлинади. Пастки чўл мутлақ баландлиги 250 метргача бўлган ҳудудларни эгаллайди, ўсимлиги анча турли-туман. Бу чўлда барг ва поялари семиз ўсимликлар ўсиб, уларда туз кўп бўлади. Пастки чўлда энг кўп тарқалган ўсимликлар қорасаксовул, черкез, қорабароқ, сарсазан, аччибута, боялич, чўғон, каррак, арпағон, донашўр, хабалак, қорашўра, балиқкўзлардан иборат. Юқори чўлга мутлақ баландлиги 250-400 м бўлган ҳудудлар киради. Уларнинг ўсимлик дунёси хилма-хил. Ўсимлик қопламининг асосини шувоқ ташкил этади. Юқори чўлда энг кўп тарқалган ўсимликларга ёвшон, қуёнсуяк, қизилқандим, сингрен, қирқбўин, илоқ, янтоқ, каврак, исириқ, аччиқмия, бойчечак, чучмома, партек, ялтирбошлар киради. Умуман олганда чўл минтақасида ўсимлик қоплами сийрак, лекин нам етарли бўлган баҳорда чўл ямяшил тусга киради, эфемер ва эфемероидлар ер бетини қоплайди. Жазирама иссиқ ва қуруқ кунлар бошланиши билан улар қурийди ва чўл сарғиш кўринишга эга бўлади. Ўзбекистонда текислик қисмидаги тупроқ-грунт шароитларига боғлиқ ҳолда турли ўсимлик типлари учрайди. Қумли, гилли, тошлоқ (гипсли), шўрхок ерлар ўсимликлари бир-биридан фарқ қилади. Қумли чўлларда тупроқ таркибининг 80-90 % и қумлардан иборат, у сувни яхши ўтказади. Шунинг учун қумли чўлларда ёзда тупроқнинг 50 см гача бўлган юза қисми қурийди, ундан пастдаги 60-120 см қалинликдаги қатламида нам сақланади. Бу ҳол қумли тупроқларда озиқа кам бўлса ҳам ўсимликларнинг ўсиши учун қулай шароит яратади ва уларнинг хилма- хиллигига сабаб бўлади. Қумли субстратда ўсишга мослашган ўсимликларни псаммофитлар дейилади. Қумли ерларда буталардан қуёнсуяк,

эфемероидлардан қумни мустаҳкамлайдиган илоқ учрайди. Қум тепалари орасидаги пастликларда гилли-қумли тупроқларда қора саксовул ўсади. Қандим, оқ саксовул, черкез мустаҳкамланган қумли чўлларда учрайди. Кўчма қумда селин ҳам кенг тарқалган. Черкез, жузғун, шувоқ, баъзи жойларда янтоқ ҳам ўсади. Қумли чўлларнинг яйлов сифатидаги аҳамияти катта Улардан йил давомида фойдаланилади. Бу чўллар ҳар гектаридан ўрта ҳисобда 1-2 центнердан хашак бериши мумкин. Черкез алколоиди қон босимини пасайтиришда, санграйқулоқ алколоиди тери саратони касалини даволашда қўлланилади. Тошлоқ чўллар Устюртда ва Марказий Қизилқумдаги қолдиқ тоғлар атрофида кенг тарқалган бўлиб, ўсимлигининг асосини ксерофит буталар ва чала буталар ташкил этади. Тошлоқ чўлларда, масалан, Устюртда 400 та ўсимлик тури бўлса, шундан атиги бир нечтасигина ландшафт ҳосил қилади. Булар асосан бурган, шувоқ, боялич. Улар билан бирга партек, тиканли бута- туя, сингрен, каррак, сета, чўғон ва исриқ ҳам аралашиб ўсади. Баҳорда нам етарли йиллари ер юзини эфемерлар қоплаб олади. Устюртда яна саксовул ҳам учрайди. Шувоқ, каррак, сета, чўғон чорва учун яхши озуқа бўлади. Исриқдан гармин алколоиди олиниб, ундан тиббиётда асаб касалликларини даволаш, қон босимини пасайтириш, нафас олишни яхшилашда фойдаланилади. Халқ табобатида исриқдан бўғинлар оғриганда, шолни даволашда, нафас олишни яхшилашда, гижжани туширишда, тумов, асаб, тутқалоқ, безгак ва бошқа касалликларни даволашда фойдаланганлар. Устюрт ўсимликларидан йил давомида яйлов сифатида фойдаланиш мумкин. Шўрхок, шўр ва тақирли чўлларга Айдар, Мингбулоқ, Борсакелмас, Шорсой ва бошқа шўрланган ерлар киради. Шўрхок чўлларда галофит ўсимликлар типи асосий ўрин тутади. Бу ерлар тупроғида осон эрувчи тузлар кўп бўлади. Галофит ўсимликлар кўпинча танаси семиз бўлади, уларнинг танасидаги тузлар миқдори ўсимликнинг оғирлигига нисбатан баъзан 45 % ни ташкил қилади. Бундай ўсимликларнинг асосий вакиллари боялич,

терескен, каврак шўрлиги жуда юқори бўлган ерларда, танаси семиз шўрагуллилар-сарсазан, қорашўра, кўкпек, юлуғун, шўражириқ, зовурлар бўйида, қизилмия, оқбош ер ости суви юза жойларда ўсади. Галофит ўсимликлар ичида итсегак заҳарли ўт бўлиб, мол емайди. Ундан анабазин алколоиди олинади. Анабазин сульфат қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши курашда қўлланилади. Тақирларда ўсимлик деярли ўсмайди, фақат тақир ёриқларида ва атрофида сийрак ҳолда шўра ўсимликлари (итсегак, бурган) учрайди. Чўл минтақасининг асосан лёсли жинслар тарқалган юқори чўлларида (250-400 м) эфемер, эфемероид ва булар орасида ўсадиган чўл ўсимликлари яхлит ўсимлик қопламини ҳосил қилади. Эфемерлардан қашқайўнғичқа, лолақизғалдоқ, чучмома, гунафша, эфемероидлардан қўнғирбош, ранг (қорабош) каби ўсимликлар серёмғирли баҳор фаслида барқ уриб ўсиб чўлга чирой бағишлайди. Булардан ташқари баланд чўлларда сассиқ қуврай, лола, гулсапсар, мингбош, чалов, шувоқ, астрагал, баъзан исриқлар ҳам ўсади. Лекин ўсимликлар асосини гилли чўлларда эфемероид-қўнғирбош ва ранг ташкил этади. Бўз тупроқли эфемер чўлларнинг баҳорги яйлов сифатида аҳамияти катта, ёғингарчилик кўп бўлган йилларда ҳар гектаридан 5 центнергача хашак йиғиб олиш мумкин. Чўл минтақасидаги дарё қайирларида туранғил, тол, чирмовиқ, илонпечак, бақатерак, жийда, наъматак, юлғун, чинғил, қамиш, қизилмия, янтоқ, шўражриқ кабилар ўсиб, тўқайларни ҳосил қилади. Тўқайлар Сирдарё, Амударё, Зарафшон, Чирчиқ, Оҳангарон дарёлари қайирларида учрайди. Булар ўзига хос табиат ландшафтлари бўлиб, сийрак, зах ўрмон ва чакалакзорлардан иборат бўлади. Тўқайларнинг кенглиги бир неча юз метрдан бир неча километргача боради. Кейинги йилларда йил давомида мол боқилиши, дарё сувининг камайиши ва инсон фаолияти билан боғлиқ бошқа омиллар таъсирида тўқайлар майдони қисқариб бормоқда. Ҳозир Қуйи Амударёда 1 млн. гектарга яқин тўқай ерлар қуриб ётибди. Тўқай ўсимликларидан қизилмия шифобахш ҳисобланади.

Хулоса қилиб шуни айтиш лозимки, чўл зонаси ўсимлиги чуқур ўрганишни, яйлов сифатида фойдаланишни илмий асосга қўйишни тақазо этади. Чўл зонасининг катта қисмида қадимдан ерлар ўзлаштирилиб, экин экиб келинган, бу ерларда йирик воҳалар жойлашган. Улар ўзига хос ўсимлик дунёсига эга. Воҳалар ўсимлиги асосини маданий, манзарали, толали, озиқ- овқат, сабзавот-полиз, зиравор ва бошқа ўсимликлар ташкил этади. Энг кўп майдонни пахта эгаллайди. Унинг иссиқсевар ингичка толали навлари Ўзбекистоннинг жанубида етиштирилади. Пахта билан беда, маккажўхори, буғдой, арпа, шоли алмашиб экилади. Ўзбекистонда ўсимликларнинг баландлик минтақалари. Ер юзаси мутлақ баландлиги ошган сари иқлимнинг ўзгариши тоғларда ўсимликларнинг баландлик минтақаланишига олиб келади. Биз қуйида баландлик минтақалари ўсимликларини акад. Қ. Зокиров таснифи бўйича кўриб чиқамиз. Адир (тоғ олди) минтақаси Ўзбекистонда денгиз сатҳидан 400-500 м дан 1200 м гача, республика жанубида 1600 м гача бўлган тоғ олди текисликларини ўз ичига олади. Бу тоғ олди ҳудудларининг рельефи нотекис, тупроғи бўз тупроқ, чўлга нисбатан ёғин бирмунча кўп ёғади, ер ости сувлари кўпроқ, ўсимликлар қопламининг асосий қисмини ранг ва қўнғирбош ташкил этади. Адирларнинг бўз тупроқларидаги нам миқдори иқлим шароитига боғлиқ бўлганлигидан вегетация даври узоқ давом этадиган ўсимликлар учун анча ноқулай. Адир минтақасининг ўсимликларини Е.П.Коровин икки типга бўлади: эфемерлар типи ва тоғ даштлари- саванналари типи. Эфемерлар типи адирнинг пастки зонасида кенг тарқалган. Асосан чала чўл характеридаги ўсимлик турларидан иборат. Пастки адирларнинг мутлақ баландлиги 400м дан то 600-800 метргача боради, тупроғи оч ва оддий бўз

тупроқлардан иборат. Асосий ўсимликлари ранг ва қўнғирбош бўлиб, эрта баҳорда яшил гилам ҳосил қилади. Пастки адирда эфемерлардан яна нўхатак, сариқ йўнғичқа, ялтирбош, лолақизғалдоқ, читир, келин супурги, момиқ, кўп йиллик ўсимликлардан оққурай, чўл ялпизи, каррак, қўзиқулоқ, мингбош, қўйпечак, қоқиўт, майиншувоқ кабилар ҳам кўп тарқалган. Пастки адир нам билан ярим таъминланган лалмидир. Юқори адирларнинг баландлиги Ўзбекистонда 600-800 м дан 1000-1200 – 1600 метргача боради. Бу ерларда нуроқ жинслар, туб тоғ жинслари ер юзига чиқиб ётади, асосан тўқ бўз тупроқлар тарқалган. Юқори адирдаги ўсимликлар тоғ дашт-саванна ўсимликларидан иборат. Кўпчилик мутахассислар юқори адир ўсимликларини «буғдойиқли» ҳар хил ўтлар ўсадиган қуруқ дашт ўсимликлари типи деб юритадилар. Юқори адирда ксерофит хусусиятли ҳар хил ўтлар бўлиб, улар орасида буғдойиқ энг кенг тарқалган. Улар орасида эфирли ўт-тоғ ялпизи, эфемероидлар-чучмома, лола, ширач, мураккаб гулдошлардан сариқ андиз, соябонли гулдошлардан ферулланинг бир неча тури ўсади. Юқори адирда ўсадиган кўп йиллик ўт-етмак илдизидан қандолатчиликда фойдаланилади. Унинг илдизидаги сапонин моддаси кўпиртирадиган хусусиятга эга. Юқори адирда сойларда, серсув тошлоқ ерларда буталардан қўшяпроқ, зирк, наъматак; дарахтлардан бодом, айрим жойларда писта, дўлана ўсади. Дўлананинг меваси қандга, ёғга бой, унда олма кислотаси ҳам анчагина, шунинг учун у кондитер саноатида кенг ишлатилади. Пўстлоғидан ва баргидан бўёқ олиб, ундан тўқимачилик саноатида фойдаланилади. Дўлана шифобахш ўсимлик ҳамдир. Унинг гули, мевасидан тайёрланган дорилар юрак фаолиятини яхшилашда, қон босимининг ортишига қарши ва бошқа касалликларни даволашда кенг ишлатилади. Юқори адирда лалми экинлар учун нам етарли, бу ерларда асосан баҳорикор дехқончилик қилинади. Юқори адирнинг яйлов сифатидаги ва пичан йиғиб олишдаги аҳамияти ҳам катта. Ҳар гектар ердан 10-50 центнер атрофида сифатли пичан йиғиб олиш мумкин.

Адир минтақаси асосан узумчилик, боғдорчилик минтақаси ҳисобланади. У ўсимликка бойлиги ҳамда деҳқончилик ва чорвачилик учун қулайлиги билан ажралиб туради. Тоғ минтақасига Ўзбекистонда денгиз сатҳидан 1200-1600 метрдан 2700- 2800 метргача бўлган баландликлар киради. Бу минтақа гумид иқлими, серсув дарёлари, жигар ранг, қўнғир ва кул ранг тупроқлари, нотекис рельефи билан адирлардан ажралиб туради. Тоғ минтақаси ўсимликлари асосан тоғ даштлари, тоғ кенг баргли ўрмонлари, тоғ игна баргли ўрмонлари ўсимликлари типларга бўлинади. Тоғ даштлари тоғ минтақасининг пастки ва қисман ўрта қисмларини (1200-2000 м ) эгаллаган. Бу ерларда, асосан бошоқлилардан буғдой, бетага, чалов, исмалоқ, қалтиқ, қўнғирбош, икки паллалилардан қўзиқулоқ, астрагал, бўтакўз, шувоқ кабилар кенг тарқалган. Кўп йиллик эфемероидлардан лола, пиёзгул, ширач, чучмома, бойчечаклар, буталардан наъматакнинг бир неча тури, зирк, учқат, тобулға, бодомчалар ҳам учрайди. Наъматакзорлар асосан Ғарбий Тяншан, Зарафшон, Туркистон тоғларида 1500-2000 метр баландликларда кенг тарқалган. Ўзбекистон тоғларида баргли ўрмонлар Угам, Писком, Чотқол, Фарғона ва Ҳисор тоғ тизмаларида учрайди. Уларда асосан олма, тоғолча, ёнғоқ, бодом, дўлана каби мевали дарахтлар ва, шунингдек, бир неча тур заранг, терак, тол, қайин, четан кабилар ўсади. Ҳисор тоғларида ёввойи ҳолда ўсадиган анор, анжир, хурмо ва чилонжийда ҳам учрайди. Баргли ўрмонларда ёнғоқзорлар кенг тарқалган. Қоржантоғ, Угам, Писком, Чотқол, Ҳисор тоғ тизмаларида 900-1500 метр баландликдаги сернам ёнбағирларда анча қалин табиий ёнғоқзорлар мавжуд. Улар реликт ёнғоқзорлар бўлиб, асосан қўнғир тупроқли шимолий, шимоли-шарқий ёнбағирларда, сойларда ҳамда тоғ дарёларининг террасаларида жойлашган. Ёнғоқ мағзида ёғ, оқсил, қанд, А.В.С. витаминлари ва микроэлементлар бор. Ёнғоқ баргидан таъсирчан фитонцид ва эфедра ажралиб туради, шу сабабли ёз ойларида

унинг тагида ётиб қолиш тавсия этилмайди. Шунингдек, Ўзбекистон тоғларида олма, дўлана, заранг, терак ва қайин ўрмонлари ҳам мавжуд. Тоғ минтақасининг юқори қисмида (2000-2700 м) игнабаргли ўрмонлар учрайди. Бундай ўрмонларда қарағай, пихта, қизил арча, савр арча ва ўрик арча ўсади. Қорақарағай, пихта ўрмонлари Чотқол тоғларида учрайди. Арчалар денгиз сатҳидан 1000 м дан 2700 м гача бўлган баландликда ўсади. Қуруқ тошлоқли бўз ва қўнғир тупроқларда савр арча, субальп минтақасида ўрик арча учрайди. Энг қурғоқчиликка чидамлиси-қизил арчадир. Пастки тоғдаги сийрак арча ўрмонлари Зарафшон арчасидан, юқорида эса ўрик арчадан ташкил топган. Арча секин ўсади, 40 ёшида бўйининг баландлиги 2-2,5 метрга боради. 100 ёшга кирганда арчалар бўйи Бойсун тоғларида 20-25 метрга, танасининг диаметри 1-1,5 метрга боради. Арча ёғочи қурилишда, қалам, ҳар хил буюмлар ишлаш, ўтин ва писта кўмир тайёрлашда ишлатилади. Арчанинг кичик шохларида эфир мойи бўлади. Шунинг учун арча барги ва ёғочи хушбўй ҳид таратиб туради. Тоғ арчазорларининг мелиорация аҳамияти ҳам катта. Арча остида йиғилган барглари яхши нам сақлаб, ер ости сувини тўйинтиради, тупроқнинг ювилишига йўл қўймайди, селдан сақлайди. Арча ўрмонлари Ўзбекистонда 0,5 млн. гектардан кўпроқ бўлган. Ҳозир уларнинг кўпи кесилиб кетган ва шу кунда арча ўрмонларининг майдони 105 минг гектарни ташкил қилади холос. Ўзбекистондаги ёғоч заҳирасининг 30- 35 % ини ташкил қилган арчадан халқ хўжалигида фойдаланганда уни муҳофаза қилиш чора-тадбирларини ҳам қўллаш зарур. Ҳозирги кунда катта арчазорлар Оҳангарон водийсида, Туркистон тизмасида, Қашқадарё ва Сурхондарё ҳавзаларининг юқори қисмида мавжуд. 1976 йилда Туркистон тоғ тизмасининг шимолий ёнбағирларида Жиззах халқ боғи ташкил этилган бўлиб, унинг майдони 56000 гектарга тенг. Халқ боғида арчазорлар муҳофаза қилинади.

Арчазорда арча унча қалин ўсмаганидан қуйи ярусда ўт ва буталар ўсади. Буталардан учқат, зирк, наъматак, олғи ва бошқалар кўп. Ўт ўсимликлари турлари тоғ даштларидагига ўхшаш. Ҳозирги вақтда барча тоғ ўрмонлари ўрмон хўжаликлари томонидан назорат қилинади ва қўриқланади ҳамда кенгайтириб борилади. Яйлов минтақаси Ўзбекистонда 2700-2800м баландликдан бошланади ва доимий қорлар зонасигача давом этади. Бу минтақа ўсимликлар қоплами экологик шароити, иқлими, тупроғи ва бошқа белгиларига кўра икки кичик минтақага: қуйи (субальп) ва юқори (альп) яйловлари минтақаларига бўлинади. Бу минтақанинг иқлими унда бута ва дараҳтларнинг ўсиши учун имкон бермайди. Қуйи яйловга денгиз сатҳидан 2700-2800 метрдан то 3000-3200 метргача бўлган ерлар киради ва улар ўртача нам талаб қилувчи ўсимликларнинг кўплиги билан ажралиб туради. Бундан ташқари ер бағирлаб ўсувчи майда дарахтлар, паст бўйли бута ва чала буталар ҳам кўп ўсади. Ер юзасини кўпинча бошоқлилар ва чим ҳосил қилувчи ўсимликлар қоплаган бўлади. Қуйи яйловда энг кўп тарқалган ва унинг учун хос бўлган ўсимликлар четан, аканталимон, шашир, каррак, ерқўноқ, тоғшишир, ёрангул, бетага, гулизардак кабилардан иборат. Юқори яйлов Ўзбекистонда денгиз сатҳидан 3000-3200 м баландликдан бошланиб доимий қорларгача давом этади. Бу ерда ўсимликлар қопламининг асосий қисмини ксерофит ўт ўсимликлар, ташкил қилади. Шу билан бирга дашт ўсимликлари, мезофит ўсимликлар ҳам ўсади. Наврўзўт, арпаўт, ажриқбош, яйловранг яйловнинг асосий ўсимликларидир. Бу кичик минтақада бута ва дарахтлар умуман ўсмайди, лекин ёстиқсимон ўсимликлар учраб туради, тупроғининг юза қисми эса асосан чим ҳосил қилиб ўсувчи ўсимликлар билан қопланган. Яйлов минтақасида ўсадиган ўсимликлар жуда тўйимли бўлганлиги сабабли ёзги яйлов сифатида фойдаланилади.

Академик Қ.З. Зокиров Ўзбекистон ўсимликларини районлаштириш схемасида 5қминтақа-доимий қорлар ва музликларни ажратмайди. Ўсимликлар тарқалиши қор чизиғи билан чегараланади. Унинг баландлиги Писком ҳавзасида 3600 м, Қашқадарёда 3820 м, Тўполонгда 3860 м, Сангардикда 3850 м га тенг. Интразонал ўсимликлар зоналлик ва минтақаланиш қонуниятларига қатъий бўйсинмайдиган, бир неча зонада, турли баландлик минтақаларида ҳам учрайдиган ўсимликлардир. Ўтлоқлар, ботқоқлик, воҳа ва тўқайларнинг айрим ўсимликлари ана шундай интразонал ўсимликлардир. Ўтлоқ ўсимликлари- ўтларнинг муайян гуруҳидан ташкил топган. Ўзбекистонда ўтлоқлар дарё бўйи ўтлоқлари, тўқай ўтлоқлари, тоғ ўтлари, субальп ва альп ўтлоқларига бўлинади. Тўқай ўтлоқларида буғдойиқ, сохта қамиш, шўра, ажриқ ўсади, улар дарёларнинг асосан қуйи оқимидаги тўқайларда учрайди. Тоғ ўтлоқлари тоғларнинг сийрак ўрмонли Қуёшга тескари ёнбағирларида учрайди ва у ерларда шамбала, ўтлоқ қўнғирбоши, ялтирбош, чойўтга ўхшаш ўтлар ўсади. Ботқоқлик ўсимликлари Ўзбекистонда дарёларнинг қайирларида, қисман яйлов минтақасида учрайди. Ўзбекистонда асосан қамишли ботқоқликлар мавжуд бўлиб, улар текислик дарёларининг қайирларида тарқалган. Воҳалар кишиларнинг кўп йиллик мехнати билан ўзлаштирилган, маданийлаштирилган ландшафтлардир. Воҳаларда маданий ўсимликлар билан бирга «бегона» табиий ўтлар ҳам ўсади. Улар маданий экинлар билан бирга ўсиб, улар ҳосилининг камайишига сабаб бўлади. Ўзбекистоннинг ўзида 500 турдан ортиқ «бегона» ўтлар мавжуд. Энг кўп учрайдиганлари ғумай, ажриқ, какра, сачратқи, қўйпечак, оқбош, қамиш каби кўп йилликлар ва итузум, шўра, семизўт, курмак, бўз тикан, чатир, сутлама сингари бир йиллик ўтлардир. Шу билан бирга воҳаларда паразит ўсимликлар-зарпечак, девпечаклар ҳам ўсади.

Ўзбекистон флорасида доривор ўсимликларнинг 577 тури борлиги аниқланган. Республика ҳудудидаги ўсимликларнинг 90 % и озуқабоп ўсимликлардир. Ўртача йиллик ўсимлик озиқасининг заҳираси қумли яйловларда 3-5 цҒга, Устюртнинг гипсли яйловларида 2-4 цҒга, қишки ва кузги яйлов сифатида фойдаланиладиган шўрхокларда 2-4 цҒга, адирларда 8- 10 цҒга, тоғларда 10-15 цҒга, яйлов минтақасида 10-12 цҒга, тўқайларда 12- 16 цҒга, қамишзорларда 115 цҒга га боради. Серталаб озуқабоп ўсимликларга солодка, янтоқнинг бир қанча тури, қиёқ ўт ва бошқалар киради. Ўзбекистоннинг ўрмон фонди 1995 йил 1 январь маълумотларига кўра 9211,5 минг га бўлиб (шу жумладан ўрмонлар 2776 минг га), унинг 85,4 % чўл зонасида, 13 % тоғларда, 0,8 % водийларда, 0,8 % тўқайларда жойлашган. Ўзбекистондаги экилган ўрмонларнинг умумий майдони 514,8 минг га бўлиб, булар ёнғоқ, писта, бодом каби 40 дан ортиқ турдаги бута ва дарахтлардан иборат. Республикада ўрмонлардан оқилона фойдаланиш, уларни қўриқлаш ва қайта тиклаш, иҳота дарахтзорлари барпо этиш билан ўрмон хўжаликлари шуғулланади. Ўзбекистонда дастлабки ўрмон хўжалиги 1873 йилда ҳозирги Чирчиқ ўрмон хўжалиги ўрнида ташкил этилган. Ўзбекистонда 1996 йили 91 та ўрмон хўжалиги корхоналари, қўриқхоналари ва миллий боғлар бўлган. Республиканинг ўрмон хўжалиги корхоналарида йилига 50-60 минг м 3 ёғоч, шу жумладан 2 минг м 3 дан зиёда бинокорликка яроқли ёғоч, 300 тоннадан кўпроқ турли ўсимлик, бута, дарахт уруғлари тайёрланади. Ўрмон хўжаликларида 36 тадан зиёд ёввойи доривор ва озиқ-овқат ўсимликлари тайёрланади ва 700 тоннадан зиёд хомашё етказиб берилади. Ўсимлик Ўзбекистон ҳудудида нам тутувчи, дарё сувини бир меъёрда сақлаб турувчи, тупроқ, грунт ювилишининг олдини олувчи, қумларни мустаҳкамловчи ҳамда ҳавони тоза сақлаб турувчи муҳим омил бўлиш билан бирга нафосат аҳамиятига ҳам эга. Инсон меҳнат фаолияти билан биогеоценозларга салбий таъсир кўрсатиб келмоқда, экологик мувозанатда ўзгариш юз бериб, баъзи ўсимликлар тури

камайиб бормоқда. Натижада ҳозир Ўзбекистонда ўсадиган ўсимликларнинг 10-12 % и ёки 400 тури муҳофазага муҳтож бўлган ноёб турга айланиб қолди. Баъзи ўсимликлар кескин камайиб кетиб, уларнинг йўқолиб кетиши хавфи туғилган (лола, етмак, анзур пиёз, зира, сумбул). Сайёҳ олимлар: Қ.Зокиров, Е.П.Коровин. Географик номлар: Эрон, Афғонистон, Зарафшон, Устюрт, Марказий Қизилқум, Айдар, Мингбулоқ, Борсакелмас, Шорсой. Ўсимлик номлари: лолақизғалдоқ, читир, чучмома, гунафша илоқ, лола, бойчечак, ёввойи пиёз, қўнғирбош, қорасаксовул, черкез, қорабароқ, сарсазан, аччибута, боялич, чўғон, каррак, арпағон, донашўр, хабалак, қорашўра, балиқкўзл, ёвшон, қуёнсуяк, қизилқандим, сингрен, қирқбўин, илоқ, янтоқ, каврак, исириқ, аччиқмия, , партек, саксовул, сета, қорашўра, кўкпек, юлуғун, шўражириқ итсегак, бурган сассиқ қуврай, гулсапсар, мингбош, чалов, шувоқ, астрагал туранғил, тол, чирмовиқ, илонпечак, бақатерак, жийда, наъматак, юлғун, чинғил, қамиш, қизилмия, янтоқ нўхатак, сариқ йўнғичқа, ялтирбош, лолақизғалдоқ, читир, келин супурги, момиқ, оққурай, чўл ялпизи, каррак, қўзиқулоқ қўшяпроқ, зирк, наъматак; бодом, дўлана.

Адабиёт 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 2. Акромов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настояҳее и будуҳее Аралского моря. Ташкент, 1990. 3. Атлас Узбекской Республики. Часть первая. Москва-Ташкент, 1982. 4. Бабушкин Л.Н. Когай Н.А., Зокиров Ш.С. Агроклиматические условия сельского хозайства Узбекистана. Ташкент, Меҳнат, 1975. 5. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской Республики. Трудў ТашГУ. Нов.серия. Вўп 231.Географические науки., кн.27. Ташкент, 1964. 6. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. Тошкент. Ўқитувчи, 1996.

Похожие

Ўзбекистон ўсимликлари ( Узбекистон усимликлари

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Шимолий Американинг тупроқлари ва ўсимликлари

Ўзбекистон тупроқлари