logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Тошкент иқтисодий райони

Тошкент иқтисодий райони

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

254.5 KB
Скачать
Тошкент иқтисодий райони Режа: 1. Тошкент вилояти 2. Аҳолиси, шахарлари ва мехнат ресурслари 3. Транспорт ва ташки нктисодий алоқалар 4. Тошкент шаҳри 5. Шахарнинг географик ўрни 6. Тошкент шаҳрининг ички тузилиши. Тошкент иктисодий райони ўз таркибига Тошкент вилояти ва республика пойтахти - Тошкент шақрини олади. Майдони 15,6 минг кв. км бўлиб, Ўзбекистон ҳудудининг 3,5 фоизини ташкил қилади. Аҳолиси, 2014- йилнинг 1-январи маълумотларига кўра, 5077,9 минг кишидан иборат. Бу республика жами аҳолисига нисбатан 16,6 фоиз демакдир. Мамлакат меҳнат тақсимотида ушбу район, энг аввало, саноат тармоқларининг турли-туманлиги, қишлок хўжалигининг интенсив ривожланганлиги билан ажралиб туради. Бу ерда электр энергетика, қора ва рангли металлургия, кимё, машинасозлик ва метални қайта ишлаш, қурилиш материаллари ҳамда еигил ва озиқ-овқат саноат тармоқлари яхши ривожланган. Агроиктисодиёт тизимида пахта, боғдорчилик ва узумчилик, шаҳар атрофи кишлоқ хужалиги, паррандачилик ихтисослашган тармоқлар ҳисобланади. Район Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг 24,5 %, саноат маҳсулотининг 36,6 %, қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 12,8 фоизини беради. Унинг зиммасига республика инвестиция ҳажмининг 31,9 %, чакана савдонинг 32,3 %, пуллик хизматларнинг 29,6 фоизи тўғри келади. Бу ерда, хусусан электр энергия, рангли металлар, цемент, минерал ўғитлар, кумир ва бошка махсулотларни ишлаб чиқариш районлараро ахамиятга эга. SWOT - тахлил усули ердамида Тошкент иктисодий районининг кучли тармокдари сифатида иктисодиётнинг юқори даражада диверсификацияланганлиги, пойтахт район эканлиги, табиий ва рекреация ресурслари, интелектуал салохияти, инфратузилма тизимининг яхши ривожланганлигини кўрсатиш мумкин. Имкониятлари хам айни шу омиллар билан белгиланади. Заиф томони эса геосиёсий ўрнининг бирмунча нокулайлиги, экологик вазиятнинг кескинлиги кабилардан иборат. Иктисодий район хўжалигииинг ички такиби хам ўзига хос. Районда ишлаб чикаришни иктисодий ва ҳудудий ташкил этишнинг турли шакллари ривож топган. Бундай геофафик хусусиятлар районнинг таркибий тузилишини тахдил килишда янада якколроқ кузга ташланади. Тошкент вилояти Тошкент вилояти республикамизда ўзикинг иктисодий ва демографик салохиятига кўра алохида ажралиб туради. У маъмурий жихатдан биринчилар қаторида 1938-йил 15-январда ташкил топган. Вилоят майдони 15,26 минг кв. км бўлиб, у мамлакатимиз умумий худудининг 3,4 фоизига тенгдир. Бу ерда, 2726,1 минг киши ёки Ўзбекистон аҳолисининг 8,9 фоизи яшайди. Демак, минтаканинг ахолией, нисбий кўрсаткичларда, унинг эгаллаган майдонидан кўп. Тошкент вилояти иктисодий нуқтаи назардан ривожланган минтақа хисобланади. Унинг хиссасига мамлакат ЯҲМнинг 9,8 фоизи, саноат ишлаб чиқариш ҳажмининг 14,7, қишлоқ хўжалиги махсулотининг 12,8 фоизи тўфи келади. Халқ истеъмол молларини ишлаб чикариш ахоли худудий мужассамлашувидан бироз пастрок. Шунингдек, пойтахт минтакасига республикада 2013-йилда фойдаланилган жами чакана савдо айланмасининг 10,9 ва пуллик хизматларнинг 6,5 фоизи тўгри келади. Ўзининг экспорт салохияти бўйича Тошкент шахридан кейинги иккинчи ўринда туради (10,8 %), импорт эса 11,8 фоизга баробар. Вилоят маъмурий жихатдан анча мураккаб тузилмага эга. Унинг таркибига 15 шахар, 97 та шахарча, 14 та қишлоқ туманлари, 146 кишлок фуқаролар йиғинлари ва 885 та қишлоқ ахоли пунктлари киради. Туманлар ўзларининг эгаллаган майдони, ташкил топган йили, демофафик хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилади. Қишлок туманларидан дастлабкилари Ўртачирчик, Янгийўл ва Юкоричирчик бўлиб, улар 1926- йилда ташкил этилган. Энг "янги" туман - Қуйичирчиқ 1973-йилда бу маъмурий мақомга эга бўлган. Бинобарин, айтиш мумкинки, пойтахт вилоятининг ички маъмурий тузилиши анча олдин шаклланган. Қишлок туманлари майдони ўртача тахминан 1,0 минг кв. км ни ташкил этган холда, у энг кичик Чиноз (0,34 минг кв. км) туманидан энг йирик - Бўстонлиқ (4,93 минг кв. км ) туманигача фарқланади; улар орасидаги нисбат 14,5 мартага тенг (9-илова). Бундай катта геофафийлик коэффициент вилоят худудининг табиий геофафик жихатдан турли-туманлигидан, уларда ишлаб чиқариш ва аҳолини ҳудудий ташкил этиш хусусиятларидан далолат беради. Чиндан хам, тог ва тоғолди ҳудудларда жойлашган Бўстонлиқ ва Оҳангарон туманларининг майдони бошқаларга қарагаида кескин фарк килади. Ушбу икки туман майдони вилоят жами майдонининг ярмидан кўпроғини ёки 53,1 фоизини эгаллайди. Айни вактда, минтаканинг куйи қисмида жойлашган туманлар худуди унча катта эмас, пойтахт - Тошкентга бевосита туташ туманлар эса бу борада энг кичик хисобланади. Вилоятнинг геофафик ўрни, табиий шароити ва табиий ресурслари. Тошкент вилояти ўзига хос табиий, иктисодий ва сиёсий геофафик ўринга эга. У 3 та хорижий мамлакат билан чегарадош: шимолда Қозоғистон, шаркда Қиргизистон, жануби-шаркда Тожикистон республикалари билан туташган. Республика доирасида эса минтақа Наманган ва Сирдарё вилоятлари билан қўшни. Пойтахт вилоятининг сиёсий геофафик ўрни қайси бир маънода Сурхондарё ўрнига ўхшаб кетади. Табиий геофафик нуктаи назардан хам Тошкент вилояти анча мураккаб тузилишга эга. Унинг нгамолий, шимоли-шарқий ва жануби-шарқий қисмлари тот ва тоғолди худудларидан иборат. Бу ерда Ғарбий Тяншанга қарашли Угом, Писком ва Чотқол тог тизмалари, жануби-шарқда Қурама тизмаси жойлашган. Энг баланд жойлар вилоятнинг чекка шимоли-шарқида бўлиб, уларнинг баландлиги денгиз сатҳидан 4395-4400 мефга етади (Талас Олатови тизмаси). Писком тизмасидаги Бештор чўққисининг баландлиги 4299 меф. Умуман олганда, вилоят ер усти тузилиши шимоли-шаркдан жануби-ғарб йўналишида пасайиб боради. Тошкент атрофида гипсометрик кўрсаткич 600 метрлар атрофида, жануб ва ғарбий туманларда эса баландлик 300 метрдан озроқ. Вилоятнинг бундай мураккаб ер усти тузилиши, орографик хусусияти, ўз навбатида, унинг минерал-хом ашё ва агроиқлимий шароитларини хам белгилаб беради. Бу ерда турли хил фойдали қазилма бойликлар бор. Улар жумласига, энг аввало, кумир, рангли ва нодир металлар (олтин, мис, қўрғошин ва б.), курилиш материаллари хом ашёлари киради. Ангрен қўнғир кумир хдвзаси республикамизнинг асосий кумир базаси хисобланади. Қалмоққир мис кони, Кўчбулоқ, Қоулди, Қизилолмасой олтин конлари, Қўрғошинкон, Испай, Миской полиметал конларнинг саноат ахамияти хам катта. Мавжуд минерал ресурс салоҳият минтақа иктисодий ривожланишининг энг муҳим омили сифатида хизмат килади. Бу борада Тошкент вилояти Навоий, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари каторида туради. Иқлими кескин континентал; январь ойининг ўртача ҳарорати минус 1 - 3°, июлники + 26° Йиллик ёғин миқдори ҳар хил: тог ва тоғолди ҳудудларда, хусусан, Бўстонлик ва Паркент туманларида у 600 мм ва ундан кўпроқ. Текисликда жоилашган ҳудудларда эса, намгарчилик - 400-500 мм атрофида. Тошкент вилояти асосан Чирчик ва Охангарон водийларида жоилашган. Улар Сирдарёга куйилади. Сирдарёнинг ўзи эса вилоятнинг жануби-ғарбий кисмидан ўтади; у бу жойларда Тошкент ва Сирдарё вилоятлари ни нг маъмурий чегара чизиғи бўлиб хизмат қилади. Чирчик дарёси республикада ўзининг катта гидроэнергетик имкониятлари билан ажралиб туради. Шу боисдан хам, унда қатор СЭСлар (каскади) барпо этилган. Дарёнинг минтақада сугорма деҳкончиликни ривожлантириш, ахолии и ичимлик суви билан таъминлашда, рекреация, балик овлаш ва бошка соҳаларда ҳам аҳамияти катта. Бу ерда энг йирик Чорбоғ, шунингдек, Ғазалкент, Хўжакент сув омборлари барпо этилган, Қибрай, Паркент каналлари курилган. Тошкент шаҳрининг асосий сув артериясини ташкил этувчи Салар, Анҳор, Бўзсув ва бошка каналлар хам Чирчик дарёсидан сув олади. Охангарон дарёси кўшни Қирғизистон ҳудудидан бошланиб, у хам Сирдарёга кўшилади. Бу дарёда Оҳангарон, Туябўғиз (Тошкент денгизи) сув омбори барпо этилган. Бирок, бу дарёнинг гидро-энергетика салохияти анча паст, унда бирорта СЭС қурилмаган. Вилоят рекреация ресурсларига ҳам бой. Айниқса, Чирчик ва Оҳангарон водийларида ушбу соҳани ривожлантириш шароитлари қулайдир. Минтақада Угом - Чотқол давлат табиат миллий боғи, Чотқол давлат биосфера кўрикхонаси ташкил этилган. Шундай килиб, Тошкент вилоятининг табиий шароити иктисодиетнинг турли тармоқларини ривожлантириш учун кулайдир. Бинобарин, бу ерда ҳудудий мехнат таксимоти кенг миқёсда шакллаиган: тоғ-кон саноати, деҳкончилик, боғдорчилик, узумчилик ва улар билан боғлик агросаноат мажмуалари, шаҳар атрофи кишлок хўжалиги, рекреация, спорт, баликчилик, тоғ туризми каби соҳалар яхши ривожланган. Вилоятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида транспорт ва, умуман, иқтисодий географик ўрни ҳам муҳим роль ўйнайди. Хусусан, унинг транспорт инфратузилмаси билан таъминланганлиги, республика бош шаҳри - Тошкентнинг минтака худудида жоЙлашганлиги катта мазмун касб этади. Аҳолиси, шахарлари ва мехнат ресурслари. Тошкент вилояти ахоли сони бўйича мамлакатимизда Самарканд, Фарғона, Қашқадарё ва Андижон вилоятларидан кейинги 5-ўринда туради. 1989-2014-йиллар оралиғида унинг ахолией яқин ярим миллионга ёки ўртача ҳар йили 20-22 минг кишига кўпайиб борган. Кишлок туманлари микёсида ахоли сонининг ўсиш суърати Паркент, Бекобод, Бука, Оккўргонда юкорирок 1 . Кўрилаёттан 20 йилдан ортиқ даврда уларнинг ахолией 1,4-1,6 марта кўпайган (вилоятда ўртача 127,2 %). Айни вактда Қуйичирчик ва Бўстонлик туманларида демографик ўсиш кўрсаткичлари бирмунча пастроқ бўлган. Шунга мувофик аҳоли зичлиги ҳам ўзгариб турган. Энг юкори зичлик Зангиота (904 кишига) туманида кузатилади. Вилоят бўйича бу кўрсаткич 175 кишига тент бўлган холда, у Қибрай, Ўртачирчик, Янгийўл, Чиноз туманларида ҳам анча юкори. Тоғ ва тоғолди ҳудудларни эгаллаган Бўстонлик ва Охангарон туманларида эса, аҳоли анча сийрак жоилашган: тегишлича 1 кв. км га 33 ва 39 киши. 1989-2014-йилларда ўрта ва катта шахарлар орасида Ангрен ахолией тез суръатларда кўпайиб борган (11-жадвал). Жадвалда келтирилган шаҳарларнинг кўпчилиги оғир саноатга ихтисослашган. Маълумки, бозор муносабатларига ўтиш даврида аввалги иктисодий алокаларнинг ўзгариши туфайли бундай саноат марказларида ривожланиш, шу жумладан, демографик ўсиш кўрсаткичлари пасайган. Масалан, Чирчиқ шаҳрининг аҳолиси атиги 13,8 фоизга кўпайган, холос, Янгийўлда ўсиш деярли йўқ даражада, фақат Ангрен шахрнда ахолининг кўпайиши юкори бўлган. Вилоят ахолией, республикамизнинг бошка минтақаларида бўлгани сингари, деярли фақат унинг табиий ҳаракати асосида кўпайиб бормоқда. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, вилоятда туғилиш коэффициенти мамлакатимиз доирасида нисбатан пастрок, ўлим даражаси эса энг юкори. Мавжуд маълумотларга Караганда, туғилишнинг умумий коэффициенти 2009-йилда 22,7, 2010-йилда 20,8 промилле, ўлим эса, мое ҳолда, 5,7 ва 5,8 промилле бўлган. Табиий кўпайиш 17,0 ва 15,0 промиллега ёки 1,70 ва 1,50 фоизга тенг. 2013-йилда туғилиш 20,4, ўлим -5,8, табиий кўпайиш 14,6 промиллени ташкил килган. Кўрилаётган йилларда кишлоқ туманлари даражасида тугилиш Оҳангарон, Паркент ва Қуйичирчикда, шаҳарлар орасида эса Янгийўлда юқорироқ, нисбатан паст кўрсаткичлар Ўртачирчиқ, Пискент, Қибрай туманларида ҳамда Чирчиқ шаҳрида кайд этилган. Ўлим коэффициенти Юқоричирчиқ, Ўртачирчиқ ва Қуйичирчиқ туманлари ва шаҳарларда (Ангрен ва Бекободдан ташқари) қолганларида анча юқори бўлган. Олмалиқда у 7,8, Янгийўлда - 7,9, Чирчиқда - 7,8, ва Оҳангаронда - 9,6 промиллега тенг бўлган (12-жадвал). Табиий кўпайиш вилоят бўйича 2013-йилда 14,6 %о(1,46%), амалда аҳолининг ўсиши эса 1,60 фоиз эди. Бундай фарқ, ўз навбатида, ташки миграциянинг вилоят учун салбий натижага эга эканлигидан дара'к беради. Демак, агар ташки миграция салъдоси "0" - га тенг бўлганда, шу йилда вилоят аҳолиси 2,7 млн эмас, балки ундан анча кўпрокни ташкил этган бўлар эди. Кўриниб турибдики, миграция деярли барча шаҳар ва қишлоқ туманларида салбий натижага эга. Чунончи, ҳар минг кишига ҳисоблаганда, 2009-йилда миграция қолдиғи минус 4,3, 2010-йилда минус 4,5 промилле бўлган (2013-йилда миграция колдиғи минус 9,1 минг киши). Энг катта миграцион йўкотиш Қуйичирчиқ (минус 12,7 %а) ва Юкоричирчиқ (11,6 %о) туманларида, шаҳарлар орасида эса Чирчиқ шаҳрида кузатилади. Вилоятнинг асосий шаҳарларидан фақат Олмалиқ ижобий миграция натижасига эга. Тошкент вилоятнга келганларнинг нисбий кўрсаткичи Қибрай туманида, кетганлар хам айни шу ҳамда Қуйичирчиқ, Юкоричирчиқ, Пискент туманларида кўзга ташланади. Чирчиқ ва Янгийўл шаҳарларида миграция айланмаси анча катта. Худди шундай миграцион фаоллик Олмалиқ аҳолисига тегишли, бирок бу шаҳарда миграция қолдиғи, аввал таъкидлаганимиздек, ижобий (12-жадвал). Умуман олганда, Тошкент вилояти ва Тошкент шаҳри республикамиз ақоли миграциясида энг фаол минтакалар саналади. Факат 1990-1995- йилларда, яъни ташқи миграциянинг энг авж олган йилларида вилоятда миграция сальдоси минус 143,8 минг кишини ташкил этган (республикамизда 502,3 минг киши, вилоят улуши 28,6 %); Ангрен шаҳрининг ўзи миграция туфайли шу йилларда 22,3 минг кишини йўқотган (жами 1989-2006-йилларда 38,3 минг киши). Энг юқори кўрсаткич 1994- йилда минус 6896 киши, энг оз кўрсаткич 2006 йилда минус 231 киши бўлган. Тошкент вилояти республикамизда нисбатан урбанизациялашган ҳудуд саналади. Унинг умумий даражаси 2013-йилда 49,2 % бўлган. Гарчи бу ракам мамлакат ўртача кўрсаткичидан ва, айниқса Фарғона водийси вилоятларидан анча паст бўлсада, урбанизациянинг реал ҳолати мазкур ҳудудда энг юкори. Сабаби, бу ерда шаҳарлар тўри жуда ривожланган; вилоятда жами 15 та шаҳар ва 97 та шаҳарчалар мавжуд, уларнинг орасида Чирчиқ, Ангрен, Олмалиқ "юзминглик" шаҳарлар ҳисобланади. Бундай учлик факат Фарғона вилоятида бор, холос. Қолаверса, вилоятнинг кўпчилик шаҳар ва шаҳарчалари юкори урбанизациялашган Тошкент алгпомера2щяпи.тал*иЙУга.киод5.и Айни вакгда минтақада кичик ва маида шахарчалар хам кўп. уларнинг сони, 2009-йилда амалга оширилган янгича урбанизация сиёсат туфайли янада кўпайди. Шу йилда вилоятда жами 79 та қишлок ахоли пунктига шаҳарча мақоми берилди. Биргина Бўстонлик туманида 15 та кишлок шаҳарча хуқукига эга бўлди. Улар орасида энг йириги Хумсон - 5,4 минг киши, Қибрай туманида янги шахарчалар 14 та, уларнинг ахолией 2000-3500 киши атрофида; 19 та агрошахарлар ҳозирги Зангиота туманида пайдо бўлди. Зангиотада энг катталари Назарбек (8042 киши), Пастдархон (6036 киши), Шамсиобод (9729 киши) ва ҳ.к'. Кўриниб турибдики, бевосита шаҳарга туташ қишлоқ жойларда, яыш Қибрай ва Зангиота туманларида янги шақарчалар кўпрок ташкил этилган. Демак, Тошкент агломерациясида шаҳарлар зичлиги, ҳақиқий урбанизация даражаси янада ошган. Шу билан бирга, чеккарок ҳудудларда бундай шахарчалар озрок. Масалан, Янгийўл ва Паркент туманларида уларнинг сони 3 тадан, Юқоричирчиқ, Пискент ва Қуйичирчиқда иккитадан, Оққўрғонда эса атиги битта (Ҳамзаобод). Шундай қилиб, бир томондан 3 та катта шаҳарнинг борлиги, кўпчилик шахар жойларнинг Тошкент хамда Ангрен-Олмалик агломерациялари доирасида эканлиги, иккинчи томондан, чекка худудларда майда шахарчаларнинг жойлашганлиги Тошкент вилоятининг хақиқий урбанистик холатини белгилаб беради. Юқорида (11 -жадвалда) келтирилган шаҳарлардан ташқари вилоят аҳоли географиясида Паркент (51,0 минг), Пискент (34,5 минг), шунингдек, Ғазалкент, Бука, Салар, Келес, Чиноз ва Тўйтепа шаҳарларининг хар бирида 20,0 минг кишидан зиёд ақоли яшайди, қолгаилари эса кичик ва майда шахарлар синфига тааллукли. Тошкент вилоятида жами 885 та қишлок а\оли манзилгохлари бор. Уларнинг хар бирига ўртача 1535 киши тўғри келади. Каттароқ қишлоқлар бевосита Тошкент шаҳрига яқин жойларда хамда суғорма деҳқончилик ривожланган Бука, Бекобод, Оққўрғон, Пискент туманларида жойлашган. Вилоятнинг қишлоқлари республикамизнинг бошқа минтақалари қишлоқ жойларига қараганда анча урбанизациялашган. Пойтахт вилояти демографик вазиятининг ўзига хос хусусиятларидан бири унинг ахолисини кўп миллатлигидир. Бу ерда туб миллат -ўзбеклардан ташқари рус, татар, корейс, тожик, киргиз, қозоқ ва бошқа миллат вакиллари хам яшайди. Ўзбеклар вилоят жами ақолисининг 67,3 фоизини, руслар 5,6 фоизни, қозоқлар 12,6 фоизни, тожиклар 5,4 фоизни ташкил қилади (2013 й.). Рус ва татарлар асосан шахарларда, қозоқ ва тожиклар кўпроқ Бўстонлиқ туманида, қирғизлар Бўкада, корейслар Юқори ва Ўртачирчиқ туманларида истиқомат қилишади. Вилоятда меҳнат ресурслари 1585 минг атрофида, иқтисодиётда банд бўлганлар 1216 минг киши. Жами банд аҳолининг 73,2 фоизи моддий ишлаб чиқаришда, шу жумладан, саноатда 20,8 %, қишлоқ ва ўрмон хўжалигида 28,1 %, транспорт ва алоқада 3,2 %, қурилишда 7,3 %, савдо, умумий овқатланиш, моддий-техника таъминотида 8,9 % фаолият кўрсатишади. Номоддий ишлаб чиқариш сохалари таркибида таълим, маданият, санъат, фан ва илмий тадқиқот ишларида 10,5 %, соғлиқни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда 7,1 % иқтисодий фаол аҳоли банд. Бир йилда вилоят бўйича ўртача 85 - 90 минг янги иш ўринлари ташкил қилинади, уларнинг 3/5 қисми қишлоқ жойларига тўғри келади. Янги иш ўринларининг асосий қисми кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда яратилган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Тошкент вилоятида юкори малакали ва маълумотли мехнат ресурслари бошқа минтақаларга Караганда кўпрок. Бу хам унинг ижтимоий-иқгисодий ривожланишининг мухим омили хисобланади. Минтақа иктнсодиёти, унинг тармоклар ва худудий таркиби. Тошкент вилояти республикамиз ҳудудий мехнат тақсимотида ўзининг кўп тармоқпи иктисодиёти билан ажралиб туради. Вилоят машинасозлик, кумир, электр энергия, қурилиш материаллари, минерал ўғитлар, енгил саноат ва озиқ-овқат махсулотларини ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Агроиқтисодиёт тизимида эса пахта, мева ва узум етиштириш, гўшт ва сут чорвачилиги, шахар атрофи кишлоқ хўжалиги яхши ривожланган. Ўзбекистонда бундай мукаммал ва мураккаб тизимга эга бўлган худудий ишлаб чиқариш мажмуаси бошка минтакаларда шаклланмаган. Ялпи худудий маҳсулотининг 25,7 фоизи саноатта, 22,7 фоизи кишлок хўжалигига, 18,7 фоизи транспорт ва алоқага, 10,9 фоизи савдо ва умумий овкатланишга, 4,7 фоизи қурилишга тўғри келади. Агар минтақада қишлок хўжалигини маълум даражада саноатлашганлиги хисобга олинса, унинг иқтисодиётини индустриал-аграр йўналишда эканлигини эътироф этиш мумкин. Шу билан бирга, юкоридаги кўрсаткичлар республика бошқа худудлари билан таққослаганда, қурилиш кўрсаткичининг энг пастлиги, транспорт ва алоканинг эса энг юқорилиги кўзга ташланади. Кичик бизнеснинг ЯҲМдаги улуши 55,3 %, инвестицияларда 32,0 %, курилишда 71,8 %, чакана савдода 44,0 %, пуллик хизматларда 49,4 %га тенг. Вилоят бўйича саноат маҳсулотининг 18,4, кишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг 96,0 фоизини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик таъминлайди. Географик нукгаи наэардан каралганда эса Юқорнчирчик туманининг 77,0 фоиз, Қибрай туманининг 57,0 фоиз саноат маҳсулоти, Пискент, Бекобод, Оккўрғон туманларининг 100 фоиз қурилиш ишлари мазкур соха зиммасига тушади. Албатта, хар қандай худуд ишлаб чиқариш ва умуман иктисодиётнинг ривожланиши, энг аввало, капитал қўйилмаларга боғлиқ. Уларнинг каттароқ қисми Зангиота ва Қибрай туманларига хамда Олмалик, Ангрен ва Бекобод шахарларига тегишли. Капитал қўйилмаларнинг нисбатан пастрок кўрсаткичи Пискент, Бука, Бекобод ва Оққўрғон туманларида ва Охангарон шахрида кузатилади. Курилиш ишлари инвестиция ва капитал қўйилмаларни амалга тадбиқ қилишнинг асоси хисобланади. Бу борада Олмалик ва Ангрен шахарлари, Қибрай, Зангиота, Бўстонлиқ туманлари ажралиб туради. Пискент, Қуйичирчик. Чиноз туманларида эса 2013- Йилда унча катта курилиш ишлари олиб борилмаган (10-илова). Саноати. Юқорида таъкидланганидек, Тошкент вилоятида саноат ишлаб чикаришининг турли тармокдари мавжуд. Бу минтақанинг минерал хом ашё ва меҳнат ресурслари, транспорт ва иқтисодий географик ўрни билан изоҳланади. Вилоят саноат ишлаб чнкаришннинг таркибн куйндагича _______ (жами мах,сулотта ни сбаган фонэда): Еқилғи- энергетнка 15,5 Машинасозлик ва метални канта ишлаш 5,1 Металлур гия 35,4 Қурилиш материал-лари саноати 6,8 Киме ва нефть кимёси 8,8 Озик-овқат саноати 13.6 Урмон, ёгочни қайта 1,5 Бошқа саноат тармокдари 1,6 Енгил саноат 11,7 Вилоятда жами 4900 та атрофида саноат корхоналари, шу жумладан, 83 та йирик корхоналар мавжуд. Уларнинг барчасида 97,3 минг ишчи ва хизматчилар банд. Халк истеъмол молларини ишлаб чиқаришда озиқ-овкат маҳсулотлари (32,9 %) етакчилик қилади. Ноозиқ-овкат маҳсулотлари 35,3 %, вино-ароқ ва пиво ичимликлари 30,7 фоизни ташкил этади. Аҳоли жон бошнга ХИМ ишлаб чиқариш Чирчик шаҳрида, Қибрай ва Зангиота туманларида анча юкори. Бекобод, Оқкўрғон, Бука, Пискент туманларида эса у жуда оз. Ушбу кўрсаткичлар 2000-йил маълумотлари билан таққосланса, металлургия, хусусан, рангли металлургия, кимё ва нефть кимёси саноат тармокдарининг юқори суръатларда ривожланишинн илгаш мумкин. Айни вактда анъанавий енгил ва машинасозлик саноатининг улушлари бирмунча пасайган. Тошкент вилояти қудратли электр энергетика базасига эга. Бу ерда 19 та СЭСдан иборат Чирчиқ-Бўзсув каскади, қатор ИЭСлари мавжуд. Сув электр станциялари орасида энг каттаси Чорбог (қуввати 660 минг кВтдан ортик). Тошкент ИЭСнинг қуввати 1920 минг кВт га яқин, Янги Ангрен ИЭСники 2400 минг кВт (Нуробод шаҳарчаси) 1 . Шунингдск, Ангрен шахрида Ангрен - 1 ИЭС (600 минг кВт) ҳам ишлаб турибди. Иссиқлик электр станциялари кумир, мазут ва газ асосида ишлайди. Бир йилда вилоятда 18-20 млрд. кВт/соат электр энергия (2000-йилда 21,6 млрд. кВт/соат) ишлаб чикарилади. Бу республикага нисбатан 37,4 % демакдир. Тошкент вилояти Ўзбекистоннинг асосий кумир ишлаб чиқарадиган минтақаси хисобланади. Сўнгги йилларда Ангрен конидан кумир қазиб олиш бироз ривожланмоқда (3,5 - 3,7млн тонна)' Бу ердан олинадиган кўнғир кумир иссикдик электр станцияларда ва коммунал хўжаликларда ишлатилади. Ангрен ҳавзаси республика кўмирининг асосий кисмини беради. Ушбу кондан кумир қатламлари орасида жойлашган каолин хам олинади. У керамика ва алюминий саноати учун хом ашё сифатида ишлатилади. Ҳозирда "Каолин" кўшма корхонаси ишлаб турибди. Қора металлургия вилоят саноатининг асосий тармоқларидан биридир. Бу ерда ўттан асрнинг 40-йилларида тўлиқ циклга эга бўлмаган Бекобод металлургия заводи курилган. У темир-терсақдан фойдаланади. Комбинат У рта Осиёда ягона корхона хисобланади. Корхонада 2013-йилда 761 минг тонна пўлат ва 718 минг тонна тайёр прокат ишлаб чиқарилган. Бу Узбекистонда ишлаб чикарилган мазкур махсулотнинг 100 фоизини ташкил қилади. Тошкент вилоятининг энг етакчи саноат тармоғи — рангли металлургия минтақа ялпи саноат маҳсулотининг 'Л қисмидан кўпроғини беради. Бу борада, энг аввало, Олмалиқ тоғ-металлургия комбинати ажралиб туради. Комбинатда мис, қўрғошин, рух ва бошка нодир хамда қимматбахо металлар олинади. Бундан ташқари, Ангренда олтин бойитиш фабрикаси, Чирчиқда кийин эрийдиган ва ўтга чидамли қотишмалар комбинати бор. Комбинат Ингичка (Самарканд вилояти) ва Қўйтош (Жиззах вилояти) вольфрам ва молибден коилари асосида ишлайди. Кимё ва нефть кимёси саноатининг етакчи корхоналари Чирчиқ ва Олмалик шахарларида жойлашган. Бир йилда ўртача 500 минг тонна сунъий аммиак, 460 минг тонна минерал ўғитлар (азот, аммофос) ва 225 минг тонна карбамид тайёрланади. Шунингдек, бу тармоққа "Махам Чирчик" ОАЖ, Олмалиқ шахридаги "Аммофос", "Максам" хамда "Максам Узбекистан" қўшма корхоналари мансуб. Тошкент вилояти республиканинг 39,7 % сунъий аммиак, 42,8 % минерал уғитлар ва 43,8 % карбамидини таъминлайди. Пойтахт вилояти иктисодиётида машинасозлик ва метални қайта ишлаш саноати ҳам салмоқпи мавкега эга. Вилоятда трактор култиваторлари, компрессор, трансформатор ва бошқа машинасозлик махсулотлари ишлаб чикарилади. Бунинг асосий маркази - Чирчик шаҳри. Бу ерда Чирчик метал курилмалари, "Чирчиккишмаш", "Трансфарматор", "Узбеккимёмаш" каби йирик саноат корхоналари фаолият кўрсатмоқда. Шу билан бирга, Зангиота туманида "Хай тек кабел" кўшма корхонаси, Тўйтепада метал курилмалари заводи хам бор. Қурилиш материаллари саноати вилоят ижтимоий-иқтисодий ривожланишида катта аҳамиятта эга. Ушбу саноат тармогининг етакчи корхоналари Бекобод ва Оҳангарон шаҳрида жойлашган. Бир йилда 2600- 2700 минг тонна цемент, 280 млн. шартли плитка-шифер, 130-135 минг куб метрга якин йигма темир-бетон курилмалари ишлаб чикарилади. Маҳсулот кийматига кўра, "Охангаронцемент" ва "Бекободцемент" ОАЖ олдинда туради. Бекобод ва Охангарон шифер ишлаб чиқарувчи заводлар, Бўстонлиқ туманидаги энергия қурилиш индустрияси корхонаси, Қибрай тумани темир-бетон ҳамда ғишт заводлари хам мазкур тармоқ ривожланишида салмоқли ўринларга эга. Бўстонлиқ туманида (Искандар шахарчаси) "Ғазалкент ойна", Ғазалкент шаҳрида мармарни қайта ишлаш (қирқиш) корхоналари ишлаб турибди. Енгил саноат махаллий хом ашё ва кўп сонли мехнат ресурслари қамда ахоли эҳтиёжи - истеъмол омиллари таъсирида шаклланган. Бу ерда 10 га яқин пахта тозалаш заводлари бор. Энг йириклари Бекобод, Бука, Қуйичирчиқ, Ўртачирчиқ туманларида жойлашган. Бир йилда 80-85 минг тонна пахта толаси тайёрланади. Ангрен, Чирчиқ шахарларида, Ўртачирчиқ, Бўстонлиқ, Охангарон, Чиноз, Зангиота туманларида тўқимачилик қўшма корхоналари мавжуд, Олмалиқ шахрида гилам фабрикаси бор. Таҳлилларга кўра, трикотаж махсулотларини тайёрлаш бироз ривожланиб бораётган бўлса-да, газлама, гилам ва гилам махсулотлари, пайпоқ ишлаб чиқариш кўрсаткичлари сўнгги йилларда кескин пасайган. Тўқимачилик корхоналари Чиноз, Янгийўл ва бошка шахарларда, асосан хорижий инвестициялар кўмагида фаолият кўрсатмоқда. Чирчиқ ва Янгийўл шахарларида пойафзал саноати корхоналари хам жойлашган. Аҳолининг кундалик эҳтиёжини қондиришда озик-овқат саноатининг ахамияти катта. Ушбу тармоқ вилоят жами саноат маҳсулотининг 15,3 фоизини беради ва бу борада у металлургиядан кейинги 2-ўринда туради. Бир йилда 2 минг тонна балиқ овланади, кўплаб нон ва нон махсулотлари, сут, ўсимлик ёги, маъданли сувлар ва вино, ароқ, пиво ишлаб чиқарилади. Тайёрланади ган ун хар йили 75-80 минг тонна, ўсимлик ёги 10-12 минг тонна, омихта ем 32-45 минг тонна оралиғида тебраниб туради. Ушбу саноат тармоғининг асосий корхоналари: Янгийўл ёғ-мой ва кондитер корхоналари, Олмалик пиво, Қибрай пиво ва Паркент шампан заводлари, Қибрай ва Зангиота туманларининг мева-шарбат корхоналари, "Оҳангарондон" ОАЖ ва бошқалар. Бўстонлик, Қуйичирчиқ, Зангиота туманларида ҳам озиқ-овқат саноатининг турли хил корхоналари бор. Ўртаовулда йирик гўшт комбинати жойлашган. Сут ва сут махсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналар Ангрен, Ғазалкент, Чирчиқ ва Бекобод шахарларида ташкил этилган. Таъкидлаш лозимки, вилоятда озиқ-овқат саноатининг ривожланиши бу ерда йирик мегаполис - Тошкент шахри жойлашганлиги, катта истеъмол омилининг мавжудлиги билан хам тавсифланади. Саноат географиясида, энг аввало, Олмалик, Бекобод ва Чирчиқ шаҳарлари, шунингдек, Ўртачирчик ва Қибрай туманлари ажралиб туради (22-жадвал). Биргина Олмалиқ шахри пойтахт вилояти саноат махсулотининг деярли 1/4 қисмини беради. Бекобод шаҳрининг улуши 13,0 %, Чирчиқ шаҳриники - 9,0 %. Шу билан бирга, Ангрен ва Янгийўл шахарларининг саноат салоҳияти пастроқ. Бука, Паркент, Пискент туманларида ҳам саноат - сует даражада. Бу борада Зангиота тумани кескин ажралиб туради - 12,9 %. Қибрай туманида мустақиллик йилларида фармацевтика ва тиббиёт жихозлари тайёрловчи корхоналар курилган. Ахоли жон бошига хисоблаганда, юқори кўрсаткичларга Олмалиқ, Бекобод, Оҳангарон, Чирчиқ шаҳарлари эга, қишлоқ туманлари орасида эса, нисбатан каттароқ даража Ўртачирчиқ, Қибрай ва Зангиота туманларида қайд этилади. Вилоят саноатини ҳудудий ташкил этишда Ангрен - Олмалиқ тоғ-кон райони яққол кўзга ташланади. Саноат марказлари сифатида Чирчиқ, Бекобод, Ангрен, Олмалиқ, Оҳангарон, Янгийўл кабиларни кўрсатиш мумкин. Қолган шаҳар жойларнинг кўпчилиги саноат нункти даражасида, айримларида эса бундай корхоналар бутунлай мавжуд эмас. Минтақада саноатнинг келажакда ривожланиши, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, тармоқлар таркибини диверсификациялаш, минерал хом ашё ва меҳнат ресуреларидан самарали фойдаланиш ҳамда экологик муаммоларни ҳал этиш билан боглиқ. Айниқса, оғир саноат марказлари - Чирчиқ ва Ангрен шахарларини депрессив ҳолатдан чиқариш, ўсиш қутб ва марказларини, янги саноат тугунларини шакллантириш, қишлоқ саноатининг жадал ривожланиши талаб этилади. Бунда Ангрен махсус индустриал зонаси етакчи роль ўйнаши лозим. Қишлоқ хўжалигн. Тошкент вилояти республикамизда нисбатан юкори урбанизациялашган ва саноатлашганлиги билан бир қаторда катта агроиқтисодий салоҳиятга ҳам эга. Минтақа мамлакат кишлоқ хўжалик маҳсулотининг 12,8 фоизини беради, унинг ҳудудий маҳсулоти таркибида эса бу макроиқгисодий тармоқ 22,7 фоизга тенг. Қишлоқ хужалигининг интенсив ривожланишига агроиқлимий шароит, меҳнат ресурслари, бирмунча сув ресурслари билан яхши таъминланганлиги, ирригация инфратузилмасининг барпо этилганлиги ҳамда йирик шаҳарлар ва шаҳар агломерацияси таъсирида катта истеъмол омилининг мавжудлиги сабаб бўлган. Вилоят ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулотида чорвачилик устунлик қилади {2012-йилда 59,8 %). Агроиқтисодиёт маҳсулотининг 35,2 фоизини фермер хўжаликлари беради. Фермер хўжаликлари асосан деҳкончиликда, хусусан, пахта, бутдой ва бошқа экинларни етиштиришда катта мавқега эга. Пойтахт вилоятида қишлоқ хўжалигида фойдаланадиган ерлар 813,9 минг га ёки умумий ер майдонининг 53,3 фоизига тенг. Албатта, бу ракам, минтақа қисман тоғли ҳудудлардан иборат эканлиги сабабли, унча катта эмас. Суғориладиган ерлар 339,0 минг га бўлиб, улар қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган жами ерларнинг 41,6 фоизини ташкил қилади. Бундай майдонлар нисбати Зангиота, Қуйичирчиқ, Тошкент, Янгийўл туманларида катта, Бўстонлиқ, Паркент, Оҳангарон туманларида эса энг кичик (11-илова). Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 41,9 фоизига турли хил экинлар экилади. Экин майдонлари кўп ёки интенсив қишлоқ хўжалиги (деҳқончилик) ривожланган туманлар Ўртачирчиқ, Қуйичирчиқ, Чиноз, Оққўрғон, Бекобод кабилардир. Айни пайтда, бундай ерлар улуши Бўстонлиқ (6,4 %), Оҳангарон (17,3 %) ва Паркент (20,7 %) туманларида сезиларли даражада паст. Бироқ, бу худудларда пичанзор ва яиловлар катта майдонларни згаллайди. Жами экин майдони - 359,4 минг гектар, унинг 85,2 фоизи фермер хўжаликлари тасарруфида. Донли экинлар жами экин майдонининг 44,8 фоизини эгаллайди (5-расм). Вир йилда 705-710 минг тонна турли хил дон (асосан бугдой) ялпи хосили олинади, ҳосилдорлик - 42,2 ц/га. Донли экинлар таркибида 16 минг гектарга яқин майдонда маккажўхори экилиб, ундан 755 минг тоннадан кўпроқ ҳосил етиштирилади. Асосий қишлоқ хўжалик экинларидан пахта 100 минг гектардан ортиқроқ ерни эгаллайди; ялпи хосил 240-250 минг тонна атрофида, хосилдорлик - 24,0 ц/га. Пахта кўпроқ Бука, Оққўрғон, Пискент, Чиноз ва Бекобод туманларида экилади. Шоли 6,1 - 6,2 минг гектарда етиштирилади (Бекобод тумани), ялпи ҳосил - 27,0 - 30,0 минг тонна. Вошка техника ва мойли экинлардан кейинги йилларда масхар ва куигабоқарнинг хам майдонлари кенгайиб бормоқда. 5-расм. Тошкент вилояти экин майдонлари таркибий тузилиши Кўп миллионли Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти учун катта миқдорда картошка ва сабзавот етиштириш талаб этилади. Шу мақсадда вилоятда бир йилда 310-320 минг тонна картошка олинади. Барча турдаги сабзавотларга эса 33,6 минг га майдон ажратилган бўлиб, 1500-1600 минг тонна ҳосил етиштирилади. Сабзавот ва картошкага асосан Тошкент шаҳри атрофи хўжаликлари, шунингдек, Бекобод, Пискент ва Чиноз туманлари ихтисослашган. Полизчилик ҳам текислик ҳудудларда жойлашган қишлоқ туманларида кўпроқ ривожланган. Тошкент вилоятида, хусусан, тоғли ҳудудларда ўрнашган Бўстонлиқ ва Паркент туманларида боғдорчилик яхши ривожланган. Олдинги йнлларда бу қишлоқ хўжалиги тармоғи Янгийўл туманида хам ривожланган эди. Ҳозирги вақтда 33,2 минг гектардан 160 минг тонна атрофида турли хил мевалар олинади. Узумчилик хам боғдорчилик билан бирга ҳудудий асосда ривожланмоқда. Узум етиштиришда Паркент туманига нафақат вилоятда, балки республикада хам ракобат йўқ. 2012-йилда у 18 минг гектардан кўпроқ майдонни эгаллаган ва 136 минг тоннадан зиёдроқ хосил тайёрланган. Вилоятда чорвачиликнинг, асосан, сут-гўшт йўналиши кўпроқ ривожланган. Жами 700 минг бош йирик шохли корамол, 725 минг бош қўЙ ва эчкилар боқилади. Отлар сони хам нисбатан кўпроқ-44 минг бош. Бир йилда тирик вазнда 180 - 200 минг тонна гўшт, 650 - 680 минг тонна сут, 1100 млн. дона тухум, 1,7 минг тонна атрофида жун ва 1,6 минг тонна пилла етиштирилади. Паррандачилик кўпроқ Кибрай, Зангиота туманларида ривожланган. Қишлок хўжалиги географиясида Зангиота (12,6, Бекобод (8,2 %), Кибрай (8,1 %), Бўстонлик (8,1 %) туманлари олдинда. Аҳоли жон бошига ҳисоблаганда Оққўрғон, Бекобод, Юкоричирчиқ, Қуйичирчиқ, Чиноз ва Пискент туманлари юқори кўрсаткичларга эга. 13-жадвалда вилоятда қишлоқ хўжалик махсулотлари етиштиришнинг ҳудудий таркиби келтирилган. Бу маълумотларга кўра, ғалла етиштиришда Бука, Қуйичирчиқ, Юкоричирчик ва Ўртачирчиқ туманлари пешқадам. Сабзавот бўйича Бекобод, картошкада Чиноз, Пискент, Қибрай ажралиб туради. Боғдорчилик Янгийўл, Қибрай ва Бўстонлиқ туманларида ривожланган; уларнинг ҳиссаси вилоятда етиштирилган меваларда 42,1 %. Узумчилик эса Паркент туманидан ташкари (36,7 %) Бўстонлик туманида ҳам кисман ривожланган. Мазкур икки туман вилоят узумининг ярмига якинини беради. Чорвачилик географиясида хам анча фарқлар кўзга ташланади. Macajan . йирик шохли қорамоллар Бекобод ва Бука, куй ва эчкилар эса Оҳангарон ва Бўстонлик туманларида кўпрок бокилади. Бу тог ва тоғолди ҳудудларда жойлашган туманларга вилоят кўй ва эчкиларининг 1/3 кисмидан ортиги тўғри келади. 2013-йил якунлари бўйича, вилоятда жами 6177 та фермер хўжаликлари қайд этилган, умумий ер майдони 462 минг га, ишчи ва хизматчилар сони 120 минг киши. Ҳар бир фермерга ўртача 74,8 га ер ва 19,5 кишидан ишчи тўғри келади. Ер майдони кўрсаткичлари бўйича, энг катга майдонлар Ўртачирчик, Бекобод, Бўстонлиқ, Чиноз туманларида кузатилади. Жумладан, Бўстонлик туманида ҳар бир фермерга 136,5 га ер тўғри келади (бу туман қишлоқ хўжалигининг ихтисослашувига боғлик. Қолтан туманларда мазкур кўрсаткичлар 80 гектардан ортикрок. Айни вақтда, Қибрай ва Зангиотада, яъни Тошкент шахри атрофи хўжаликларида фермерларнинг ер майдони энг кам (мое ҳолда 32 ва 28 гектардан). Ишчи-ходимлар сонига кўра юқори кўрсаткичлар Қуйичирчиқ ва Бука туманларида. Уларда ташкил этилган фермер хўжаликларининг ҳар бирида 40-42 кишидан ишчи банд. Ишчиларнинг энг оз сони Паркент (8,8), Оҳангарғон (ўртача 7,7 киши), Бўстонлиқ (5,4), Қибрай (5,1 ишчи ва ходимлар) туманлари фермер хўжаликларида кайд этилади. Фермер хўжаликлари вилоят ялпи кишлок хўжалиги маҳсулотининг 35,2 фоизини етиштирган ҳолда, бу борада Қуйичирчиқ, Чиноз, Янгийўл ва Пискент туманлари ажралиб туради (12-илова). Шу билан бирга, мулкчиликнинг бу шакли Зангиота ва Қибрай туманларида бирмунча сустроқ ривожланган, Ижтимоий сохалар географияси. Аҳоли турмуш шароитини яхшилаш ва даражасини ошириш, тарбиялаш, баркамол ва соғлом авлодни тарбиялаш кўп жиҳатдан ижтимоий соҳалар, ижтимоий инфратузилма тизимининг ривожланишига боғлиқ. Бу эса, ўз навбатида, мустаҳкам иқгисодий заминга асосланади. Тошкент вилоятида ижтимоий соҳаларнинг барча тармоклари ривожланган. Бунга унинг географик жойлашган ўрни, пойтахт минтақаси эканлиги, малакали ишчи кадрлар ва фан-техника салоҳиятининг мавжудлиги ижобий таъсир кўР сата Д и - Вилоятда номоддий соҳаларда жами иқтисодиётда банд аҳолининг 30 фоизга яқини хизмат килади. Аҳоли жон бошига ҳисоблаганда, чакана савдо айланмасининг энг катта даражаси Зангиота туманига тўғри келади. Ҳудудий таркибда Кибрай туманининг улуши 16,9 %, Зангиотада - 12,2 %, Янгийўлда - 8,4 %. Шахарлар микёсида эса Ангрен ва Олмалиқ олдинда туради. Айни вақтда, Куйичирчиқ, Окқургон, Бука туманларида бу кўрсаткич жуда паст (10-илова). Шу урннда ало\ида кайд этиш жоизки, шахарларнинг савдо, пуллик ёки бошқа хизмат турларининг нисбий кўрсаткичлари, одатда, жуда юкори бўлади. Сабаби, шаҳарлар нафақат ўзининг аҳолисига, балки якин атрофдаги кишлоқ аҳолисига ҳам хизмат кўрсатади. Бу уларнинг шаҳар ёки район ҳосил қилувчи функцияси - вазифаси доирасига киради. Қишлоқ туманлари микёсида Зангиота (18,6 %) ва Янгийўл (10,1 %) туманлари етакчи. Бироқ, пуллик хизматларнинг ҳудудий кўрсаткичларида Юкоричирчик ва Пискент туманлари унча кўзга ташланмайди. Вилоятда тиббиёт муассасалари сони 602 та, хар 10 минг кишига 36,7 та бемор ўринлари, 21,5 нафар врачлар ва 116 киши ўрта тиббиёт ходимлари тўғри келади. Кишлок врачлик пунктлари жами 263 та, хар бир кишлок туманига - 17,4, хар 3,4 та кишлок ахоли пунктига 1 тадан КВП хизмат кўрсатади. Ҳар 100 минг аҳолига нисбатан касалланганлар сони -вилоят бўйича 38,0 - 40,0 минг киши. Бу кўрсаткич Бекобод шахри, Чиноз ва Янгийўл туманларида кжорирок, Юкоричирчик, Ўртачирчиқ, Паркент ва Оккўрғонда эса - пастроқ. Касалхонадаги ўринлар билан таъминланишида хам ҳудудий тафовутлар мавжуд. Чунончи, ҳар 10 минг кишига вилоятда 37,8 та бемор ўринлари тўғри келган холда, у Янгийўл, Бекобод, Ангрен шаҳарларида 50-70 тани ташкил килади. Аммо, қишлок жойларда бу борада ҳозирча тўлиқ ҳал қилинмаган муаммолар бор (масалан, Оҳангарон ва Окқўрғон туманларида). Ахоли соғлиғини саклаш ва унинг кундалик хаётида табиий газ ва ичимлик суви билан таъминланганлик мухим ўрин тутади. Вилоятда табиий газ билан аҳолининг ўртача 88,5 фоизи таъминлантан. Қизиғи шундаки, кўпгина ўрта ва катта шаҳарларда мазкур даража 100 фоизга тент бўлган шароитда, у Ангрендек шаҳарда кониқарли эмас. Зангиота, Юкоричирчик, Янгийўл, Паркент, Қуйичирчик, Қибрай аҳолиси табиий газдан тўлиқ фойдаланади, фақат Бука, Чиноз, Бекобод, Оққўрғон ва Пискент туманларида бироз муаммолар мавжуд. Ичимлик суви билан таъминланганлик - ўртача 81,4 %; шахарларнинг кўпчилигида у - 100 фоиз. Қишлок туманлари микёсида эса Ўртачирчиқ, Юқоричирчиқ, Бўстонлиқ, Бука туманлари анча оркада. Юкори кўрсаткичлар Янгийўл, Паркент туманларида кайд этилган. Пойтахт вилоятида таълим тизими ҳам бошқа минтақаларга Караганда анча ривожланган. Бу ерда жами 883 та умумтаълим мактаблари бор. Уларда 371 минг нафар ёки ҳар бир мактабда 420 тадан ўкувчи таълим олади. Академик лицейлар 6 та, талабалар сони 3716 киши. Касб-хунар коллежлари 121 та бўлиб, уларнинг хар бирида 1010 тадан талаба бор (2012/2013 ўқувйили). Таъкидлаш жоизки, вилоятда умумтаълим мактаблари ўқувчилар сонига кўра, унча катта эмас, касб-ҳунар коллежлари эса, минтақа хўжалигининг ихтисослашуви хдмда демографик вазиятидан келиб чиққан холда, ҳудудий ташкил этилган. Тошкент вилояти рекреация ресурсларига бой минтақа саналади. Айниқса, Чирчиқ ва Оҳангарон водийларида сўлим жойлар, сиҳатгоҳ ва дам олиш зоналари кўп. Бундай объектлар Зангиота, Бўстонлик Оҳангарон ва Қибрай туманларида мавжуд. Транспорт ва ташки нктисодий алоқалар. Вилоятда транспорт тизимининг барча турлари бор. Пойтахт - Тошкентни республикамизнинг жануби-ғарбий ва узок шимолий ҳудудларини боғловчи темир ва автомобиль йўллар вилоят ҳудудидан ўтади. 2010-йилда 114 км масофада Тошкент (Тўқимачи) - Ангрен оралиғида электрлаштирилган йўловчи ташувчи йўналиш ҳам ишга туширилган. Тошкент - Бекобод, Тошкент -Ангрен автомобиль йўллари Узбекистан Миллий автомагистральи двлат дастури доирасида таъмирланмокда. Хусусан, Фарғона водийсини боғловчи Ангрен - Поп автомобиль йўлининг бу борадаги ахамияти катта. Ўз навбатида, йўл бўйи инфратузилмаси ва сервис хизмати иқтисодий ривожланишда муҳим ўрин тутади. 2016 йилда ушбу йўналишда темир йўл хам қурилиб, ишга туширилади. Бир йил давомида вилоятда 180 - 200 млн. тоннага яқин юк ташилади. Юк айланмасида хусусий юк ташувчиларнинг ҳиссаси катта - 85,4 %. Ўртача бир йилда 1200-1250 млн. атрофида йўловчи ташилади. Юк ташиш сингарн транспорт хизматининг бу тури ҳам вилоят доирасида тўлиқ автомобиль транспорти томонидан амалга оширилади. Вилоятда қатор транспорт тугун ва марказлари шаклланган. Уларга Чирчик, Бекобод, Ангрен каби шахарлар киради. Шунингдек, вилоятнинг сиёсий географик ўрнидан келиб чиккан холда, бу ерда қўшни давлатларни богловчи халкаро транзит авто ва темир йўллар ҳам бор. Уларнинг барчаси Тошкентдан турли томонларга тарқалган йўллар ва катта-кичик шаҳарлар пойтахт минтақаси иқтисодиётининг "қон томири" ва асосий таянч нукталари сифатида хизмат килади. Тошкент вилояти республикамизнинг ташки иқтисодий алоқаларида фаол катнашади. Унинг ташқи савдо айланмаси 2013-йилда 3255,2 млн. АҚШ долларини ташкил қилди. 2008-йилда вилоятнинг ташқи савдо айланмаси 2359,7 млн доллар (2009-йилда - 1866,1; 2010-йилда экспорт 1606,8 млн, импорт 1104,8, колдиқ 502,0 млн доллар). Шу йилда экспорт 1625, импорт 1630 млн АҚШ долларига тенг бўлган. Экспорт таркибида кора ва рангли металлар унинг ярмидан кўпроғини ташкил қилади: пахта толаси - 16,0 %, озик-овкат маҳсулотлари - 8,6 %. Импортда эса машина ва ускуналар (35,0 %), қора ва рангли металлар (14,2 %), озик- овқат (14,4 %), кимё саноати маҳсулотлари (9,6 %) асосий мавқеларга эга. Тошкент вилоятининг 55,0 фоиз ташки савдо алоқалари "Узоқ хориж" ва Болтикбўйи давлатлари билан амалга оширилади. Алохида мамлакатлар доирасида караладиган бўлса, Россия ва Туркия мамлакатлари олдинда. Кейинги ўринларда Козоғистон, Афгонистон, Украина, Эрон, Хитой давлатлари туради. Вилоятнинг ташки савдо айланмасидаги МДҲ мамлакатлари улуши 45,0 %. Табиийки, вилоят ташки савдо алокаларининг шаклланишида унинг маъмурий-таркибий қисмлари бир хил иштирок этмайди. Жумладан, 2012-йилда биргина Олмалик шахри минтака экспортининг 7,3 фоизини, импортини 38,3 фоизини таъминлаган. Бекобод ша\рининг улуши хам анча катта - 5,6 ва 13,8 %. Чирчик шаҳрида вилоят экспортининг 8,4 %, импортининг 7,1 фоизи бажарилган, бирок Ангрен шахри бу борада хозирча кўзга ташланмайди. Кишлок туманларидан Кибрай, Янгийўл ва Зангиота туманлари ажралиб туради. Баъзи туманлар, масалан, Оккўрғон, Бекобод, Қуйичирчик, Бука, Пискент вилоятнинг ташки иктисодий алокаларида жуда сует катнашишади. Тошкент вилояти ташки савдо айланмасида хорижий инвестициялар ёрдамида ташкил этилган қўшма корхоналарнинг ўрни хам сезиларли. Бу ерда жами 451 та фаолият кўрсатаётган КД кайд этилган. Зангиота, Кибрай, Ўртачирчик ва Бўстонлиқ туманларида уларнинг сони кўпрок. Шахарлар доирасида эса энг кўп КК Чирчиқда, Ангренда, Янгийўл, Охангарон ва Олмаликда. Фаолият кўрсатаётган ҚК томонидан бир йилда 415,8 млн АҚШ доллари микдорида экспорт, 330,8 млн доллар хажмида импорт ишлари бажарилган (2012 й.). Экспортда Чирчиқ, Олмалик шахарлари ва Ўртачирчик тумани, импортда Чирчиқ шахри, шунингдек, Қибрай ва Зангиота туманлари кўшма корхоналари нисбатан фаол иштирок этишади. Умуман олганда, хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарга вилоят экспортининг 23,1 фоизи, импортининг 28,3 фоизи тўғри келади. Ичкн ҳудуднй тафовутлари. Тошкент вилояти иктисодиётининг ҳудудий таркибини, энг аввало, Чирчик ва Охангарон даре хавзалари белгилайди. Улардан ташкари, нисбатан кичикрок Жанубий иктисодий районни хам ажратиш мумкин (Бекобод, Оқкўрғон ва Бука туманлари). Чирчик хавзаси иктисодий районига Бўстонлиқ, Юқоричирчиқ, Ўртачирчик, Куйичирчиқ, Янгийўл, Паркент, Қибрай, Зангиота, Тошкент ва Чиноз туманлари киради. Улар вилоят умумий майдонининг 59,0 фоизини, ахолисининг 56,0 фоизини ташкил қилган холда, саноат махсулотининг Ул ва кишлоқ хўжалиги махсулотининг 2/3 кисмини беради. Қолган ички ижтимоий-иктисодий районларнинг ҳиссаси камрок- 14-жадвалда келтирилган маълумотлар тахлили шуни кўрсатадики, кишлок туманлари орасида саноат Ўртачирчик, Кибрай, Зангиота туманларида яхши ривожланган. Инвестиция хажми бўйича Кибрай ва Зангиота туманлари ажралиб туради. Тошкент вилоятининг ижтимоий-иктисодий ривожланишида, шунингдек, мавжуд минерал хом ашё, агроиклимий ва мехнат ресуреларидан самарали фойдаланиш, йирик саноат марказларида модернизация ва диверсификация жараёнларини амалга ошириш, ишлаб чикаришнинг худудий ташкил 14-жадвал Тошкент вилояти ижтнмоий-нктнеодий ривожланишниинг асосий ннднкаторларн (2013-йил, аҳоли кон бошига) Ш ахар ва№ К ишл Х И К апи П уд Ч ака П ул- В 1 1 1 1 1 1 1 О 6 0 0 3 1 1 1 А 0 0 0 1 1 1 1 Эх 3 0 2 0 1 2 1 Бе 4 0 0 2 1 1 1 Ч 1 0 1 0 0 0 1 Я 0 0 1 1 1 2 3 туманлар: Бе 0 1 0 0 0 0 0 Бў 0 1 0 0 1 0 0 Бу 0 1 0 0 0 0 0 За 0 1 2 1 0 1 1 О 0 1 0 0 0 0 0 О 0 1 0 0 0 0 0 П 0 0 0 0 0 0 0 П 0 1 0 0 0 0 0 Ч 0 1 0 0 0 0 1 Ю 0 1 0 0 1 0 0 Я 0 1 0 0 0 0 0 Ў 0 1 0 0 0 0 0 Қ 0 1 3 1 1 0 1 Қ 0 1 0 0 0 1 0 Жадвал Ўтекистои Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисоблаи чиқилгвн. этилишини такомиллаштириш каби масалалар мухим хисобланади. Шу билан бирга, агросаноат мажмуаси, рекреация ва туризмнинг ривожланиши, геоэкологик ва нозогеографик вазиятни яхшилаш, транспорт ва ижтимоий инфратузилмани такомиллаштириш хам катта амалий аҳамият касб этади. Ангренда ташкил этилаётган махсус индустриал зона эса минтақа иқтисодиёти юксалишида, алохида ўсиш кутби сифатида катта ахамиятга эга бўлади. Тошкент шаҳри Тошкент шаҳри - мустақил Узбекистан Республикасининг пойтахти, у 2200 йиллик тарихга эга. Шахар, айни вақтда, Тошкент вилояти хамда Тошкент (пойтахт) иқтисодий районининг хам маркази хисобланади. Шахар майдони - 334,8 кв.км, ахолией, 2014-йил 1-январь маълумотларига Караганда, 2351,8 минг киши. Тошкент маъмурий жихатдан 11 та шахар туманларидан ташкил топган. Тарихий ривожланиш жараёни натижасида унинг майдони тобора кенгайиб бормоқда. Бундай ҳудудий ривожланиш аввал шарқий, яъни Чирчиқ йўналишида кўпроқ бўлган бўлса, кейинчалик у жануб томонга хам кенгайиб бормоқда. Шахар худудида ташкил этилган маъмурий бирликлардан дастлабкилари хозирги Миробод ва Шайхонтохур туманлари бўлиб, улар 1929-йилда ажратилган. Улардан кейин Мирзо Улуғбек (1935 й.) хамда Юнусобод ва Яккасарой туманлари (1939 й.> ташкил қилинган. Энг сўнгги туман - Бектемир 1990 йилда вужудга келган. У аввалги Наримонов шаҳри асосида, Тошкент шахрининг Чирчиқ дарёсини сўл соҳилига "сакраб" ўтиши натижасида ташкил этилган. Шунингдек, Тошкент шахар ҳокимиятига Улугбек шаҳарчаси хам бўйсинади. Шаҳар майдони туманлар миқёсида турлича тақсимланган; уларнинг энг каттаси - Сергели 56,0 кв.км майдрнни ёки пойтахт умумий худудининг 16,7 фоизини эгаллайди. Шу билан бирга Юнусобод, Олмазор ва Ҳамза туманлари хам нисбатан катта, Яккасарой ва Миробод туманлари эса анча кичик майдонларга эга: мое холда, 14,6 ва 17,1 кв км (15-жадвал). Шахарнинг географик ўрни. Тошкент Узбекистан Республикасининг шимол и-шарқида, Тяньшань (Тангритоғ) тизмасининг ғарбий этакларида, Чирчиқ дарёси бўйида жойлашган. Унинг шаркий томонида тот тизмаларининг мавжудлиги, шимол ва шимоли-ғарб томонга очиқлиги шахар иклимининг шаклланишига катта таъсир кўрсатади. Шаҳа'рнинг денгиз сатҳидан ўртача баландлиги 440-480 метр бўлиб, бундай топографик холат шимоли-шаркдан жануби-ғарбга томон пасайиб боради. Энг баланд нуктаси- 515 метр - шахарнинг Мирзо Улуғбек тумани ҳудудида жойлашган. Шахар иклими континентал, яъни қуруқ - қиши анча совуқ, ёзи эса иссиқ. Ўртача йиллик ҳаво харорати 13,8 , июлники - 27°, январь ўртача харорати минус 1° атрофида. Ёғин-сочин микдори бир йилда - 425 мм атрофида, унинг 2/3 қисмига яқини октябрь-март ойларида кузатилади. Фасллар бўйича олганда эса, ёғинларнинг 2/5 қисмидан кўпроғи бачор ойларида, 1/3 қисмидан ортиқроғи қишга тўгри келади. Уларнинг энг кам микдори - езда. Шу боис, ёзнинг ҳавоси жуда иссиқ ва куруқ. Тошкент шаҳрининг тарихий-географик асоси ёки негизини Чирчиқ дарёси ва ундан таркалган қатор кадимги ва янги каналлар ташкил қилади. Улар жумласига Бўзсув, Кайковус, Қорақамиш, Салар, Бўрижар, Анҳор, Қорасув ва бошқалар киради. Айни шу гидрографик шахобчалар шаҳар ички тузилиши, планировкаси, унинг даҳа ва маҳаллаларининг асосида ётади. Шаҳарнинг иқтисодий ва сиёсий географик ўрни ўзига хос. У республика ва халқаро ахдмиятга эга бўлган кулай транспорт-географик ўринда жойлашган. Айни вақтда, сиёсий географик жиҳатдан пойтахтнинг мамлакат чекка шимоли-шарқий қисмида, Қозогистон Республикасининг жанубий чегараларига жуда яқинлиги ҳам унинг геосиёсий ўрнини белгилаб беради. Ахолией ва меҳнат ресурелари. Тошкент шаҳри ахолией сони бўйича МДҲ мамлакатларида 4-чи (Москва, Санк-Петербург ва Киев шаҳарларидан кейинги) ўринда туради, Марказий Осиё минтакасида зса унга тенг шаҳар йўк. Бу ерда собиқ Россия империясида ўтказилган дастлабки ахоли рўйхати - 1897-йил маълумотлари бўйича (у даврда Тошкент Туркистон генерал- губернаторлигининг маркази вазифасини бажарган) 156,0 мииг аҳоли яшаган. Бу рақам тахминан 28 йилда деярли 2 марта ортган, ёки бошқача қилиб айтганда, 1925-йилда 301 минг кишига етган. Ахоли сонининг кейинги икки марта ошиши эса нисбатан қисқароқ даврда рўй берган (1940-йилда 600 минг). Бироқ, аҳоли сонининг навбатдаги икки баробар кўпайиши учун чорак аердан кўпроқ вақт талаб этилган. 1966-йилда, яъни Тошкент зилзиласи арафасида шаҳарда 1209 минг киши яшаган. Бу даврда ахоли сонининг бирмунча сустроқ ўсиши Иккинчи жаҳон уруши ва унинг оқибатлари туфайли юз берган. Шаҳар аҳолиси 2 миллионлик "маррага" 1984-1985-йиллар оралиғида эрищган, шундан сўнг унинг демографик ўсиш суръати пасайиб борган. Хусусан, 90-йилларда пойтахт аҳолиси барқарор ўсиш кўрсаткичларига эга бўлмаган; аҳоли сони гоҳ камайиб, гоҳ бироз кўпайиб борган. Масалан, 1988- йилда у 2211 минг кишини ташкил килган бўлса, 1996 йилгача тўлқинсимон ўзгариб бориб, 2095 минг кишига тушиб қолган. Маълумки, айни шу йилдан бошлаб республикамизда иктисодий салоҳият барқарор ўсиб борган. Шунга мое ҳолда, пойтахт демографик салохиятида ҳам аввалгидек катта пасайиш-кўтарилишлар кузатилмаган, аммо йиллик ўртача кўлаЙиш унча катта микдорни ташкил қилмаган. 2000- 2014-йиллар мобайнида Тошкент аҳолиси 189 минг кишига ёки ўртача бир йилда 13,5 минг кишига ортиб борган. Агар яқин ўтмишдаги демографик ўсиш жараёни ҳисобга олинса, бу рақам анча пастдир. Ваҳоланки, ўтган аернинг 70-80 йилларида шахар аҳолиси ҳар йили 40-45 минг кишига кўпайган. Шаҳар аҳолиси сонининг динамикаси унинг ички маъмуриЙ кисмларида - туманларида бир хил кечмаган. Чунончи, 1980-2014-йиллар оралиғида Сергели гуманининг ахолией 2,8 марта ортган холда (шаҳар бўйича ўсиш бу даврдз 129,0 %), Миробод, Ҳамза, Чилонзор ва Яккасарой туманлари ахолией кискарган, Мирзо Улуғбек туманида эса у 2000 йилдагидан оз фарк килади. Албатта, 30 йилдан ортик даврда демографик ўзгаришлар бир тусда рўй бермаган: Ҳамза, Мирзо Улуғбек, Чилонзор, Яккасарой туманларида аҳоли сони 1980-1985-йилларда ўсиш кўрсаткичларини намоён килган, 90- йиллардан бошлаб у камайиб борган. Таҳлиллар кўрсатишича, 2000 йилдан кейин хам айрим бурилишлар кўзга ташланади. Масалан, Бектемир туманида хам аҳоли сони 2000 йилга Караганда бирмунча камайган (15-жадвал). Ҳозирги кунда ўзининг катта демографик салоҳияти бўйича Олмазор, Юнусобод ва Шайҳонтохур туманлари етакчилик килади. Ахоли сонининг энг кам микдори эса Бектемир туманида - 29,9 минг киши. Ўртача хар бир туманга 213,8 минг кишидан аҳоли тўгри келади, туманлар орасидаги фарк 11,2 га тенг. Аҳоли сонининг шахар туманлари доирасида турли-туманлиги унинг зичлик кўрсаткичларида яққол кўзга ташланади. Шаҳар бўйича ҳар бир кв. км майдонида 7025 киши жойлашган бўлиб, энг юқори кўрсаткич Шайҳонтоҳур (11401 киши) ва Олмазор (9670 киши), яъни шахарнинг қадимий, эски қисмида қайд этилади. Бу борада Тошкент Африканинг Қоҳира ёки Жазоир, Осиёнинг Шанхай шахарларига ўхшаб кетади. Айни паитда, шаҳарнинг нисбатан янги ташкил килинган туманларида - Сергели ва Бектемирда аҳоли зичлиги ўртачадан анча паст. Алоҳида кайд этиш жоизки, агар аввал, яъни 80-йилларга қадар Тошкент аҳолиси табиий кўпайиш ва миграция ҳисобидан ортиб борган бўлса (бунда ижобий миграция колдиги кўп ҳолларда устунликка эга бўлган), сўнгги иилларда унинг ўсиши деярли тўлалигича табиий ҳаракат натижасида юз берган. Қизиги шундаки, кейинги 10 йил оралигида аҳолининг туғилиш кўрсаткичи барча туманларда ортиб борган. 13-иловада келтирилган маълумотларга кўра, Бектемир туманида 2000-йилда туғилишнинг умумий коэффициенти 15,1 промиллени ташкил килган, 2013-йидда эса у 10,7 промиллега ортган. Сергели туманида хам бу кўпайиш сезиларли даражада юқори бўлган - 15,0 промилледан 19,9 промиллегача, фақат Яккасарой, Учтепа туманларида бу даврда туғилиш кўрсаткичлари камроқ кўпайган. Тошкент шаҳрида ўлим кўрсаткичлари республика минтақалари орасида энг юқори. Бунга катор омиллар, жумладан, аҳолининг ёш таркиби, урбоэкологик вазият ва нозогеографик холат ўз таъсирини кўрсаттан. 2013- йил якунлари Сергели, Бектемир ва Ҳамза туманларида ўлим даражасининг юқорилигини кўрсатади. Миробод ва Сергели бу хусусда 2000-йилда хам "етакчилик" қилған. Шу билан бирга Шайҳонтоҳур, Яккасарой ва Олмазор туманларида мазкур кўрсаткич шаҳар миқёсида пастроқ. Ўлим даражасининг бундай ҳудудий тафовутлари туманларнинг географик ўрнашган жойи ҳамда аҳолининг ёш-жинс таркиби билан хам изоҳланади. Жумладан, Бектемир, Сергели, Миробод туманларининг экологик-географик ўрни унча қулай эмас. Аҳоли табиий ҳаракатининг якуний кўрсаткичи, яъни унинг табиий кўпайиши асосан тугилиш даражасидаги фаркларни такрорлайди. Бинобарин, у Олмазор, Шайҳонтохур, Учтепа ва Бектемир туманларида юқорироқ, Ҳамза, Яккасарой ва Мирзо Улуғбек туманларида пастрок даражага эга. Умуман олганда зса, аҳолининг табиий кўпайиши 2000-йилга қараганда кескин кўтарилган (13-илова). Мавжуд маълумотларга Караганда, баъзи туманларда аҳолининг табиий кўпайиши 10-17 промиллени ёки 1,0-1,7 фоизни ташкил килади. Кўриниб турибдики, бу даража шахар ахолисининг реал кўпайишидан анча паст (у сўнгги йилларда ўртача 0,6 фоиз атрофида). Демак, бундай арифметик номувофиқлик аҳоли миграцияси туфайли содир бўлган. Юқорида қайд қилинганидек, бир вактлар миграция Тошкент аҳолисининг ўсишида етакчи омил ҳисобланган. Сўнгги йилларга келиб у тескари туе олди, яъни келганларга нисбатан кетаётганлар кўп бўлди. Маълумотларга мурожаат қилайлик: Тошкент шахрига 1996 йилда 32,7 минг киши келтан, 35,0 минг киши ундан кетган, миграция қолдиги (сальдоси) минус 2,3 минг кишини ташкил килган. Унгача бўлган даврда миграция қолдиғи куйидагича бўлган: 1990-йилда минус 30,7 минг; 1991-йилда - 12,6; 1992 йилда - 34,5; 1993 йил - 27,0; 1994 йилда - 46,9 ва 1995 йилда - 20,2 минг киши (барчаси минус). 1997 йилда Тошкент шахрига 29,5 минг киши келган, 31,1 минг киши ундан кўчиб кетган, миграция натижаси минус 1,6 минг киши. 1998-йилда бу кўрсаткичлар мое холда, 32,0; 31,1 ва плюс 0.9 минг киши (шу йидйд оз бўпсада, миграция ижобий сальдога эга бўлган). 1990 - 1997 йиллар мобайнида Ўзбекистон пойтахти миграция оқибатида 175,8 минг кишини "йўқотган". Бу оралиқда энг юқори кўрсаткич 1994-йилда кайд зтилган. 2000 йилларда хам Тошкент шахри учун аҳолининг миграция айланмаси кўп ҳолларда ижобий аҳамият касб этмаган. Ҳар минг кишига ҳисоблаганда, миграция сальдоси 2000-йилда минус 8,1, 2001 йилда минус 6,4, 2002 йилда - 4,9, 2003 йилда минус 8,0 промиллени ташкил этган. Олдинги йилларда бу кўрсаткич куйидагича бўлган: 1996-йил -минус 1,1; 1997-йил -7,3; 1999-йил - 7,1 %о (барчаси минус). 2004-йилда миграция қолдиги мутлак кўрсаткичларда минус -17,1 минг киши бўлган. 2006-йилда Тошкент шахрига келувчилар 24,8 минг, ундан чиқиб кетганлар 21,1 минг кишини ташкил қилтан. Бу йилда хам 1998-йилдаги сингари миграция шаҳар учун ижобий натижа берган (3,7 минг киши). 2012-йилда Тошкентга 39,5 минг киши келган, кетганлар 29,7 минг, миграция колдиги 9,8 минг киши. Ҳар минг кишига ҳисоблаганда 2013-йилда келганлар 7,3, кетганлар 13,0, миграция сальдоси минус 5,7 кишидан иборат бўлган. Пойтахт аҳолиси миграциясининг салбий окибатлари, асосан, русийзабон ва бошқа номаҳаллий миллат вакилларининг ўз юртларига кўчиб кетиши сабабли юзага келган. Масалан, биргина 2004-йилда жами 17,1 минг миграция килганлар колдигининг 13,4 мингини ёки 78,4 фоизини руслар ташкил килган. Шунингдек, татар, корейс, козок, украин каби миллат вакиллари ҳам кўпроқ кўчиб кетишган. Тошкент шаҳри ахолисининг миграцияси умумий тарзда бутун Ўзбекистон Республикаси миграцион вазиятини белгилаб беради 1 . Яна рақамларга мурожаат килайлик: 1990-йилда республика бўйича жами миграция қолдиғи 179,5 минг кишини ташкил килган холда, унинг 30,7 минг киши ёки 17,1 фоизи Тошкент шаҳри зиммасига тушган. 1991-йилда республика ва Тошкент шаҳри ахолисининг миграция қолдиғи, мое равишда, 95,9 ва 12,6; 1992-йилда - 74,4 ва 34,5; 1993 йилда - 54,0 ва 27,0; 1994-йилда - 138,9 ва 46,9; 1995-йилда - 89,0 ва 20,2 минг киши бўлган. 90- йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб республика ва пойтахт аҳоли миграциясининг якуний кўрсаткичлари пасайиб борган. 1996-йилда юқоридаги кўрсаткичлар 50,3 ва 2,3; 1997 йилда 48,4 ва 1,6 минг кишига баробар бўлган. 1998-йил натижалари, аввал қайд этилганидек, Тошкент шаҳри учун ижобий туе олган. Кейинги йилларда вазият куйидагича бўлган: 2004-йилда Ўзбекистон бўйича миграция колдиғи 96,1 минг киши, Тошкентда 17,1; 2006-йилда бу рақамлар 65,2 ва 3,6 минг кишига тент бўлган, 2012-йилда эса Тошкент шахри республика салбий миграция колдигининг V * кисмини таъминлаган. 14-иловада Тошкент шахри туманлари миқёсида энг сўнгги миграция жараёнлари ўз аксини топган. Кўриниб турибдики, ҳозирги вактга келиб пойтахтда аҳоли мифацияси бирмунча мўътадиллашган ва унинг натижаси кўпгина туманларда ижобий хусусият касб этган. Ваҳоланки, 1997-2004- йилларда бу кўрсаткичлар салбий ва анча юқори бўлиб, ялпи табиий кўпайишни ҳам "ютиб" юборган ва баъзи ҳолларда шаҳар аҳолиси сонининг мутлак қисқаришига олиб келган. Аҳолининг табиий ва механик ҳаракати таъсирида унинг миллий таркиби шаклланади. Тошкент - кўп миллатли аҳолига эга бўлган шаҳар 2013-йил маълумотларига Караганда, ўзбеклар шаҳар жами аҳолисининг 68,8 фоизини, руслар 16,1 %, татарлар 3,9 % ни ташкил килади. Тошкентнинг эски шаҳар кисмида, яъни Шайҳонтохур, Олмазор каби туманларида махаллий миллат, яъни ўзбеклар улуши катга бўлса, Чилонзор, Ҳамза, Сергели туманларида бошка миллат, жумладан, русларнинг ҳиссалари хам анчагина. Шу сабабдан, мазкур туманларнинг миграцион фаолллиги юқорирок, Тошкент шаҳрида 1.01.2014-йилда 1512,4 минг меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли қайд этилган (жами аҳолининг 64,3 %). Иқтисодий фаол аҳоли сони 1206,6 минг. иктисодиётда банд аҳоли сони 1165,3 минг киши. 2013- йилда меқнат органларнга иш сўраб 8,1 минг киши мурожаат қилган (2009- йилда 46,6 минг), уларнинг 4,1 минг нафари иш ўринлари билан таъминланган. Шу йилда жами 82,6 минг янги иш ўринлари ташкил қилинган (2009-йилда 74,1 минг). Мехнат ресурслари иктисодиётнинг турли тармоқларида, жумладан, саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа ҳамда турли ижтимоий соҳаларда банд. Тошкент кўп функцияли ва, айни вактда, пойтахт шаҳри бўлганлиги сабабли, унда аҳолига хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаларида, фан, маданият, таълим, соғлиқни сақлаш кабиларда, шунингдек, бошқарув органларида аҳолининг бандлик кўрсаткичлари анча юқори. Шаҳар хўжалиги. Маълумки, пойтахт шаҳарлар, одатда, ўзига хос ("пойтахтга хос") вазифаларни бажаради. Тошкент шаҳри пойтахтлик функциясини 1930-йилдан бошлаб бажариб келмокда. Унга кадар бу мақомда Самарканд шахри бўлган. Тошкентнинг ҳозирги ҳолати - саноати, транспорт ва бошқа инфратузилма шахобчалари, ижтимоий соҳалар, дипломатик функцияси, бошқарув органларининг кўплиги борган сари унимг замонавий пойтахтлик хусусиятидан далолат бермокда. Тошкент катта шаҳар - мегаполис. У республиканинг асосий иқтисодий, маданий, сиёсий маркази. Шаҳар, энг аввало, кўп сонли аҳолининг яшаш, яъни социал муҳити, шу билан бирга, у ягона иқтисодий макон, инвестиция, инновация, ўзига хос геоэкологик (урбоэкологик), нозогеографик муҳит ҳамдир. Бундай катта салоҳият ва масъулият Тошкент шаҳри ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий ривожланишининг устувор йуналишларини белгилаб беради. Халқаро миқёсда, жаҳон ҳамжамияти ва геосиёсий тизимида мустақил Ўзбекистон Республикаси кўпинча "Тошкент" номи билан танилади ва эътироф этилади. Тошкент шаҳри мамлакатимиз иктисодий-ижтимоий ривожланишида кўзга кўринарли мавқега эга. 2013-йилда у республиканинг 14,7 фоиз ялпи ҳудудий маҳсулоти, 21,9 фоизи саноат ишлаб чикаришини таъминлаган. Чакана савдода унинг улуши 21,4 %, пуллик хизматларда 23,1 %, экспортда 22,7 % ва импортда 45,3 % ни ташкил этади. Мамлакат бўйича жами инвестиция ҳажмининг 1/4 қисмига яқини, қурилиш ишларининг 16,0 -17,0 фоизи айни Тошкент шаҳрига тўғри келади. Табиийки, Тошкентнинг катта район ҳосил қилувчи ва районга хизмат қилувчи функцияси, унда халқ истеъмол молларини кўпроқ ишлаб чиқариш ҳамда барча ижтимоий соҳаларнинг юқорироқ даражада ва кснгрок миқёсда ривожланишни тақозо этади. Мамлакатимизда у, шубҳасиз, барча янгиликлар, инновация маркази, шаҳар катта инфратузилма ва интеллектуал салоҳиятга ҳам эга. Шу боис, республикамизда барча янгиликлар айни Тошкентдан диффузион равишда бошқа ҳудудларга тарқалади. Тошкент шаҳри иқтисодиётининг ички таркиби ҳам унинг пойтахтлик хусусиятини ифодалаб беради. Саноат шаҳар ялпи ҳудудий маҳсулотининг 22,2 фоизини таъминлайди, курилишнинг улуши - 7,9 %, транспорт ва алоқаники - 13,2 %, савдо ва умумий овқатланиш ЯҲМнинг 12,9, соликдар унинг 10,7 фоизини беради. Маълумки, иқтисодиёт тизимида бозор муносабатларини шакллантиришда кичик бизнеснинг ўрни ва аҳамияти жуда катта. 2013-йилда Тошкент шаҳрида фаолият кўрсатаётган жами 34,8 мингта кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари рўйхатга олинган. КБ ва XT субъектларининг турли соҳалардаги улуши куйидагича: ЯҲМ да 53,6 %, саноат ишлаб чиқаришида - 40,9 %, қурилишда - 62,8 %, чакана савдода -53,9 %, хизмат кўрсатишда - 48,4 %. Ушбу секторга иктисодиётда банд бўлганларнинг 57,1 фоизи, мамлакат экспортининг 16,9 ва импортининг 49,0 фоизи тўғри келади (2009-йилда экспорт 19,6, импорт 50,8 фоизни ташкил этган). Албатта, ҳар қандай кенгайтирилган ишлаб чиқаришнинг моддий негизини капитал қўйилмалар - инвестиция ташкил қилади. 2013-йилда шаҳар бўйича инвеста цияларнин г жами ҳажмнда Миробод ва Олмазор туманлари олдинда, инвестициянинг нисбатан кам улуши эса Бектемир ва Учтепа туманларига тегишли. Капитал қўйилмаларга мое ҳолда қурилиш ишлари ҳам туманлар доирасида бирмунча фарқ қилади. Масалан, 2010-йилда амалга оширилган қурилиш ишларининг 31,7 фоизи Чилонзорга, 14,1 фоизи Миробод туманига тўғри келган. Демак, фақат шу икки туман пойтахтда бажарилган қурилишларнинг 45,8 фоизини таъминлаган. Саноати. Тошкент саноати кўп йиллар давомида шаклланган. Унинг даражаси ва тармоклар таркибига шаҳарнинг географик ўрни, мехнат ва инновация салоҳияти, Иккинчи жаҳон уруши йилларида фронтга яқин ҳудудлардан эвакуация қилинган саноат корхоналари, шунингдек, якин атрофдаги табиий ресурелар (қурилиш материаллари хом ашёси, сув ресурелари ва б.) ўз таъсирини кўрсатган. Шаҳарда саноат ишлаб чиқариш ҳажми 2013-йилда жаҳон молиявий- иқтисодий инқирозига қарамасдан 110,4 фоизга (ЯҲМ - 107,1 %) ўсган. Шу йилда шаҳарда жами 99055 та турли йирикликдаги саноат корхоналари фаолият кўрсатган. Уларнинг 113 таси йирик саноат корхоналари ҳисобланади; саноат ишлаб чиқаришида банд бўлганларнинг умумий сони 126 минг киши ёки бу - иктисодиётда банд бўлганларнинг 1/10 қисми демакдир. ХИМ нинг ярмидан кўпроғини озик-овкат махсулотлари ташкил килади; енгил саноат маҳсулотлари эса 8,7 %. Ахоли жон бошига ҳисоблаганда, Бектемир, Ҳамза хамда Миробод туманлари олдинда, Учтепа, Чилонзор ва Юнусобод туманларида у нисбатан паст. 16-жадвал маълумотларининг тахлили шуни кўрсатадики, энг сўнгти йилларда пойтахт саноати тармок таркибида бирмунча ўзгаришлар содир бўлган: ёкилғи-энергетика саноатининг улуши ортган, енгил саноат хам устуворрок ривожланиб борган. Шу билан бирга, шахар учун анаънавий саноат тармокларидан бири - машинасозлик ва метални қайта ишлаш корхоналари нинг хиссаси бироз пасайган. Айни вактда, шахар саноати таркибида машинасозлик ва металлни кайта ишлаш хамда озик-овкат саноати тармокларида жиддий силжишлар кузатилмайди. Аммо уларнинг махсулот турларида маълум ўзгаришлар содир бўлган. Саноат тармоклари микёсида алохида корхоналарнинг ахамияти ҳар хил. Чунончи, ёкилги саноати маҳсулотининг 93,0 фоизини "Лукойл Ўзбекистон оперейтинг компани" МЧЖ беради. Металлургия саноатида эса Тошкент кувур заводи (67,5 %) хамда Иккиламчи қора ва рангли металлар корхоналарининг ўрни катта. Шахар кимё ва нефть кимёси саноатида Тошкент лок-бўёк ва "Олпласт" кўшма корхонаси, машинасозлик ва металлни қайта ишлашда "Ўзэлектроаппарат" хамда "Ўзбеккабель" ва "Дойче кабель" кўшма корхоналари етакчилик қилишади.' Шу билан бирга, мазкур тармокда Тошкент трактор заводи. "Зенит электронике" кўшма корхонаси, Тошкент йўловчи вагонларни таъмирлаш, "Ўзбекистон аэрвайс технике" каби корхоналар хам ўзларининг салмокли махсулот хажмлари билан ажралиб туришади 1 . Енгил ва озик-овкат саноатида хам катор кўшма корхоналар мавжул бўлиб, улар мазкур тармокда ишлаб чикарилаётган маҳсулотларининг асосий кисмини таъминлайди. Шунингдек, озик-овқат саноати жами махсулотнинг тахминан 28,4 фоизини берувчи "Хоразм шакар" кўшма корхонаси хамда Самарканд чой фабрикаси хам молиявий-иктисодий жихатдан Тошкент шахри тасарруфида фаолият кўрсатишади. Ун-ёрма ва омихта ем "Ғалла Алтек" ва "Тошкент дон махсулот" акционерлик жамиятларида ишлаб чикарилади. Фармацевтика саноатида эса "УП Радикс", "Узкмёфарм" корхоналари ва бошкалар муҳим аҳамиятга эга. Бу корхоналар жами тармок маҳсулотииинг 35,0-37,0 фоизини беради. Полиграфия саноатида "Шарк" АЖ ва "Ўзбекистон" нашриётлари олдинда туради. Бир йилда Тошкент саноат корхоналари томонидан 780-800 тонна атрофида пўлат, 90 тонна пўлат қувурлар ишлаб чикарилади. Юқоридагилардан ташқари, шаҳарда 1,2 млн т. иккиламчи алюминий, 20-25 дона кўтарма кранлар, 900 га яқин трактор тиркамалари, 1800 та атрофида трактор, 45-50 минг тонна лок-бўёқ материаллари тайёрланади. Асосий истеъмол товарларидан 80-82 минг тонна омихта ем, 10 минг дона дазмоллар, 4,1 минг тонна хўжалик совуни, ўртача 16-18 минг рангли телевизорлар, кўп миқдорда мебель ишлаб чикарилади. Шунингдек, трикотаж маҳсулотлари, пайпоқ, тозаланган ўсимлик ёғи, гўшт ва сут махсулотлари ҳам кўплаб ишлаб чиқарилади. 320-330 минг тонна шакар, 280- 282 минг тонна ун тайёрланади. Шу ўринда қайд этиш жоизки, баъзи саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш, хусусан, агросаноат мажмуасига тааллуқпи маҳсулотлар кундалик эхтиёж ҳамда об-ҳаво, иқлим шароитларига мувофиқ ўзгариб туради (ўсимлик ёги, хўжалик совуни, ун, омихта ем, гўшт-сут маҳсулотлари ва ҳ.к). Айрим саноат махсулотлари хажми эса маълум сабаблар туфайли бироз қискарган (ип-газлама, пайпоқ ва б.). Айни вақтда, мебель, маиший кандиллар, пойафзал, минерал сув, узум шарбати, ароқ-вино, пиво, макарон маҳсулотларини ишлаб чикариш сўнгги йилларда анча тез ўсган. Келажакда шахар экологик мухитини ифлослантирувчи, кўп меҳнат ва хом ашё талаб килувчи, аҳоли кундалик эхтиёжи билан бевосита алокаси бўлмаган саноат корхоналари, яъни пойтахт мухитига мое бўлмаган ишлаб чикаришлар шахар худудидан чикарилади. Замонавий технологиялар билан жихозланган саноат тармоқларининг "юқори" қаватлари, экологик тоза, инновация ва фан-техника ютуклари билан боғлик хамда тажриба- конструкторлик корхоналари эса кўпайиб боради. Саноат корхоналари шахар худуди бўйича нотекис таксимланган. Бу жойларнинг кайси максадда барпо этилганлиги, экологик ва транспорт географик ўрни билан хам боғлик. Умуман олганда, Тошкент шахри саноатида Шайхонтоҳур, Чилонзор, Ҳамза ва Мирзо Улуғбек туманларининг мавкеи катта (17-жадвал). Мавжуд маълумотлар тахлили кўрсатишича, сўнгги йилларда Шайхонтохур, Чилонзор ва кисман Учтепа хамда Мирзо Улуғбек туманларида саноат ишлаб чиқариши жадалрок ривожланган. Шаҳонтохур туманида 2000-йилда шаҳар жами саноат маҳсулотининг 5,5 фоизи ишлаб чикарилган бўлса, 2013-йилда бу кўрсаткич 26,5 фоизга етди. Шунингдек, Чилонзор туманининг мавқеи ҳам кескин кўтарилди. Бектемир туманининг улуши эса бу даврда 12,3 фоиздан 5,6 фоизга, Ҳамза туманиники 23,6 фоиздан 10,6 фоизга тушиб қолди ва х.к. Шахар саноатининг худудий таркибидаги ўзгаришлар туманларнинг қайси саноат тармокларига ихтисослашувига хам боғлик. Масалан, оғир саноатга ихтисослашган (машинасозлик ва металл ни қайта ишлаш, кимё) корхоналарда халкаро кооперация алокаларда юз берган муаммолар ва истеъмол (эҳтиёж) омиллари таъсирида ишлаб чиқариш анча пасайган. Бундай тармоқларнинг ривожланишига ҳозирги жаҳон молиявий- иктисодий инқирози ҳам сезиларли таъсир кўрсатди. Шу билан бирга, бундай ўзгаришлар кичик бизнес корхоналарининг ривожланиши туфайли ҳам юзага келиши мумкин. Транспорт. Майдони катта, аҳоли сони кўп бўлган шаҳарда транспорт муҳим роль ўйнайди. Тошкентда транспортнинг кўпчилик турлари -автобус, трамвай, метрополитен мавжуд. Марказий Осиёдаги дастлабки Тошкент метроси 1977-йилда ишга туширилган. Шаҳар кўчаларида қатнаётган автобус ва енгил машиналарнинг кўпчилиги ўзимизнинг республикамизда - Самарканд ва Асака шаҳарлари корхоналарида ишлаб чикарилган. Тошкент республика, Марказий Осиё ва халкаро миқёсдаги муҳим транспорт тугунидир. Бу ерда халкаро аэропорт, темир ва автомобиль йўллари вокзаллари ва шоҳ кўчалар бор; уларда замонавий сервис хизмати ҳам ташкил этилган. Шу билан бирга трамвай қатновлари йўналишлари қискариб, троллейбуслардан воз кечилди. Бинобарин, уларнинг аҳамияти охирги йилларда анча пасайган. Таҳлиллар кўрсатишича, жами йўловчилар ташиш йилдан-йилга кўпайиб бораётган бир пайтда, электр транспорти турларининг ҳиссаси пасайиб бормокда. Барча транспорт турлари бўйича ташилган йўловчиларнинг ярмидан кўироги хусусий автомобиль эгаларига тўғри келади. Барча транспорт турлари бўйича ташилган юкларнинг аксариятини автомобиль транспорти амалга оширган; хусусий автомобиль эгалари томонидан 30,0 фоизга яқин юк ташилган. Алоҳида таъкидлаш лозимки, мустакиллик йилларида шаҳар куча ва йўлларини яхшилашга катта эътибор қаратилмокда. Ҳар йили магистральь йўллар, кўчалар кенгайтирилиб, қатор кўприк ва транспорт қатновини қулайлаштирувчи бошка мосламалар қурилмокда. Бирок, шаҳарда автомобиллар сони ҳам жуда тез кўпайиб бораёттанлиги сабабли асосий кўчаларда, айниқса, эрталабки ва кечки соатларда тирбандлик ҳолати вужудга келмоқда. Шу сабабдан, транспорт инфратузилмасини янада такомиллаштириш пойтахтнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши муаммоларидан бири сифатида энг муҳим аҳамият касб этади. Ижтимоий соҳалар. Шаҳарлар, хусусан, йирик шахарлар, энг аввало, аҳоли яшайдиган жой, социал муҳит ҳисобланади. Бу маконда кишилар фаолият кўрсатадилар, дам оладилар, даволанадилар, ўқийдилар, хуллас яшайдилар. Шу боис, ижтимоий соҳаларнинг ривожланиши жуда катта аҳамиятга эга. Бу соҳалар, ўз навбатида, мураккаб бўлиб, улар таълим, соғликни сақлаш, маиший хизмат кўрсатиш кабиларни ичига олади. Чакана савдода Чилонзор ва Миробод туманлари кескин ажралиб туради, пуллик хизматларнинг нисбий кўрсаткичларида эса Миробод ва Яккасарой туманлари олдинда. Шу билан бирга, чакана савдо Миробод ва Ҳамза туманларида анча сует йўлга кўйилган. Пуллик хизматлар Юнусобод, Бектемир, Шайҳонтохур, Учтепа туманларида заифроқ ривожланган. Ушбу соҳаларнинг худудий мужассамлашувида ҳам фарклар бор. Чакана савдо ҳажмининг 14,0 фоизи Миробод туманига тўғри келади. Юнусободда бу кўрсаткич 11,8 %, Яккасаройда 10,6 %, Шайхонтохурда 10 J ). % хатенп (,18-жадвал)- Шахарнинт турли жойларида замонавий йирик бозор ва ярмаркалар ташкил этилган: «Қўйлиқ», «Фарход», «Паркент», «Эски Жува», («Чорсу»), «Олой», «Юнусобод», «Сергели» каби бозорлар шулар жумласидандир. Улар нафакат Тошкент халкига, балки республикамизнинг бошка худудларидан келганларга хам хизмат кўрсатишади. Пуллик хизматларда Миробод тумани олдинда, шунингдек, Олмазор, Яккасарой туманларининг хам улушлари катта. Айни вактда, ушбу ижтимоий соха корхоналари Бектемир туманида озроқ. Марказлашган сув таъминоти шахар бўйича 99,8 %, табиий газ билан таъминланиш 97,5 % ни ташкил этади. Ушбу сохалар бўйича туманлар микёсида кескин фарклар кузатилмайди. Ичимлик суви билан таъминланиш Бектемир туманида пастрок, табиий газ билан таъминланиш эса барча туманларда деярли бир хил даражада. Пойтахт согликни саклаш тизимида 100 ортик тиббиёт муассасалари бор; ҳар 10 минг кишига тўғри келадиган бемор ўринлари 80,4 та. Бу кўрсаткич Миробод, Мирзо Улуғбек ва Олмазор туманларида ўртача даражадан 1,6-2,0 марта юқори, аммо Сергели ва Учтепада у паст. Шаҳар бўйича ҳар 10 минг аҳолига 63,4 та врач ва 134,1 нафар ўрта тиббиёт ходимлари хизмат кўрсатишади. Ҳар 100 минг кишига нисбатан касалланганлар сони 81,3 минг кишини ташкил қилган ҳолда, бу кўрсаткич Бектемир ва Мирзо Улуғбек туманларида юқорироқ, Сергели ва Учтепада пастроқ. Шахарда марказлашган ва республика аҳамиятидаги касалхоналар, сиҳатгоҳ ва бошқа соғлиқни саклаш муассасалари мавжуд. «Семашко», «Чинобод», «Турон» каби сиҳатгохлар замонавий жиҳозлар билан таъминланган, уларда беморлар ва дам олувчиларга юқори даражада хизмат кўрсатилади. Тошкентда жами 520 га яқин мактабгача тарбия доимий муассасалари, 325 та умумтаълим мактаблари бор. Ўртача бир мактабга 971 нафар ўкувчи тўғри келади. Бу рақам республика бошқа минтақаларига Караганда анча юқори. Академик лицейлар 41 та, уларда таълим олаётган талабалар сони 27,7 минг киши. 80 дан ортиқ касб-хунар коллежларида 118 минг талаба ўқийди. Пойтахт йирик фан ва олий таълим маркази хам ҳисобланади. Бу ерда Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси ва унинг илмий тадқиқот институтлари фаолият кўрсатади. Республикамиз пойтахтида 30 та олий ўкув юртлари бор. Улар жумласига Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети, Тошкент техника, икгисодиёт, Ислом, Жахон иктисодиёти ва дипломатия, Жахон тиллари, Аграр университетлари, Тиббиёт академияси ва бошқа олий ўқув юртлари киради. Булардан ташқари, Тошкентда Буюк Британия, Италия, Россия, Сингапур олий ўқув юртларининг бўлинмалари (филлиаллари) хам мавжуд. Шаҳарнинг ижтимоий ривожланишида маданият, спортнинг хам роли катта. Бу ерда кўплаб музей, театр, истироҳат боғлари ташкил этилган. АЙни вактда Тошкентда туристик индустрия хам ривожланиб бормоқда. Шахарда сайёхлик учун 80 га яқин замонавий мехмонхоналар мавжуд, улар бир йилда 495-500 минг туристларга хизмат кўрсатишади (хорижий туристлар 252,1 минг). Шунингдек, Тошкент аҳолисини ижтимоий муҳофаза қилиш, шаҳар экологиясини яхшилашга хам катта аҳамият берилади. Бу эса, ўз навбатида, пойтахтимизнинг ижтимоий (социал) функциясини янада кучайтиради. Ташки иктисодий алоқалар. Тошкент шаҳри Ўзбекистон ташқи иктисодий алоқаларида фаол қатнашади. Мутлақ рақамларда шаҳарнинг ташқи савдо айланмаси 2013-йилда 9680 млн. АҚШ доллар, шу жумладан, экспорт - 3430, импорт - 6250 млн. долларни ташкил этган. 2012-йилда бу кўрсаткичлар тегишлича 13044 млн, 7474 ва 5570 млн доллар бўлган. Экспорт таркибида энергия ресурслари 65,3 %, хизматлар 22,5 %, озиқ- овкат махсулотлари 5,2 фоизини ташкил килади. Имлортда юқори кўрсаткичлар машина ва ускуналар (37,2 %), кимё саноати маҳсулотларига (18,8 %) тўғри келади. Озиқ-овкат ҳамда кора ва рангли металларнинг ҳам улуши бироз кўзга куринарли даражада. Тошкент шахри ташки иктисодий алокаларининг кўпрок кисми (56,7 %) МДҲ мамлакатлари билан амалга оширилади. Уларнинг хиссаси экспортда (72,3 %), импортда 35,8 %. Ушбу давлатларга килинган экспортда энергия ресурслари, хизматлар ва озик-овкат махсулотлари, импортда кора ва рангли металлар, машина ва ускуналар хамда озик-овкат махсулотлари асосий кисмни ташкил қилади. "Узоқ хориж" мамлакатларига товарларни экспорт қилишда хам худди шундай вазият кузатилади. 2013-йилда пойтахтда хорижий инвестициялар ёрдамида ташкил этилган ва фаолият кўрсатаётган корхоналар 3121 та эди. Улар шахар жами ишлаб чикарилган маҳсулотининг 63,2 %, экспортининг 12,9 фоизини таъминлайди. Шахар ташки иктисодий алокаларининг худудий таркибида энг юкори ўринни Миробод тумани эгаллаиди. Юнусобод туманининг улуши хам катгарок. Факат шу икки туманлар ҳиссасига шаҳар экспортининг 57,6 фоизи тўғри келади (2013 й.). Қолган худудлар орасида Мирзо Улуғбек, Чилонзор ва Яккасарой туманлари бироз ажралиб туради. Импортнинг 1/5 қисмидан кўпроғи Миробод, 17,0 фоизи Юнусобод, 12,0 фоизини Чилонзор тумани олган. Экспортда энг паст кўрсаткичлар Олмазор, Учтепада ва импортда эса — Бектемир ва Учтепа туманларида қайд этилади (18-жадвал). Тошкент шаҳрининг ички тузилиши. Шаҳарнинг микрогеографик ва транспорт географик ўрни, ер-сув билан таъминланганлиги туманлар ижтимоий-иктисодий салохиятига ўз таъсирини кўрсатади. Умумий тарзда шахар худудиии тарихий географик жиҳатдан икки катта кисмга ажратиш мумкин: эски шахар ва янги шаҳар. Шартли чегара сифатида Анҳор капали хичмад- килади. Шаҳарнинг эски кисмида ҳозирги Шайҳонтоҳур, Олмазор ва Учтепа туманлари жойлашган. Унинг "янги" кисми асосан Чирчик йўналиши ва жанубий ҳудудларни эгаллаиди. Шарқий йўналиш қадимдан Тошкентнинг асосий дам олиш (рекреация) ва дала ҳовли (дача) зонаси ҳисобланади. Шахарнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишидаги ички тафовутлар туманлар даражасида янада якколроқ кўзга ташланади. 19-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, саноат ишлаб чиқариши бўйича, аҳоли жон бошига хисоблаганда, Бектемир, Шайхонтохур, Чилонзор ҳамда Миробод туманларининг кўрсаткичлари юқори, Учтепа ва Юнусободда эса мазкур соҳа анча пастлигини кўриш мумкин. Халқ истеъмол молларида Бектемир, Чилонзор, Ҳамза туманларининг мавқеи катта. Асосий ижтимоий соҳалар, чакана савдо ва аҳолига пуллик хизмат кўрсатишда Бектемир ва Миробод туманлари етакчилик қилса, Юнусобод ҳамда Мирзо Улуғгйж.'пуманл аринняг,дфзажагм.а «на ласт Тошкентдек улкан мегаполиснинг ўз атрофидаги худудлар билан яқиндан алокада ривожланиши табиий ҳол. Чункн, улар шаҳар аҳолисини кишлоқ хўжалик махсулотлари, дам олиш, дала ҳовли ҳудудлари билан таъминлашлари шарт. Бундам вазифани Зангиота ва Кибрай туманлари бажаради. Қолаверса, уларда Тошкент шаҳрига хизмат қилувчи омборхоналар, бозорлар, кичик станциялар, дам олиш зоналари, шуниигдек, қадамжо ва қабристонлар хам жойлашган. ПоЙтахтнинг таъсири шаҳар атрофи кишлоқ хўжалик ва рекреация зонасидан ташқари янада каттароқ ҳудудларни камраб олади. Бундай минтақада Тошкент агломерацияси шаклланган. Шу нуқтаи назардан Тошкентни унинг якин атрофи, агломерацияси, вилояти ва бутун Ўзбекистон Республикаси доирасисиз тасаввур қилиш қийин. Ҳозирги кунда Тошкентда Узбекистоининг 8,0 фоизга якини истиқомат килади. Бу кўрсаткич унча катта эмас ва, умуман олганда, меъёрида. Шаҳарнинг хаддан ташкари кенгайиши ҳам қатор муаммоларни келтириб чикаради. Бинобарин, Тошкентнинг келажак истиқболи унинг амалдаги функцияси, авваламбор, мустақил Ўзбекистон Республикасининг сиёсий пойтахти вазифасини бажариши, иктисодий географик ўрни ва ички имкониятларига боглик. Пойтахт ҳам ўз ахолисига, хам республикага хизмат қилиши, уни бошкариши, ўз давлатини жаҳон ҳамжамияти ва геосиёсий тизимида муносиб кўрсата олиши керак. Шу маънода, у республикамизнинг бу борадаги "ишончли вакили" қисобланади. Бундай масъулиятли ва "кўп қаватли" вазифани бажариши унинг ижтимоий-иқтисодий, маданий ва сиёсий ривожланишининг устувор йўналишларини, юксак мавқени белгилаб беради. Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010.

Похожие

Фарғона иқтисодий райони
Зарафшон иқтисодий райони
Мирзачўл иқтисодий райони
Ўзбекистоннинг тоғолди ва тоғ провинциячаси Тошкент-Мирзачўл округи
Демографик жараёнларнинг экологик жихатлари(Куйи Амударё геодемографик райони мисолида)