logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Мирзачўл иқтисодий райони

Мирзачўл иқтисодий райони

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

348.5 KB
Скачать
Мирзачўл иқтисодий райони Режа: 1. Жиззах вилояти 2. Географнк ўрнн ва табний ресурс салохияти 3. Сирдарё вилояти 4. Иктисодий географик ўрнн ва табиий ресурелари 5. Минтақа хўжалиги ва унинг таркиби Мирзачўл иқтисодий районн ўтган асрнинг 80-йилларида Жиззах ҳамда Сирдарё вилоятлари негизида ташкил топган. Унинг майдони 25,4 минг кв. км. бўлиб, республика ҳудудининг 5,7 фоизига тенгдир. Майдони бўйича бу икки маъмурий худуд бир-биридан кескин фарқ қилади: Жиззах вилоятининг майдони 21,2 минг кв. км. бўлиб, Сирдарёникидан деярли 5 марта катта. Мазкур иқтисодий район аҳолиси 1990,5 минг киши ёки Узбекистон аҳолисининг 6,5 фоизига яқини шу худудда яшайди. Майдони бўйича ҳам, демографик салоҳияти бўйича хам Сирдарё вилояти мамлакатимизда энг кичик хисобланади. Бу ерда район хосил қилувчи асос сифатида янги ерларни ўзлаштириш хизмат қилган. Бинобарин, ҳудудий мехнат тақсимотида Мирзачўл республикамизда, энг аввало, ўзининг агросаноат мажмуаси билан ажралиб туради. Район хўжалиги пахта, полиз экинларини етиштиришга, ғаллачиликка ихтисослашган. Унинг хиссасига Узбекистон ялпи ички маҳсулотининг 4,1 фоизи, саноат ишлаб чиқаришининг 3,7 % ва қишлоқ хўжалик махсулотининг 8,9 фоизи тўғри келади. Умуман олганда, Мирзачўл энди шаклланаётган, ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуаси тўлиқ циклга эга бўлмаган иқтисодий макон хисобланади. Ҳудуди ҳам аниқ чегарага эга эмас (одатда, ҳар қандай географик чегара маълум маънода шартлидар); агар Сирдарё тумани Тошкент вилоятининг давомидек туюлса, Жиззах вилоятининг Бахмал, Ғаллаорол ва, э(атто Жиззах шахрининг ўзи ҳам Самарқандга анча "ўхшаш". Бироқ, қўшни ҳудудлардан фарқли ўларок, Мирзачўл иқтисодий райони табиий ресурсларга, хусусан фойдали казилмаларга унча бой эмас. Бунга унинг геологик ўтмиши, ер усти ҳам ўз таъсирини кўрсатган. Районнинг кучли томонлари унинг нисбатан қулай иктисодий географик ўрни, меҳнат ресурслари, инфратузилма ҳамда қурилиш ва электр энергия баъзасининг мавжудлигида намоён бўлади. Заиф томонлари эса казилма ресурсларининг озлиги, иқтисодий "занжирининг" тўлиқсизлиги, қайта ишлаш саноатининг ривожланмаганлигидир. Бошқача қилиб айтганда, Мирзачўл Тошкент ва Зарафшон иктисодий районлари ўртасида ўзига хос "вакуум" хисобланади. Айни вактда, район ўзининг бундай оралиқ географик мавқесидан ҳам фойдаланиши мумкин. Жиззах вилояти Жиззах вилояти Узбекистон Республикаси таркибида дастлаб 29 декабрь 1973-йилда ташкил этилган ва у 6 сентябрь, 1988-йилда қўшни вилоятлар таркибига киритилган. Ҳозирги холатда эса Жиззах вилояти 1990-йил 16 февралда кайта тикланган. Вилоят ўзининг майдонига кура, мамлакатимизда ўрта мавкени эгаллайди (республикада 13 та маъмурий минтақаларнинг ҳар бирига ўртача 34,5 минг кв км ер тўғри келади). Унинг худуди 21,2 минг кв км бўлиб, бу жихатдан Сурхондарё вилояти билан деярли тенгдир. Ўзбекистонга нисбатан вилоят майдони 4,7 фоизга баробар бўлган холда, бу ерда, 2014-йил маълумотларига Караганда, 1226,8 минг ёки мамлакатимиз ахолисининг 4,0 фоизи яшайди. Бу икки нисбий ракамларнинг қиёсий таҳлили Жиззах вилоятида аҳоли жойлашуви республика ўртача кўрсаткичидан бироз пастлигидан гувохлик беради. Дархақиқат, вилоят аҳолисининг зичлиги 1 кв. км га - 58 киши, мамлакатимизда эса - 68 кишини ташкил этади. Маъмурий жихатдан Жиззах вилояти 12 та кишлок туманидан иборат. Уларнинг энг каттаси Фориш тумани - 9,8 минг кв. км ёки вилоят худудининг 46,2 %, энг кичик майдон эса Зафаробод тумани - 0,33 минг кв. км. Шундай қилиб, вилоят худудининг географийлик коэффициенти, яъни энг катта майдонга эга бўлган туманнинг энг кичигига нисбати 29,7 га баробар. Вилоят кишлок туманларннинг дастлабкиси Жиззах ва Зомин, энг сўнггиси Янгиобод тумани бўлиб, у 1999 йилда қўшни Сирдарё вилоятининг туташ худуди ҳисобидан ташкил этилган. Жиззах вилояти мамлакат худудий мехнат тақсимотида пахта, полиз, галла ва боғдорчилик маҳсулотларини хамда жун ва гўшт етиштириш билан ажралиб туради. Саноатининг тоғ-кон, енгил ва озиқ-овкат тармоқлари республика аҳамиятига эга. Географнк ўрнн ва табний ресурс салохияти. Жиззах вилояти Узбекистон Республикасининг марказий кисмида жойлашганлиги, унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида ижобий таъсир курсатади. Шу билан бирга, минтақанинг геосиёсий ўрни ҳам ўзига хос: вилоят шимолда Қозоғистон, жануби-шарқда Тожикистон Республикаси билан чегарадош. Кўрйниб турибдики, Жиззах вилояти географик ўрнининг "марказийлиги" ва трансчегаравийлиги унинг тарихий, иқтисодий ва сиёсий ривожланишида муҳим омил бўлиб хизмат қилган. Жумладан, Жиззах шахрининг Ўрта Осиёнинг кадимий марказлари - Самарканд, Тошкент, Хўжанд ва Ўратепа оралиғида, Буюк Ипак йўлида ўрнашганлиги ҳам хозирги вилоят маркази шаклланиш ва ривожланиш хусусиятларини белгилаб беради. Ҳудудининг шимолий, шимоли-ғарб ва жанубий қисмлари тоғликлардан, ўрта кисми пасттекисликлардан иборат. Бу ерда Нурота, Писталитоғ, Туркистон, Ғўбдинтов тоғлари бор; энг баланд чўққилари Бозорхоним (3401 м, Бах мал туманида) ва Шавкартов (4029 м, Зомин туманининг чекка жанубида). Тоғ ва тоғолди ҳудудларда Нурота тоғ -ёнғок, Зомин тоғ - арча давлат қўриқхоналари ташкил этилган. Вилоятнинг хар хил ландшафт турларига бойлиги (у Сирдарё вилоятидан айни шу жиҳатлари билан фарқпанади) табиий ҳолда худудий мсҳиат таксимотининг ривожланишида асосий омил бўлган ва шунта мое равишда табиий - хўжалик тармоқлари шаклланган. Тоғ ва тоғ-олди ҳудудларида чорвачилик, боғдорчилик, асаларичилик, лалмикор деҳқончилик, рекреация ва туризм ривожланган, текислик қисми эса эски ва янги ўзлаштирилган, кўпроқ пахта экиладиган ҳудудлардан иборат. Минтақада турли хил қазилма бойликлар хам бор. Улар жумласига олтин, вольфрам, қўргошин, рух, молибден, оҳак, гранит, мармар каби маъданлар киради. Қўитошнинг вольфрам, Маржонбулоқнинг олтин, Учкулочнинг полиметал конлари саноат ишлаб чиқаришида катта аҳамиятга эга. Вилоятда темир рудаси (Темиркон), цемент ва ғишт хом ашёси (Ғаллаорол, Қўшкент), базальт (Осмонсой) каби бошқа казилма ресурелари хам бор. Иқлими континентал, асосий гидрографик шахобчаси Сангзор дарёси бўлиб, у суғорма дехкончиликда фойдаланилади. Шимолда жойлашган Айдаркўл ва Арнасой кўлларида баликчилик йўлгэ қўйилган. Туркистон, Нурота, Писталитоғ, Ғўбдин тоғ тизмалари ўзига хос ландшафт турларини шакллантирган. 1976 йилда Зомин туманида яқин 50 минг гектарни эгаллаган Миллий бог (парк) ташкил этилган. Умуман олганда, Зомин, Бахмал, Ғаллаорол, Фориш туманларида рекреация ресурелари кўп ва бу ерда экотуризм учун ҳам шароитлар қулай. Ушбу худудларнинг ёзи нисбатан салқинрок, намгарчилик эса табиий ҳолда лалмикор дехкончилик, хусусан буғдой етиштириш учун қулайдир. Аҳолнси ва меҳнат ресурелари географиней. Вилоят мамлакатимизда ўзининг демографик салохияти бўйича охирги ўринларнинг бирини эгаллайди (Навоий ва Сирдарё вилоятларидан олдинда, холос,). 21-я Жиззах вилоятн ахолиеннннг ўенши ва худудий таркнби. т / Қиш лок А М Ў сн Ўрта ча бкр2 2 1 Арн 3 4 1 0,70 2 Бах 1 1 1 2,25 3 Дўс 4 5 1 1,35 4 Жиз L 1 1 2,20 5 Зарб 4 6 1 2,05 6 Зафа 4 4 1 0,80 7 Зом 1 1 1 2,20 8 Мир - 4 . - 9 Пах 5 6 1 2,20 1 Фор 7 8 1 1,05 1 Ғалл 1 1 1 1,90 1 Янг 2 2 1 1,30 Жиз 1 1 1 1,65 Жам 9 1 1 1,65 Жаовач Узбекистон Республикам Давлат статистика кўмитаси маьяумотяари асосида ҳисобяаб чиқилган. Аҳолисининг ўсиш суръати ҳам республика ўртача даражаси атрофида. Аҳолининг табиий кўпайиши бўйича Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларидан кейинги, тахминан Хоразм, Наманган ва Бухоро вилоятлари билан бир каторда туради. 21 -жадвал маълумотлари тахлили шуни кўрсатадики, сўнгти 13 йил мобайнида вилоят аҳолиси 123 фоизга ўсган ҳолда, ўртача бир йиллик кўпайиш 1,60 фоизга тенг бўлган. Энг юкори кўрсаткич Бахмал, Жиззах ва Пахтакор туманларида кўзга ташланади, бу холат уларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан боғлик бўлган. Арнасой, Зафаробод ва Фориш туманларида демографик ривожланиш сустроқ. Аҳоли сони бўйича Янгиобод республикамизда факат Томди туманидан (Навоий вилояти) олдинда туради, холос. Демографик хусусиятлар, ўз навбатида, ахолининг табиий ҳамда механик ҳаракати туфайли юзага келган. Вилоятда туғилиш ва табиий кўпайиш курсаткичлари юқори. Жиззах вилояти аҳолиси йилига, 17-18 минг кишига кўпайиб бормоқда. Бундай купайиш тўлиқ табиий ҳаракат натижасида юзага келгак, миграция алоқалари эса салбий натижаларга эга бўлиб, табиий купайиш бу манфий қолдиғиыи тўлдирибгина қолмай, умумий аҳоли ўсишини ҳам таъминлайди. 2013-йилда вилоят аҳолисининг табиий кўпайиши 18,6 промилле, миграция қолдиғи эса минус 0,6 %о. 2012-йилда кўчиб келганлар 7748 киши, кўчиб кетганлар 10016 киши. Ҳар минг кишига ҳисоблаганда, туғилиш вилоят бўйича 22,6 кишини, вафот этгаилар 4,0 кишини ташкил килган. 22-жадвал маълумотлари кўрсатишича, туғилиш ва табиий кўпайишнинг юқори даражалари Бахмал ва Зарбдор туманларида қайд этилган. 22-жадвал Жиззах внлоятн ахолиснкинг табиий ва механик харакатн (ҳар минг кишига нисбатан, 2013 й.) т / \ удудла Табиий Механи т V т к к м 1 А 2 3 1 1 1 - 2 Ба 2 4 2 5 5 - 3 Д 2 3 1 1 1 - 4 Ж 2 4 1 5 4 1 5 За 2 3 2 9 7 1 6 За 2 3 1 1 1 0 7 Зо 2 4 1 3 4 - 8 М 1 2 1 2 1 7 9 П 2 4 1 7 8 - 1 Ф 1 3 1 6 7 - 1 Га 2 4 1 3 5 - 1 Я 2 4 1 4 8 - Ж 1 3 1 8 1 - В 2 4 1 7 7 - Жадвал Ўзбекистон Республикам Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган. Вилоят маркази -"Жиззах шаҳрида тугилиш 19,2 %о,"табий'й купайиш 15,4 ёки 1,54 % ни ташкил этган. Улим курсаткичлари Арнасой, Мирзачўл, Зафаробод, Дўстлик туманларида қолган ҳудудларга нисбатан пастроқ. Табиий купайиш эса, ўлим географиясида унча катта тафовут бўлмаганлиги сабабли, асосан туғилиш даражаси билан бслгиланади. Вилоятнинг нозогеографик вазияти ҳам ўзига хос. Бу ерда, хусусан, Бахмал, Ғаллаорол туманларида тоза ичимлик суви билан таъминланганлик даражаси пастлиги туфайли турли хил юқумли касалликлар учраб туради. Жиззах вилоятида миграция жараёнлари анъанавий хусусиятга эга. Даставвал, ўтган асрнинг 60-70 йилларида Мирзачўл даштини ўзлаштириш муносабати билан бу ерга республикамизнинг бошқа вилоятларидан, айникса кўшни Самарканд вилоятининг Жомбой, Пойарик, Булунгур, Пастдарғом, Навоий вилоятининг Нурота туманларидан куплаб ахоли кўчиб келган. Сўнгти йилларда эса миграция окими тескари йўналишда кучайиб бормокда. Хусусан, янги ўзлаштирилган худудларда келганларга нисбатан кетганлар кўп. Жадвалдан кўриниб турибдики, 2013-йилда вилоятнинг деярли барча кишлок туманлари ва Жиззах шаҳрида миграция интенсивлиги юқори бўлган холда унинг натижаси манфий бўлган. Айни вақтда, Мирзачўл туманида хар минг кишига 21,6 киши келган, 14,6 киши кетган, миграция қолдиги мусбат 7,0 промиллега тенг бўлган. Умуман олганда эса, Жиззах ва Зарбдор туманларида хам ахоли алмашинувининг натижаси ижобий, энг катта йўқотиш Янгиобод ва Арнасой туманларида кузатилади. Вилоятда 2013-йилда урбанизация даражаси 47,5 % (республикада 51,2 %), 2008 йилда эса у 29,2 фоиз бўлган. Шаҳарликлар 6 та шаҳар 43 та шахарчаларда истикомат қилади. "Кишлок тараккиёти ва фаровонлиги йили" Давлат дастурининг ижросига биноан вилоятда 34 та кишлок ахоли пунктларита шаҳарча макоми берилган. Жумладан, Жиззах туманида уларнинг сони 7 та: Жиззахлик, Гандумтош, Қораянтоқ, Токчилик, Мулканлик, Кангли ва Учтепа; Бахмал туманида 6 та: Мугол, Новка - I , Аламли, Тонготар, Октош хамда Бахмал; Ғаллаоролда 4 та: Абдукарим, Лалмикор, Чувиллок, Кангли - 1. Қолган туманларда бундай шаҳарчалар озроқ, Пахтакор ва Дўстлик туманларида эса атиги биттадан (Гулзор ва Наврўз). Янги шахарчалар орасида Ғолиблар (12,0 минг киши), Жиззахлик (15,6 минг), Токчилик (15,8 минг), Мулканлик (11,0 минг), Юксалиш (11,5 минг киши) аҳоли сони бўйича ажралиб туради. Умуман олганда эса, Жиззах шаҳридан ташкари колган шаҳар жойлар кўпроқ кичик синфларга тааллуқли. Бу ерда урбанистик таркибнинг ўрта бўғини нихоятда заиф: 50-100 минг аҳолига эга бўлган бирорта шаҳар йўқ, Пахтакор, Ғаллаорол, Даштобод шаҳарлари аҳолиси 20-25 минг атрофида. Жиззах вилоятида 500 дан ортиқ кишлок аҳоли пунктлари бор. Янги шахарчалар пайдо бўлганлиги сабабли колган кишлоқлар янада майдалашган; ҳар бир кишлоққа ўртача 1100-1200 кишидан тўғри келади. Нисбатан йирикроқ кишлоклар Сангзор дарёси ҳамда Тошкент -Самарканд автомагистральи бўйида, Жиззах шаҳри атрофи ва янги ўзлаштирилган жойларда учрайди. Мехнатга лаёқатли ёшдаги ахоли 694 минг киши, иктисодий фаол аҳоли 424 минг, иктисодиётда банд ахоли 403 минг кишидан иборат. Бир йилда жами 43-45 мингта янги иш ўринлари яратилади, уларнинг 3/5 кисмидан кўпроғи кишлоқ жойларига тўгри келади. Бу ўринлар, асосан, чорвачилик ва касаначилик доирасида ташкил этилган. Банд бўлган аҳолининг 2/3 қисми моддий ишлаб чиқариш соҳасига мансуб. 2012-йил якунларига кўра, саноатда банд бўлганлар улуши 7,5 %, курилишда 6,9 %, савдо, умумий овқатланиш соҳаларида 8,1 %, транспорт ва алоқада 3,7 % га тенг. Иқтисодиётда банд бўлганларнинг энг катта қисми қишлоқ ва ўрмон хўжалигида қайд этилади (42,4 %). Аҳолининг миллий таркибида маҳаллий миллат вакиллари, яъни ўзбеклар кўпчнликни ташкил қилади (88,5 %, 2013Й.). Шунингдек, бу ерда қозоклар (Фориш, Арнасой, Мирзачўл) ва кирғизлар (Дўстлик, Бахмал, Зимин) хам бироз кўпроқ. Бошқа миллат вакиллари - тожик, рус, татарлар хам бор. Хўжалиги. Жиззах вилояти ўзининг минтақавий иқтисодиёт тузилмасига кўра ривожланиб бораетган аграр-индустриал худуд ҳисобланади. Уиинт ҳиссасига республика ялпи ички маҳсулоти қийматининг -2,2 фоизи, саноат ишлаб чиқаришининг -1,3, қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 5,0, макана савдо айланмасининг -3,2 ва пуллик хизматнинг -2,3, экспортнинг 10,2 - ва импортнинг -1,0 фоизи тўғри келади. Бу нисбий рақамларни вилоятнинг демографик салоқияти билан таққослаганда (4,0 %) вазият янада ойдинлашади. Демак, айтиш мумкинки, вилоятнинг фақат агроиктисодиёт тизимида аҳвол бирмунча яхшироқ. Ялпи худудий маҳсулот таркиби эса қуйидагича (2013 й.): саноат ишлаб чиқариши -10,2 %, қурилиш -8,4 %, қишлоқ хўжалиги -37,8 %, транспорт ва алоқа -10,4 %, савдо ва умумий овқатланиш -8,9 %, соликлар -3,5 %, бошқа соҳалар -18,8 %. Сўнтти йилларда барча асосий иқтисодий кўрсаткичларда ўсиш кузатилади. Кичик бизнес (тадбиркорлик) ялпи худудий маҳсулотнинг 80,1 фоизини таъминлаган бўлиб, бу соҳада иқтисодиётда жами банд бўлганларнинг 82,0 фоизи хизмат қилади. Унинг ҳиссасига қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 99,8%, - қурилиш -89,6 %, савдо - 34,2 %, саноат маҳсулотининг 34,2 % тўғри келади. Кичик бизнеснинг асосий қисм,и хусусий тадбиркорлар фаолиятидан иборат. Саноати. Жиззах вилояти саноати унча ривожланмаган. Фаолият кўрсатаётган жами саноат корхоналарининг сони 1170 та, шу жумладан, йирик саноат корхоналари 19 та. Бу макроиқтисодий соҳада 7,2 минг киши ишлайди. Тармокдар таркибида енгил ва озиқ-овқат саноати етакчилик қилади. Мазкур икки тармоқ вилоят ялпи саноат маҳсулотининг 2/3 қисмини беради (6-расм). 2013-йилда 70,2 минг тонна пахта толаси, 115 минг т чигит, 12,6 минг т ўсимлик ёғи, 56,9 минг т ун, 47,3 минг т омихта ем, 530 минг дона аккумляторлар ишлаб чиқарилган. Шунингдек, 85,4 минг т гўшт ва гўшт маҳсулотлари, 400,2 минг т сут маҳсулотлари қам олинган. ■ ёқилғи-энергетика ■ машинасочлик ва метални қайта ишлаш «енгил саноат • озиқ овцат ■ кимё ва нефт кимёги ■ қурилиш материэллари ун крупа оа комбикорм к бошцалар Аккумуляторлар Жиззах акумлятор заводида, ун маҳсулотлари Жиззах ва Дўстлик шаҳарларида жойлашган дон маҳсулотлари комбинатларида, плёнка ва қувурлар "Жиззах пластмасса" АЖда ишлаб чиқарилади. Пахтани қайта ишлаш заводлари пахта етиштиришга ихтисослашган қишлоқ туманлари марказларида жойлашган (Пахтакор, Дўстлик, Мирзачўл). Вилоят саноати аккумулятор, пластмасса буюмлар, трикотаж буюмлар, охак, гипс, пахта ёғи, ун каби маҳсулотларни, ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Вилоятда электр энергетика базаси ниҳоятда сует ривожланган: электр энергияни Сирдарё ИЭС дан олинади. Тоғ-кон саноати Қўйтош (вольфрам, молибден), Маржонбулоқ (олтин), Учқулоч (қўрғошин, рух) ва бошқа "ресурс" шаҳарчаларда ташкил этилган. Киме, машинасозлик ва мсталлни қайта ишлаш, қишлоқ ва йўл хўжалиги машиналарини таъмирлаш йўлга қўйилган. Вилоятда қурилиш материаллари саноати ҳам бирмунча ривожланган (Жиззах, Даштобод, Ғаллаорол). Зафаробод туманида йирик цемент заводи ишга туширилган. (2013-йилда унинг қурилишига 120 млн АҚШ доллари сарфланган). 15-иловада келтирилган маълумотлар таҳлили кўрсатишича, Жиззах шаҳри вилоят саноати маҳсулотининг 36,0 фоизини ва Дўстлик тумани 19,3 фоизини таъминлайди. Бу соҳа Зомин ва Пахтакор туманларида ҳам кўзга кўринарли даражада. Қолган қишлоқ туманларида эса саноат ишлаб чиқариши ривожланмаган (айниқса Мирзачўл ва Янгиобод туманларида). Халк истеъмол молларининг 46,6 фоизи биргина вилоят маркази -Жиззахга тўғри келади. Қишлоқ туманлари орасида Дўстлик ҳамда Жиззах ва Ғаллаорол, Бахмал туманлари ажралиб туради. Умуман олганда эса, вилоят саноатининг тармоқлар ва худудий таркиби унча ривожланмаган. Бинобарин, бу ерда мавжуд хом ашё ва минерал ресурслардан, бой меҳнат захираларидан самарали фоидаланиш асосида саноат ишлаб чикариш салохиятини юксалтиришга катта эътибор қаратиш лозим. Махаллийлаштириш хамда ишлаб чикаришни модернизация ва диверсификациялаш минтақа саноатини ривожлантиришнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Хусусан, "Жиззах" махсус индустриал зонасининг барпо этилиши минтака саноат салохиятини кескин кўтаради. Қишлок хўжалиги. Турли тармоқларга ихтисослашган кишлоқ хўжалиги Жиззах вилояти иктисодиётининг етакчи тармоги хисобланади. Минтака пахта, чорвачилик, боғдорчилик, лалмикор дехкончилик, асаларичилик, картошка, сабзавот, полиз (ковун, тарвуз) маҳсулотларини етиштиришга ихтисослашган. Дехқончилик хиссаси - 48 %. Бу нисбат об-хаво, иқлим шароитлари хамда мамлакатимизнинг аграр сиёсати таъсирида ўзгариб туради. Вилоятда жами кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлар 1266,3 минг гектарга тенг. Унинг 22,0 фоизи суғориладиган ерлар. Кўриниб турибдики, минтакада интенсив равишда қишлоқ хўжалиги, хусусан суғорма дехкончиликни ривожлантириш имкониятлари бирмунча чекланган. Сугориладиган ерлар улуши айникса тог ва тоғолди худудларда жойлашган Фориш, Зомин, Бахмал, Ғаллаорол, Янгиобод кишлок туманларида оз. Фориш туманининг кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлардан бор- йўғи 0,3 фоизи, Янгиобод туманининг 6,6, Бахмал туманининг 8,2 фоизи сугориладиган ерларга тўгри келади. Бу кўрсаткич Арнасой, Зафаробод, Мирзачўл туманларида анча юқори, Зарбдор, Пахтакор, Жиззах туманларида эса у деярли 100 фоизга тенг (23-жадвалга қаранг). Кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 38,4 фоизи экин майдонлари билан, 59,8 фоизи пичанзор ва яйловлар билан банд. Пичанзор ва яйловлар Бахмал, Зомин, Фориш, Янгиобод каби тог ва тоғолди худудларда жойлашган қишлоқ туманларида, экин экиладиган ерлар эса пасттдакислик худудларда {Арнасой, Дўстлик, Пахтакор, Зарбдор ва бошкалар) кўп. 2013-йил маълумотлари бўйича, кишлок хўжалик экинларининг умумий майдони 390 минг гектарни ташкил қилади. Жами қишлок хўжалик махсўлотининг 63,0 фоизи дехкон хўжалиғига, 36,2 фоизи фермер хўжаликларига тўгри келади. Дехкон хўжаликларининг улуши чорвачиликда, боғдорчилик, картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини етиштиришда кўпроқ. Фермер хўжаликлари эса, асосан пахтачиликда. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Жиззах вилоятида, кўшни Сирдарё вилоятида бўлгани каби, тадбиркорлар асосан фермер хўжаликларида фаолият кўрсатишади. Улар ёки уларнинг ота-боболари бир вактлар республика-мизнинг бошка вилоятларидан айни шу мақсадда кўчиб келишган. Жипах вилоят кншлок хўжалигида фоидаланиладнган ерлартаркнбн Қ ишло к М ай. юн Қ ншло к Ш у Қишлок хўжалигида э ки к уп б ўз п ичаА 4 3 3 8 1 - 1 Б 1 1 8 3 3 2 5 Д 4 3 3 9 1 - Ж 1 8 3 5 2 0 3 З 5 3 3 9 М 0 8 З 5 3 2 8 2 - 1 З 2 1 3 3 0 0 6 М 4 3 3 8 2 0 1 П 3 2 2 9 1 - - Ф 9 4 1 4 0 0 9 Ғ 1 1 1 5 1 0 4 Я 7 6 4 4 2 1 5 В 2 1 2 3 М 0 5 Жадная "Узбекистан Респубяикаапшнг ер фонда' - Т.: ЎзР ер ресурслари, геодезия. картография ва давлат кадастра датат кўмитаси. 2011. S 2 бет маьлумотлари acoctuta ҳисоолаб чиқилган. Фермер хўжаликларига бириктирилган ер майдони 475 минг га, уларда ишлайдиганлар 61,3 минг киши, ҳар бир фермер хўжалигига ўртача 11,2 гектардан ер тўғри келади. Ваҳоланки, бу курсаткич Фарғона водийси вилоятлари ҳамда Хоразм вилоятида жуда паст. 2012-йил якунлари бўйича барча донли экинлар майдони 206,3 минг га, унинг 194,1 минг гектари бошокди дон экинлари билан банд бўлган. Шу жумладан, 156,6 минг га ерга буғдой экилган, умумий хосил - 443 минг т, хосилдорлик 28,3 ц/га {2009/й.- 34,2 ц/га) тенг бўлган. Пахта майдонлари 101,4 минг га, ялпи хосил - 231 минг т, хосилдорлик 22,8 ц/га ни ташкил эттан. Картошка 1,6 минг гектарга, 8,6 минг гектарга сабзавот, 8,5 минг гектарга полиз экилган. Ялпи ҳосил, мое чолда, 46,3; 282,2; 188,3 минг тоннадан. Ем-ҳашак экинлари, жами 37,5 минг гектар атрофида, уларнинг аксарият қисми фермер хўжаликларига тўғри келган. Боғдорчилик эса 12,8 минг гектарда ташкил этилган, ялпи хосил-65,6 минг т. (асосан олма), хосилдорлик- 70,4 ц/га. Вилоят қишлоқ хўжалигида 2012-йилда тирик вазнда 142,3 минг т гўшт, 400,2 минг т сут, 130,2 млн дона тухум, 3 минг тонна жун, 625,5 тонна пилла етиштирилган. Барча тоифадаги хўжаликларда йирик шохли қорамоллар 700,4 минг бош (кўпчилиги дехкон хўжаликларда), қўй ва эчкилар 1538 минг бош, отлар 21 минг бош бўлган. Қишлоқ хўжалити географиясида сезиларли ҳудудий тафовутлар мавжуд. 16-иловада келтирилган маълумотлар бўйича, энг кўп қишлоқ хўжалити маҳсулотларини (қийматига кўра) Бахмал, Ғаллаорол, Жиззах, Зомин ва Дўстлик туманларн беради. Турли хил қишлок хўжалити маҳсулотларини етиштиришда хам туманлараро фарқлар яққол кўзга ташланади. Масалан, бошоқли дон кўпроқ Дўстлик, Мирзачўл, Зомин ва Пахтакор туманларида, полиз - Зарбдор ва Мирзачўлда, сабзавот -Ғаллаорол, Бахмал ва Жиззах туманларида, картошка - Бахмал ва Ғаллаоролда, мева - Бахмалда етиштирилади. Ижтимоии география. Жиззах вилоятида, мамлакатимизнинг бошқа минтақалари сингари, ижтимоии соҳалар ривожланишига устувор аҳамият берилмокда. Бу республика Президенти томонидан ишлаб чиқилган бозор муносабатларига ўтишнинг асосий тамойилларига мое келади. Вилоятда аҳоли жон бошига тўғри келадиган чакана савдо айланмаси Жиззах шаҳридан ташқари, Ғаллаорол, Жиззах, Зомин ва Бахмал туманларида, пуллик хизмат Жиззах, Ғаллаорол, ва Зомин туманларида, нисбий кўрсаткичларда, юкори улушларга эга. Аҳолининг тоза ичимлик суви билан таъминланиши вилоят бўйича ўртача 72,3 %, табиий газ билан - 75,4 %. Кўриниб турибдики, ушбу соҳада ўз ечимини топмаган муаммолар хам мавжуд. Жами тиббиёт муассасалари сони 63 та, уларнинг кўпчилиги бюджет тизимида. Бемор ўринлар сони ҳар 10 минг ахолига 40,5 та, амбулатория - поликлиника муассасалари 272 та. 2013-йилда вилоятда жами 2006 врачлар бўлиб, ҳар 10000 кишита -16,6 та врач, 90,7 ўрта медицина ходимлари хизмат кўрсатган; Қишлоқ врачлик пунктлари 174 та бўлиб, ҳар бир қишлоқ туманига ўртача 17,5 тадан тўгри келади. Ҳар 100 минг аҳолига ҳисоблаганда, касалланиш 44,4 минг киши бўлган. Умумтаълим мактаблари 546 та, ўқувчилар - 199 минг киши; хар бир мактабда ўртача 364 тадан ўқувчи бор. Бу курсаткич аҳоли зич жойлашган минтақалар - Фарғона водийси, Хоразм ва Тошкент вилоятларига қараганда анча паст, Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро ёки Навоий вилоятларига нисбатан эса каттароқ. Таълим географиясидаги бундай тафовутлар минтақаларнинг табиий шароити ва ишлаб чиқариш ҳамда аҳолини худудий ташкил этиш хусусиятлари билан боғлиқ. Вилоятда академик лицейлар 4 та (талабалар 3610 нафар), касб-ҳунар коллежлари 75 та (талабалар 61780 нафар). Академик лицейлар асосан вилоят марказида, касб-ҳунар коллежлари эса барча қишлоқ туманларн ва шаҳарларида ташкил этилган. Жиззах шаҳрида 2 та олий ўқув юрти - педагогика ва политехника институтлари борИнвестиция, транспорт ва ташки иктисодий алокалар. Жами киритилган инвестициянинг 2/5 қисми ишлаб чикариш тармокдарига, 60,0 фоизига якини ноишлаб чикариш соҳаларига йуналтирилган. Албатга, бу кўйилмалар яқин келажакда ўз самарасини беради. Инвестициялар худудий таркибида Жиззах етакчи - 34,2 %, Ғаллаорол туманига жами инвестиция ҳажмининг 13,0 % тўгри келади. Шунингдек, Бахмал, Жиззах ва Зомин туманларининг хам ҳиссаси катта. Айни вақтда, бу кўрсаткич Янгиобод, Зафаробод ва Мирзачўл туманларида жуда паст. Хорижий инвестициялар ёрдамида 50 та кўшма корхона ташкил этилган. 2012- йилда фаолият кўрсаттан кўшма корхоналар вилоят ялпи махсулотининг 20,3, экспортининг 6,8 % ни таъминлаган. Уларда жами 1032 киши ишлаган. Импорт хажми 12652 минг АҚШ долларига тенг бўлган. Вилоятда транспортнинг хар хил турлари мавжуд. Юк ва йўловчилар ташиш асосан автомобиль транспорта зиммасига тушади. Масалан, 2010- йилда транспортда ташилган юк 25,6 млн. тоннами ташкил этган ҳолда, у тўлиқ автомобиль транспорта томонидан амалга оширилган. Шу йилда транспортда ташилган йўловчилар сони 187,7 млн. кишига тенг бўлган. Жиззах вилоятининг транспорт географик ўрни қулай. Бу ердан Катта узбек йўли, электрлаштирилган темир йўл ўтган. Вилоят ва унинг маркази - Жиззах шаҳри Тошкент, Самарканд, Бекобод шаҳарлари билан алока қилиш учун қулай имкониятга эга. Ташки иктисодий алоқалар, асосан Хитой, Россия, Швейцария, Гонконг, Туркия, Сингапур ва бошқа давлатлар билан олиб борилади. 2012-йилда вилоятнинг ташқи савдо айланмаси 175,6 млн. АҚШ долларига тенг бўлган ва ўтган йилга нисбатан бироз камайган (270,6 млн доллар). Экспорт 115,3 ва импорт 60,3 млн. долларни ташкил килган. 2008 йилда бу кўрсаткичлар мое тарзда, 131,0; 103,8; ва 27,1 млн. АҚШ доллари ҳажмига тенг бўлган. Экспорт таркибида пахта толаси 73,2 % (2009-йилда 81,6 %, 2008 йилда 64,9 %), озиқ-овкат маҳсулотлари 10,1 %. Импорт таркибида эса машина ва ускуналар 30,9 % (2008 йилда 53,0 %), озик-овкат маҳсулотлари 31,1 % (13,6 %)фоизни ташкил этган. Иктисодий алоқалар географиясида Пахтакор (экспортда 19,4 %) ва Дўстлик (10,3 %) туманлари олдинда туради. Шу билан бирга, кулай инвестиция муҳитининг мавжуд эмаслиги ва кўшма корхоналар барпо этилмаганлиги сабабли Фориш, Янгиобод, Ғаллаорол туманларида экспорт йўқ даражада. Импортда эса, энг аввало, Жиззах шаҳрининг улуши катта - 55,8 %. Зарбдор тумани хам бу борада ажралиб туради - 17,6 %. Айни вақтда, Арнасой, Дўстлик ва Мирзачўл қишлок туманларида кўрилаётган йилда импорт оз даражада амалга оширилган. Вилоят хўжалигннинг худудий таркиби. Вилоят табиий шароити, афоиклим ва минерал хом ашё ресуреларининг ҳудудий хусусиятлари бу ерда иккита асосий табиий-хўжалик районларининг шаклланишига олиб келган. Биринчиси ёки Юқори район тот ва тоғолди худудларда жойлашган Зомин, Бахмал, Ғаллаорол, Фориш, Жиззах ва Янгиобод туманларини ўз ичига олади. Район вилоят умумий майдонининг 87,8 фоизи ва аҳолисининг 3/4 қисмига яқинини ўзида мужассамлаштиради. Бу ҳудудда лалмикор деққончилик, хусусан, буғдой етиштириш, шунингдек, боғдорчилик, асаларичилик, картошка, жун ва сут-гўшт чорвачилиги, рекреация ва туризм ривожланган. Район минтақа ялпи саноат ва қишлок ҳўжалик маҳсулотининг ярмидан ортиғини беради. Бу ерда жойлашган Жиззах шаҳар вилоят саноатининг асосий марказидир. Иккинчи - Қуйи район асосан паеттекисликларда жойлашган, янги ерларни ўзлаштириш негизида ташкил топган Арнасой, Дўстлик, Зарбдор, Зафаробод, Мирзачўл ва Пахтакор қишлоқ туманларидан иборат. Район вилоятнинг пахтачиликка ихтисослашган ҳудуди ҳисобланади. Шунингдек, бу ерда сабзавотчилик ва полиз маҳсулотларини етиштириш ҳам яхши йўлга қўйилган. Қуйи районда вилоят умумий майдонининг 12,2 ва аҳолисининг 26,7 фоизи жойлашган. У минтака саноат ишлаб чиқаришининг 43,8 ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 44,9 фоизини беради. Келтирилган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, вилоятда саноат ва қишлок. хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми бўйича Дўстлик, Зафаробод, Пахтакор туманлари юқори, Янгиобод, Ғаллаорол, Мирзачўл туманларининг кўрсаткичлари эса, паст даражада. ХИМ ишлаб чикариш Жиззах шаҳри ва Дўстликдан ташқари барча туманларда вилоят даражасидан камлигини кўриш мумкин. Аҳолига пуллик хизмат курсатишда Дўстлик, Жиззах, Мирзачўл туманлари бироз юқори бўлса, Янгиобод туманининг улуши анча оз. Қолган туманларнинг иктисодий салоҳияти унча юқори эмас. Келажакда Жиззах вилоятининг ривожланиш стратегияси турли омиллар асосида амалга оширилиши мумкин. Бу борада вилоятнинг мавжуд табиий - ресурс салоҳиятидан кенг фойдаланиш, иқтисодиётининг таркибий тузилишини бойитиш ва замонавийлаштириш, "Жиззах" махсус индустриал зонасини барпо этиш муҳим аҳамият касб этади. Вилоятда меҳнат ресурелари кўп, шу боис, бу ерда меҳнатни кўп талаб қилувчи озиқ-овкат ва енгил саноатни ривожлантириш имкониятлари катта. Шунингдек, Жиззах вилоятининг кулай иктисодий ва транспорт иктисодий географик ўрнини ҳам таъкидлаш жоиз. У республикамизнинг Марказий ва Зарафшон минтақаларини боғловчи халқа ва ўзига хос ўсиш қутби ёки қутбийлашган ландшафт сифатида ҳам ривожланиши мумкин. Бинобарин, вилоятнинг ҳудудий сиёсати кўпроқ шу туманларга қаратилиши лозим. Айниқса Арнасой, Бахмал, Зомин, Фориш, Янгиобод Жнззах внлоятн нжтимонн ва иктисодий рнвожланншннннг асосий инднкаюрлари т / Х удуд Қ ишл х им П удр М ак П улл К апи1 А 0 1 0 0 0 0 2 2 Б 0 1 0 0 0 0 0 3 Д 4 2 3 0 0 0 0 4 Ж 0 0 0 0 0 0 0 5 З 0 1 0 0 0 0 0 6 З 1 1 0 0 0 0 0 7 З 0 0 0 0 0 0 0 8 М 0 1 0 0 0 0 0 9 П 1 1 0 0 0 0 0 ! Ф 0 0 0 0 1 0 0 П Ғ 0 1 0 0 0 0 0 1 Я 0 1 0 0 0 0 1 1 Ж 2 0 3 3 2 3 2 В 1 1 1 1 1 1 1 Жадвал Ўзбекистон Республикам Давяат статистика кўмитаси маълумотлари асосида ҳисоблаб чикилган. қишлоқ туманларида инвестиция муҳитини яхшилаш, ижтимоий- иктисодий сохаларни жадал ривожлантириш талаб этилади. Сирдарё вилояти Сирдарё вилояти Ўзбекистон Республикасининг майдони ва аҳоли сони бўйича энг кичик маъмурий бирликларидан саналади. У 1963-йил 16- 4 февралда ташкил этилган, майдони 4,28 минг кв. км ёки республика ҳудудининг бор-йўғи 0,95 фоизини ташкил этади, холос. Бу борада у мамлакатимизда охирги ўринда туради. Аҳолиси 2014-Йил маълумотларига Караганда, 763,7 минг киши. Бу Ўзбекистон жами ахолисига нисбатан 2,5 %, Мирзачул иктисодий районининг 39,0 фоизи демакдир. Ахоли сони бўйича хам вилоят энг сўнгти ўринда. Мамлакатимиз ва иктисодий район худудий меҳнат тақсимотида бу минтақа аввало қишлок хўжалик маҳсулотларига, жумладан, пахта, полиз экинлари, дон ва бошка маҳсулотларни етиштиришга ихтисослашган. Хўжалиги, умуман олганда, ҳудудий агро-индустриал мажмуа шаклига эга. Колаверса, ушбу вилоятнинг ташкил этилишини асосий мақсади хам янги ерлар, яъни Мирзачўлни ўзлаштириш асосида пахтачиликни ривожлантириш бўлган. Бундан тахминан 100 йил муқаддам мазкур чўлнинг ўзлаштирилиши Чор Россияси томонидан бошланган ва ўша вактда жуда катга майдонни эгалловчи Сирдарё вилояти (бўлими) хам ташкил этилган. 2013-йил якунларига кура, Сирдарё вилояти Ўзбекистон ялпи ички махсулотининг 1,9 фоизини берган, унинг саноат ишлаб чикаришдаги улуши - 2,4 % дир. Қишлоқ хўжалигининг ҳудудий мужассамлашув курсаткичи анча юқори, яъни 3,9 фоизга тенг. Қолган асосий ижтимоий-иқтисодий индикаторлар 1,5-1,9 % атрофида, экспорт-импорт салохияти эса бундан хам паст. Сирдарё вилояти маъмурий жиҳатдан 8 та қишлоқ туманлари, 5 та тумаш а бўЙсинувчи шаҳар ва 25 та шаҳарчалардан иборат. Қишлоқ фуқаролар йиғинлари 69 та бўлиб, улар жами 257 та қишлоқ аҳоли пунктларини бирлаштиради. 25-жадвал маълумотларидан кўриннб турибдики, айрим қишлок туманлари вилоят ташкил топганидан олдин хам мавжуд бўлган. Масалан, Сирдарё тумани 1939-йилда, Гулистон 1952 йилда, Боёвут - 1961 йилда ажратилган. Энг сўнгти туман 1988-йилда ташкил этилган (Мирзаобод). Вилоят майдони кичик, унинг туманлари хам шунта мое холда майда, ўртача ҳар бир қишлок туманларига 0,54 минг кв. км тўғри келади. Бироқ, бу кўрсаткичлар худуди бўйича деярли тенгдош Андижон вилоятига солиштирилса, улар нисбатан каттароқ туюлади. Маълумки, Андижон вилоятининг майдони 4,30 минг кв. км бўлиб, шундай кичик худудда 14 та қишлоқ туманлари бор, ҳар бир туманнинг майдони ўртача 0,31 минг кв км. Вилоятда энг катта туман билан энг кичик туман орасидаги нисбат (Мирзаобод ва Гулистон туманлари) 1,83 мартани ташкил килади. Иктисодий географик ўрнн ва табиий ресурелари. Сирдарё вилояти нисбатан кулай иктисодий географик мавкега эга. Вилоят мамлакатимиз доирасида гарб ва : ' жануби-ғарбда Жиззах, шарк ва шимоли-шаркда Тошкент вилояти билан чегарадош. Геосиёсий ўрни ҳам ўзига хос: Сирдарё вилояти шимолда Қозогистон Республикасининг Жанубий Қозоғистон вилояти, жанубда Тожикистон Республикасининг Сўгд вилояти билан туташ- Вилоятнинг деярли коқ ўртасини кесиб ўтган магистраль йуллар ("Сирдарё ўки") ҳам унинг географик ўрнининг қулайлиги, транзит хусусиятга эгалигини кўрсатади. Ер усти тузилиши унча мураккаб бўлмаган, Сирдарё вилояти фойдали казилмаларга ҳам бой эмас. Фақатгина қурилишларда ишлатиладиган ғишт ишлаб чиқариш учун хом ашёни хисобга олмаганда, (Боёвут ва б.) деярли бошка бойликлари аниқланмаган. Ҳудудининг аксарият қисми текисликлардан иборат бўлиб, Жиззах вилоятидан фарқ килган ҳолда, у сугорма деҳкончилик килиш учун анча кулайдир. Аммо умумий ер фонди нафақат иктисодий районда, балки республикада ҳам нисбатан кичик ҳисобланади. Вилоятда вегетация даври узун бўлиб, у 210-228 кунга етади. Иклимининг иссиқлиги, вегетация муддатининг узоқлиги иссиқсевар экинлар етиштириш учун қулай. Асосий сув ресурсларига Сирдарё киради ва у худуд ерларини суғоришга хизмат қнлади. Республикамиздаги газ билан ишлайдиган энг йирик, қуввати 3000 кВт бўлган Сирдарё ИЭС вилоятнинг Ширин шаҳрида курилган. Сирдарё вилоятидаги ўзига хос табиий- иктисодий, геофафик омилларнинг мавжудлиги хужаликнинг суғорма деҳқончилик ва шу асосда баъзи тармоқпарнинг ривожланишига олиб келган. Шундай қилиб, вилоятнинг табиий шароити, хусусан минерал ресурс салохиятининг пастлиги, унинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига таъсир кўрсатади. Минтака ер усти тузилиши хам ижобий, хам бироз салбий ахамиятга эга. Унинг баландлиги денгиз сатҳидан 310-320 метрдан ошмайди. Бундай текислик уй-жой курилиши, транспорт инфратузилмасини ривожлантириш хамда аҳоли жойлашуви учун қулай. Аммо қишлоқ хўжалиги, хусусан суғорма деҳқончилик нуктаи назаридан ер бироз нишаб бўлгани ҳам маъкул. Сабаби, бундай шароитда сув тўпланиб, ер захланиб крлмайди. Қишлок туманларининг жойланиши, ташки киёфаси (конфигурацияси) хўжаликни худудий ташкил этиш ва бошкаришда бироз кийинчиликлар туғдиради. Масалан, Мирзаобод туманининг бир қисми унинг асосий қисмидан "узилган" (эксклав) холда, Околтин ва Сардоба туманларининг ўртасида жойлашган; Сирдарё тумани меридианал (тик) холда чўзилган бўлса, Ховос горизантал кўринишга эга. Фақат Сайхунобод тумани бироз ихчам (компакт) худудий кўринишга эга, холос. Минтақанинг барқарор ижтимоий-иктисодий ривожланишига маъмурий-худудий тузилманинг ўзгарувчанлиги хам салбий таъсир кўрсатади. Маъмурий бирликларнинг қўшилиб, яна қайта тикланиши, қишлоқ туманлари чегараларнинг ўзгариб туриши каби "географик ўиинлар" худудларни бошқариш, аҳолига хизмат кўрсатиш, қолаверса, ретроспектив илмий тадқиқотлар олиб боришда хам айрим қийинчиликларга олиб келади. Вилоят ахолией ва меҳнат ресурелари. Юқорида таъкидланганидек, миитақанинг демографик кўлами унча катта эмас. Бирок, бу ерда аҳоли зичлиги анча юқори, яъни анъанавий чўл ҳудудларига хос эмас. Бу кўрсаткич ўртача 178 кишига тенг, у Боёвут туманида 229 кишидан ортиқ; ўртачадан юқори даража Сирдарё туманида қам кузатилади (25-жадвал). Вилоят ахолисининг ўсиши республиканинг баъзи турдош ҳудудларига қараганда бирмунча сустроқ. У 2008-2014-йилларда ўртача 8,8 минг кишидангина кўпайиб борган. Бу ўртача йиллик кўпайиш 1,20 фоиз демакдир. Ваҳоланки, мамлакатимиз аҳолиси сўнтти йилларда 1,60 фоиз атрофида ортиб бормоқда. Узоқроқ тарихий демографик давр олинса хам ўсиш суръатлари жуда катта эмас. Чунончи, 1989-2014-йиллар мобайнида Сирдарё вилояти аҳолиси 134,2 фоизга ошган, холос (1989-йилда Минтақа аҳолисининг бундай ўсиши унинг табиий ва механик ҳаракатига боғлиқ бўлган. Аҳоли табиий ва механик ҳаракати 42-жадвалда келтирилган. Унта кўра, вилоятда туғилиш коэффициентининг тобора камаиишини кўриш мумкин. Жумладан, у 2008-йилда 24,3 промиллега тент бўлган, 2013-йилда эса 21,9 ни ташкил килган (2000 йилда туғилиш 22,1, ўлим 5,5 промилле бўлган). Бу, албатта, Кдшкадарё, Сурхондарё, Хоразм каби вилоятлар кўрсаткичидан пастрокдир. Туғилишнинг умумий коэффициенти Мирзаобод гуманидаги 24,1 промилледан Сирдарё туманидаги 20,3 гача фарқ қилади. 2008 йилда ҳам бундай ҳудудий тафовутлар унча катта бўлмаган: Ховос туманида 26,0, Околтин да 21,3 %о. Қизиги шундаки, шаҳар жойларда, масалан, Гулистон ва Янгиерда бу кўрсаткич кишлоқ жойларга қараганда юқорироқ. Ўлим кўрсаткичи анча паст; 2013-йилда у вилоят бўйича 4,8 промилле бўлган ҳолда, туманлар доирасида 3,5 дан (Сардоба) 5,5 промиллегача (Сирдарё туманида) ўзгаради. Энг юқори кўрсаткич эса Гулистон шаҳрида кайд этил ад и. Аҳолининг табиий кўпайиши туғилиш даражасидаги худудий хусусиятларга эга. Бир йилда у 17,1 промилле, фоизда олинса - 1,71 %. Ваҳоланки, вилоят аҳолисининг реал кўпайиш суръати 1,0 фоиздан ортикроқ, холос. Демак, бундай демографик вазият аҳолининг ташқи миграцияси туфайли вужудга келган. Шу ўринда алоҳида таъкидлаш лозимки, Сирдарё вилояти аҳолиси асосан миграция таъсирида шаклланган республикамиздаги ягона минтака ҳисобланади. Утган аернинг дастлабки йилларида бу ерга рус фуқаролари (батраклари) кўчиб келган. Ўша пайтда русча номли аҳоли манзилгоҳлари вужудга келган (Крестьянское, Славянский, Дмитровское ва ҳ.к.). XX асрнияг 50-йиллари охирларида Мирзачўл даштини комплекс ўзлаштириш дастури амалга оширилиши бошланган. Сал кейинроқ шу мақсадда алоҳида вилоят ҳам ташкил этилган ва унта пойтахт сифатида деярли "бўш" жойда Янгиер (исми жисмига монанд) шаҳри барпо этилган. Унинг курилиши архитектор А.Зотов лойиҳаси бўйича 1956 йилда бошланган. Бироқ, у кўзланган мақсадига эриша олмади, бунта оддий географик омил, яъни Ховос ёки Урсатьевск шамоллари сабаб бўлди. Натижада, Сирдарё" вилояти маъмурий маркази сифатида Гулистон (аввалги Мирзачўл) шаҳри танланди. Мирзачўлни ўзлаштириш учун республиканинг бошқа вилоятларидан, асосан аҳолиси зич жойлашган худудлардан аҳоли (дастлаб мажбурий, сўнг ихтиёрий равишда) кўчиб келтирилган. Бу ерга кўпроқ Андижон, Фарғона вилоятларидан деҳқонлар (аввал ўзлари, келиб-кетиш тарзида ("вахта" кўринишида), кейинги йилларда оилалари билан бутунлай) кўчиб келишган. Чўлни ўзлаштириш жараенининг кейинги босқичларида Самарканд вилоятидан ҳам миграция бўлган. Улар кўпроқ чўлнинг ҳозирги қўшни Жиззах вилояти туманларига жойлашган (Пахтакор, Арнасой туманлари ва ҳ.к). Энг сўнгги йилларда хам Сирдарё вилояти аҳолиси анча "серқатнов", яъни миграцией ҳаракатчан: 2008-2013-йилларда вилоятга, ҳар 1000 кишига ҳисоблаганда, 8,5-10,2 киши келган, 10-13 киши ундан кетган, миграция қоддиғи энг сўнгги 2013-йилда ижобий бўлган. Келиш интенсивлиги, айниқса, Гулистон шаҳрида юқори (12-16 %о); Ширин шахрида ҳам бу кўрсаткич анча катта, унинг паст даражаси эса Сардоба ва Ховос туманларида қайд этилади. Янгиер ва Ширин шаҳарларида миграция жараёни анча интенсив хусусиятга эга бўлиб, уларнинг ахолией ўзининг кўнимсизлиги билан бошка жойлардан фарқ қилади. Шунингдек, Сирдарё, Ховос туманларида ҳам аҳолининг кўчиб келишига нисбатан кўчиб кетиши кўпроқ. Натижада, уларда миграция қолдиғининг юкори кўрсаткичлари кўзга ташланади. 2013-йил якунлари бўйича энг катта мусбат миграцион қолдиқ Гулистон туманига тегишли (26- жадвал). Вилоятда 2009-йилгача 5 та шаҳар (уларнинг 3 таси вилоятга бўйсунувчи мақомига эга) ва шунча шаҳарча мавжуд бўлган. Уларда жами аҳолининг 31,1 фоизи истиқомат қилган. Урбанизация жараенининг бундай демографик кўрсаткичи республика ўртача даражасидан 35,8 % анча паст. 2009-йилга келиб эса, вазият мамлакатимизда юз берган "қишлоқ" ёки "маъмурий урбанизация" туфайли шаҳарчалар сони 25 тага етган, урбанизация даражаси эса 43,2 фоизга етган. 26-жадвал Сирдарё вилояти ахолисининг табиий на механик харакатн (1000 кишига нисбатан) т / Ҳ удудл Ахолн табиий харакатн т ў к л кТ В 2 4 Ш т 2 0 1 Г 2 5 т J ш - 2 Ш 1 4 1 1 1 и 3 Я 2 1 Ш 2 П ^ т 1 Б 2 4 П 1 L 0 2 Г 2 5 J 1 2 3 3 М 2 3 ш ш 1 = 4 О 2 1 П П ш - 5 С 2 1 П & 2 1 6 С 2 3 Ж 6 6 0 7 С 2 1 Ш и 9 = 8 Х 2 4 Ш 2 8 £ Изоҳ; каср суратида 2013 йил, махражида 2008 йил маълумотяари келтирилган. Жадвал Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотяари асасида тушлган. Вилоятда 72,2 минг қишлоқ аҳолиси тўғридан-тўгри "шаҳарлик" бўлди. Бу хусусда Оқолтин тумани пешқадам (25,3 минг киши), Сирдарё ва Сайхунобод туманлари ҳам "янги" шаҳарликлар бўйича бирмунча олдинда. Лини пайтда, Ховос, Сардоба туманларида бирорта қишлоқ аҳоли пункта бундай мақомга сазовор бўлмаган. Таъкидлаш ўринлики, янги агрошаҳарлар сони Сирдарё вилоятида унча кўп эмас; бу борада у Қоракалпоғистон Республикаси билан биргаликда (11 та) мамлакатимизда охирги ўринларни бўлиб олишган (27-жадвал). Сирдарё вилоятида 260 та қишлоқ аҳоли пункти мавжуд - бу республикамизда энг паст ракам ҳисобланади. Ҳар бир қишлокка ўртача 1560 киши тугри келади. Кўриниб турибдики, вилоят қишлоқ жойлар географияси ва демографияси кўпрок ўртача катталикдаги аҳоли манзилгоҳлари борлиги билан тавсифланади (республикада бу кўрсаткич 1250 киши атрофида). Вилоят қишлоклари унча катта бўлмасада, уларнинг ташқи кўриниши, архитектура ва ободончилиги, ижтимоий инфратузилма билан таъминланганлиги мамлакатимизнинг кадимги ўзлаштирилган минтакаларидан ўзларининг ижобий хусусиятлари билан тубдан фарк қилади. Чунки, улар аввалбошданок махсус режа, шаҳарсозлик қоидаларига риоя қилинган қолда курил ran . Минтақанинг ижтимоий-иктисодий жихдтдан сует ривожланганлиги унинг урбанистик таркибида ҳам ўз аксини топган. Вилоятда бирорта катта, яъни "юзминглик" шаҳар йўк ва бу борада у республикамиз геосиёсий тизимида ягона ҳисобланади. Ҳатто вилоят маркази хдм бу даражага етиша олмаган. Гулистон шаҳрида 84,7 минг, Янгиерда 38,2 минг, Ховос шаҳарчасида 28,0 минг аҳоли бор. Қолган шаҳар жойларнинг ҳар бирида 20 мингдан оз аҳоли яшайди. Демак, вилоятнинг урбанистик "пирамидаси" жуда сует ривожланган ва унинг поғоналари тўлиқ эмас. Бу зса, ўз навбатида, ишлаб чикариш ва аҳолини ҳудудий ташкил этишнинг, уларнинг ҳудудий мужассамлашув даражасининг ўзига хослигидан далолат беради; аҳоли нисбатан зич жойлашган қишлоқ ва шаҳарлари зса унча катта эмас. Эьтироф этиш зарурки, вилоят аҳолиси ўз моҳиятига кўра бошқа ҳудуд аҳолисига Караганда ўзининг юкори даражада тадбиркорлнги билан ажралиб туради. Сабаби, у миграция окибатида шаклланган, миграция зса селектив, яъни 'танловчанлик", "териб олиш" хусусиятига эга. Вилоят аҳолисининг кўпмиллатлилиги ҳам кисман шу демографии омилларга боглик. Бу ерда ўзбеклардан ташкари, қозок, тожик, рус, татар ва бошка миллат вакиллари яшайди. Ўзбеклар жами аҳолининг 77,3 фоизини, тожиклар 9,3, козоклар 1,8, кирғизлар 2,1 фоизини ташкил килади (2013 и.). Меҳнатга лаёқатли аҳоли сони 2013-йилда 448 минг, иктисодиётда банд бўлганлар 342 минг киши (2001 йилда 246 минг) ни ташкил этган. Уларнинг 3/5 кисмига яқини моддий ишлаб чикариш соҳаларида, шу жумладан, саноатда - 8,9 %, қишлок ва ўрмон хўжалигида - 46,3 %, транспорт ва алокдда - 5,4 %, курил и шла - 6,3 %, савдо ва умумий овкатланишда - 7,2 % хизмат килишади. Номоддий соҳалар ичида бу борада таълим, маданият, санъат ва фан, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот бирмунча кўзга кўринарли кўрсаткичларга эга. Бир йилда 40-42 минг атрофида янги иш ўринлари яратилади. Уларнинг катта кисми кишок жойларга тўгри келади. Кичик бизнес ва тадбиркорлик соҳасида сўнги йилларда 25-27 минг янги иш ўринлари ташкил этилмокда. Минтақа хўжалиги ва унинг таркиби. Сирдарё" вилоятида ишлаб чикариш кучлари, бошқа худудлардан фарқ килган ҳолда, асосан бир аср доирасида шакллана бошлаган. Ҳозирги вақгда у кўпрок қишлоқ хўжалигига ихтисослашган район ҳисобланади. Вилоят ялпи ҳудудий маҳсулотининг 41,7 фоизини қишлоқ хўжалиги беради. Агроиқтисодиетнинг бундай катта улуши бўйича Сирдарё Сурхондарё вилоятидан кейинги иккинчи ўринда туради. Саноат ишлаб чиқаришининг хиссаси Жиззах, Сурхондарё, Хоразм ва Наманган вилоятларидан юқори, курилиш ҳам худди шундай ўртача мавкега эга. Бошка вилоятлар қаторида бу ерда ҳам кичик бизнес ривожланиб бормокда. У 2013-йилда ялпи ҳудудий махсулотнинг 84,1 фоизини таъминлаган. Бу республикада энг юкори кўрсаткич. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик минтақа иктисодиётининг турли тармоқларида ҳар хил ривожланган. Жумладан, у саноат маҳсулотининг 36,8 %, кишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 99,4 фоизини беради. Қурилишда КБ нинг улуши анча катта - 86,4 %; иктисодиётда банд бўлганлар таркибида ҳам унинг ҳиссаси - 78,7 %, чакана савдода эса пастроқ. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик (улар таркибига кичик корхоналар ва микрофирмалар киради) ҳудуд экспортининг 3-4 фоизини беради. Ушбу сектор субъектларининг умумий сони 6549 (фаолият кўрсатаётгани 5732)та, уларнинг деярли аксариятини микрофирмалар ташкил қилади. СИРДАРЕ ВИЛОЯТИ ИКТИСОДИЙ КАРТА Вилоят ҳудудлари доирасида ҳам КБ анча тафовутларга эга. Масалан, Янгиер ва Ширин шахарлари, Мирзаобод туманида 81 -97 % саноат маҳсулоти КБ корхоналарида ишлаб чиқарилади. Энг паст кўрсаткичлар Оқолтин, Гулистон ва Сардоба туманларида кузатилади. Қишлоқ хўжалигида кичик бизнеснинг мавкеи айниқса Оқолтин, Сайхунобод, Мирзаобод, Гулистон туманларида баланд - 100 %. Қурилиш ишларида бу кўрсаткичлар Боёвут ва Оқолтин туманлари хамда Янгиер шаҳрида 99 %, унинг нисбатан паст даражаси Ширин шаҳри ва Сидарё туманида қайд этилгаи. Маълумки, иқтисодиёт тармокларини ривожлантиришда инвестиция катта аҳамиятга зга. 2013-йилда Сирдарё вилоятига республика жами инвестиция ҳажмининг 2,3 фоизи киритилган. Бу эса худудда қурилиш ишларини амалга оширишга хизмат қилади. Минтақада кўрилаётган йилда олиб борилган қурилиш ишларининг хажми мамлакат умумий кўрсаткичларига нисбатан 1,5 фоизини ташкил қилган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, юқоридаги ҳар икки кўрсаткич ҳам реегтубликада энг паст микдорлардир. Саноат бўйича вилоят Хоразм билан бир даражага эга бўлса, курилиш ишларида энг охирги ўринда туради. Саноати. Юқорида кайд этилганидек, Сирдарё вилоятида саноат унча ривожланмаган, унинг тармоклари ва ҳудудий таркиби ҳам мукаммал кўринишга эга эмас. Вилоятда фаолият кўрсатаётган саноат корхоналарида 2013-йилда 9,5 минг киши банд бўлган. Саноат ишлаб чиқаришининг тармоқлар таркиби қуйидагича: машинасозлик ва метални қайта ишлаш - 0,9%, қурилиш материаллари саноати - 1,9 %, ўрмон ва ёгочни қайта ишлаш - 0,4 % ва ҳ. к. Енгил саноат (асосан, пахта тозалаш заводлари) жами саноат маҳсулоти ҳажмининг 56,1 фоизини таъминлайди, озиқ-овқат саноати - 25,6 % ва ун-ёрма, омихта ем 11,0 фоизини беради. Бошқа тармоқлар орасида фармацевтика соҳасининг улуши кўпроқ. Саноат махсулоти турлари ҳам унча бой эмас; вилоят саноати, асосан, минтақанинг ихтисослашган тармоғи-қишлоқ хўжалиги, аниқроғи, пахтачилик билан чамбарчас боғлиқ. Жумладан, курилиш материаллари ва дон маҳсулотлари ишлаб чикзриш (Янгиер), пахта тозалаш (қишлоқ туманлари марказларида), ёғ ишлаб чиқариш (Гулистон шаҳри) кабилар айни шу етакчи тармок билан биргаликда алоҳида ишлаб чиқариш мажмуасини шакллантиради. Ширин шаҳридаги Сирдарё ИЭС республикамизда энг йирик электр станцияси ҳисобланади. Муҳим саноат маҳсулоти турларидан бир йилда 11,9 минг метр куб микдорида йигма темир бетон конструкциялар ва тайёр бутомлар (2009- йилда 3,2 минг метр куб), 12,1 минг куб метр бетон маҳсулотлари ишлаб чиқарилади. Шунингдек, 2010-йилда 75 минг тоннага яқин пахта толаси, 550 минг кв. метр атрофида нотўқима материаллар, ҳар хил дори-дармонлар ва мебель, 43 минг т. омихта ем, 3792 минг дона трикотаж махсулотлари, 10 минг т. ўсимлик ёғи, 38,7 минг т. ун тайёрланган, 900 тонна балиқ овланган. Халк истеъмол молларининг 3/4 қнсми озик-овкат маҳсулотларига тўғри келади, вино-арок ва пиво ичимликлари улуши 8,6 %. Асосий истеъмол товарларидан 31 минг шартли банка атрофида мева- сабзавот консервалари, 4,7 минг тонна гушт ва гўшт махсулотлари, 13,3 минг тонна сут етиштирилади. Саноат географиясида Гулистоннинг ҳиссаси 13,6 %, Янгиер шахриники - 3,2 %. Қишлоқ туманлари орасида бу иқтисодиёт тармоғи айникса Сирдарё туманила яхши ривож топган - 33,2 %. Бу ерда Хитой Халк Республикаси билан ҳамкорликда курилаёгган " PENG SHENG " қўшма корхонаси катта ахамиятга эга. Сайхунобод туманининг хиссаси 12,7 %, Оқолтин, Гулистон, Боёвут туманларининг улушлари хам кўзга ташланади. Нисбатан паст кўрсаткичлар эса Ховос хамда Мирзаобод туманида кузатилади. Халқ истеъмол молларини ишлаб чикаришда ҳам худудий тафовутлар деярли шундай; уларнинг 45,6 фоизи Сирдарё тумани, 16,4 фоизини Гулистон шахри беради. Шунингдек, Сайхунобод туманининг мавкеи хам бирмунча юкорироқ (17-илова). Вилоят саноатининг худудий ташкил килинишида Гулистон шахрини саноат маркази сифатида ажратиш мумкин. Шунингдек, Сирдарё, Янгиер шахарлари хам худди шундай макомга эга. Бу шахарларда минтаканинг йирик саноат корхоналари: ёғ-мой ва курилиш материаллари корхоналари жойлашган. Ахоли сони бўйича бирмунча кичик саноат марказлари каторида Ширин ва Бахт шаҳарлари туради. Юкоридагилардан ташкари, Сирдарё шахридаги сут заводи ва курилиш материаллари корхоналари, тиббиёт сохалари учун момиқ-пахта, дока, бинт, дори-дармонлар ишлаб чиқарувчи корхоналарни хам қайд этиш жоиз. Умуман олганда, Сирдарё вилоятида гарчи саноат ишлаб чиқариши яхши ривожланмаган бўлса-да, бу ерда ушбу тармоқнинг жуда катта корхоналари барпо этилган. Бу эса бозор муносабатлари ва минтақалар иқтисодий мустақиллиги шароитида бирмунча қийинчиликлар туғдиради. Масалан, Гулистон шахрида ўтган асрнинг 70-йилларида курилган ёғ-мой комбинатининг лойиҳа куввати 1 суткада 1200 тонна пахта чигитини кайта ишлашга мўлжалланган, бундай хом ашё эса бугунги кунда вилоятнинг ўзида мавжуд эмас. Худди шундай, бир вактлар пахта хом ашёсини кайта ишлаш учун етиштирилган пахта бошка вилоятларга, хатто Фарғона водийси пахта тозалаш заводларига жўнатилар эди, энди эса вилоятнинг ўзида ишга туширилган пахта тозалаш заводларига хом ашё озлик килади. Шу қаторда, минтакада курилган йирик саноат корхоналарининг, жумладан Сирдарё ИЭС нинг атроф-муҳитга экологик таъсирини хам инкор этиб бўлмайди. Қншлок хўжалигн. Сирдарё вилояти республикамизнинг асосан қишлок хўжалигига ихтисослашган ва шу максадда ташкил этилган маъмурий ҳудуди ҳисобланади. Бироқ ҳозирги вактда, хусусан собик Иттифоқ парчаланиши ва •умумиттифоқ мехнат таксимоти"нинг бархам топиши билан вилоят иктисодиётида жиддий муаммолар юзага келди. Бундай шароитда, энг аввало, минтақа иқтисодиётини диверсификациялаш, пахта якка хокимлигини йўқотиш, ишлаб чиқаришнинғ юқори технологик поғоналарини ташкил килишдек жиддий вазифалар пайдо бўлди. Мустақиллик йилларида бу ва шунта ўхшаш масалалар боскичма-босқич ҳал этиб борилмоқда. Вилоят катта ер майдонига эга эмас; унинг жами майдони 427,6 минг гектар бўлиб, шундан 290,4 минг гектари ёки 67,9 фоизи қишлок хўжалигида фойдаланилади. Бу республикамизнинг қатор худудларига Караганда анча кжори кўрсаткич хисобланади (28-жадвал). Қишлок хўжалигига ярокли ерларнинг 92,4 фоизини сугориладиган ерлар ташкил килади. Бу хам Хоразм, Андижон вилоятларига ўхшаш ниҳоятда юқори кўрсаткичдир. Демак, Сирдарёда ер-ресурс салохиятидан интенсив фойдаланиш коэффициенти анча катта. Қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлар хиссаси Оқолтин, Гулистон, Сардоба туманларида нисбатан юқори, сугориладиган майдонлар эса Оқолтин, Ховос, Сайхунобод каби туманларда 95-100 фоизни ташкил қилади. Ерларни сугориш мақсадида вилоятда қатор ирригация инфратузилма шахобчалари, жумладан, магистральь канал ва ариқлар қазилган (Саркисов номли Жанубий Мирзачўл, Дўстлик канали ва унинг марказий хамда чап, унт ирмоклари, Жиззах машина канали, 1 ва 2 машина каналари). Шунингдек, янги ерлар ўзлаштирилган бошқа минтакаларга хос бўлган катор коллектор ва дренажлар, ташламалар хам қурилган. Масалан, Марказий, 1 ва 2 - Сардоба, Боёвут, Шўрўзак ва бошқа коллекторлар, Шаркий ташлама ва ҳ.к. Канал, коллектор ва ташламалар вилоят ирригация ва мелиорация инфратузилмасининг ўзагини ташкил этади. Каналлар вилоятнинг жанубида купрок бўлса, коллекторлар унинг қуйи ва марказий кисмларида зичрокжойлашган. Экин экиладиган ерлар кишлок хўжалигида фойдаланиладиган майдонларнинг ўртача 86,5 фоизини эгаллайди. Бу кўрсаткич, айникса, Околтин ва Сайхунобод туманларида юкори, унинг бирмунча пастрок холати эса Ховос туманига тегишли. Кўпгина минтакалардан фарк килиб, бу ерда яйлов ва пичанзорлар майдони унча катта худудни эгалламайди-ўртача 7,1 %. Унинг нисбатан кўпрок улуши Мирзаобод ва Боёвут туманларида кузатилади. Вилоят кишлок хўжалиги ялпи махсулотининг 64,3 фоизини дехкончилик беради. Фермер хўжаликларининг агроиктисодиёт тизимидаги улуши 41,3 %. Бу республикамизда энг юкори кўрсаткичлардан хисобланади. 2013-йилда вилоятда жами 242,2 минг гектар ерга турли хил экинлар экилган (2000 йилда 260 минг га). Донли экинлар 101,5 минг гектарни эгаллаган (2000 йилда 217 минг га). Шу йилда жами 444 минг тонна буғдой олинган; унинг хосилдорлиги 48,1 ц/га бўлган. Донли экинлардан вилоятда кисман шоли хам экилади. Ушбу экин турига 5,0 минг га ер ажратилган бўлиб, ундан 37,0 минг т хосил олинган (хосилдорлик ўртача 46,5 ц/га). Пахта хар йили тахминан 105-110 минг гектар майдонда етиштирилади, ялпи хосил 240-250 минг тонна атрофида. Қайд этиш лозимки, пахтанинг ҳосилдорлиги юкори эмас - атиги 23,2 ц/га. Демак, вилоят пахтачилигининг иктисодий самарадорлиги унча катта эмас. Яна шуни таъкидлаш керакки, вилоятда пахта экин майдонлари йилдан-йилга кисқариб бормокда. Бу ижобий ҳол бўлиб, пахтадан бўшаган ерларга галла, полиз, сабзавот экилади. Агар 2000 йилда пахтазорлар барча экин майдонларининг 53,1 фоизини эгаллаган бўлса, 2013-йилда бу ракам 44,2 фоизга тушган. Сирдарёда азалдан полизчилик, хусусан ковун, тарвуз етиштириш ("Мирзачўл қовунлари") яхши ривожланган. 2013-йилда полиз майдонлари 4,3 минг гектарга тенг бўлган ва 250 минг тоннага яқин хосил олинган. Бу ерда сабзавотчилик хам ривожланиб бормокда: майдони 4,0 минг га, ялпи хосили - 218 минг тонна. Боғдорчилик ва узумчилик Сирдарёда нисбатан сустрок ташкил этилган: боғдорчиликка 5,6 минг га, узумзорларга 1,6 минг га ер ажратилган. Йирик шохли корамоллар сони 327 минг, кўй ва эчкилар 224 минг бош. Бир йилда тирик вазнда 46 минг тонна гўшт, 240 минг т сут, 66 млн дона тухум, 510 тонна жун олинади. Чорвачилик сохаларида махсулотнинг кўпчилик кисмини деҳкон хўжаликлари беради. Қишлок хўжалик географиясида энг катта кўрсаткичларга Боёвут (жами мақсулотнинг 15,0 %), Сирдарё (13,8 %), Оқолтин (13,5 %) ва Сардоба (12,8 %) туманлари эга. Бирмунча пастрок улуш Гулистон ва Мирзаобод туманларига тўғри келади (17-илова). Аввалрок таъкидланганидек, Сирдарё вилоятида фермерчилик баъзи минтакаларга Караганда яхши йўлга қўйилган. Бунга ер майдонларининг ахоли сонига нисбатан катталиги, тадбиркорликнинг ривожланганлиги хам ижобий таъсир кўрсатади. Табиийки, катта ер майдонларида механизациядан фойдаланиш имкониятлари катта. Бу ерда Фаргона водиЙсидан фарк килиб, экин майдонлари катта ва аҳоли маизилгоҳлари билан бўлинмаган. Бепоён пахтазорларни, ўзига хос агроландшафтни айни шу худудда кўриш мумкин. Вилоятда 2013-йилда жами 4301 та фермер хўжаликлари мавжуд бўлган ва уларга 245,7 минг га ер бириктирилган 1 ; ўртача ҳар бир фермер хўжалигининг майдони 57,1 га, ишлайдиган ходимлар сони жами 79,8 минг киши, ўртача 1 хўжаликда - 18,5 киши. Кўриниб турибдики, фермер хўжаликлари анча катта ер майдонларига эга (республикамизнинг баъзи минтақаларида у атиги 25-30 гектар). Айниқса, Сайхунобод туманининг фермер хўжаликлари кенг майдонларни эгаллайди; 423 та фермер хўжаликларининг хар бирига ўртача 68,8 гектардан ер тўғри келади - бу республикада энг юкори кўрсаткичлардан саналади. Сардоба туманида хам бу даража бирмунча юқори, Сирдарё туманида эса у пастрок (29-жадвал). Фермер хўжаликлари 2013-йшт якунларига кўра ўртача 41,3 фоиз қишлок хўжалиги ялпи хосилини таъминлаган. Боёвут ва Ховос туманларидаги кўрсаткич эса янада юкори. Шундай қилиб, Сирдарё вилоятида қишлок хўжалиги катта ахамиятга эга. Бироқ иктисодиётнинг бу тармоғида муаммолар хам оз эмас. Чунончи, ерларнинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш, канал, дренаж ва коллекторларни тозалаш, ерларнинг иккиламчи шўрланишига қарши кураш, пахта хосилдорлигини ошириш, агросаноат мажмуасини ривожлантириш каби масалалар минтақанинг долзарб вазифаларидир. Ижтимоий сохалар. Чўл шароитида ижтимоий инфратузилма тизимини мукаммал яратиш, таълим, соғликни сақлаш, аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаларининг ривожланиши айниқса мухимдир. Сабаби, бу худудда яшовчилар качондир бошқа туман ва вилоятлардан кўчиб келган, бинобарин, уларнинг муқим яшаши учун тегишли шарт-шароитларни яратиш катта ахамиятга эга. Сирдарё вилояти фермер хўжаликлари хакида маълумотлар[201} и.) т / Ҳ удудл Ф ерме Бир фермерга Я лпи к/е х 1 Б 5 6 2 4 2 Г 3 5 2 39 3 М 4 6 2 42 4 О 7 5 1 36 5 С 4 6 2 42 6 С 4 6 1 49 7 С 7 3 1 36 8 Х 5 6 1 48 В 4 5 1 4 Жадвал Узбекистан Республикам Даачат статистика қўмитаси маьлумотлари асосида ҳисоблаб чикилган. Чакана савдо айланмасининг салмоғи бўйича Гулистон шахри (вилоят жамига нисбатан 37,0 %), Сирдарё тумани (16,0 %) етакчи. Шу билан бирга, Янгиер шахри ҳамда Сардоба ва Боёвут туманларининг улуши хам каттарок. Пуллик хизматларнинг хам кишлок туманлари ва шахарлари бўйича тақсимланиши хар хил: бунда Гулистон шаҳрининг мавкеи яиада баланд - 58,6 %. Демак, бу соха минтакада ўта марказлашган. Вилоят марказидан ташкари пуллик хизматлар хажми Сирдарё туманида хам каттароқ улушга зга (10,6 %). Аммо ахолининг жон бошига хисоблаганда мутлако бошкача хулосаларга келиш мумкин. Масалан, Сардоба туманида бу кўрсаткич энг паст, аксинча, Гулистонда у энг юқори. Чўл шароитида ахолини тоза ичимлик суви билан таъминлашга катта эътибор берилади. Вилоят бўйича бу кўрсаткич ўртача 80,6 фоизга тенг. Гулистон шахарида у 92 %, Боёвут ва Мнрзаобод туманларида хам вазият анча яхши. Бирок, бошка худудларда, хусусан Ширин шаҳри, Околтин ҳамда Сайхунобод туманларида у коникарли даражада эмас. Табиий газ билан таъминланиш - 78,8 %. Гулистон, Янгиер ва Ширин шахарлари хамда Сирдарё тумани хонадонлари газ билан 90-100 фоиз таъминланган. Пастрок кўрсаткичлар эса Ховос ва Боёвут (71,7 %) хамда Сайхунобод (71,2 %) туманларида кузатилади. Сирдарё вилоятида жами 28 та тиббиёт муассасалари мавжуд. Ҳар 10 минг кишига 48,7 та бемор ўринлари, 19,7 та врачлар ва 128,7 нафар ўрта тиббиёт ходимлари тўғри келади. Жами ҚВП сони !42 та ёки хар бир туманга 17,6 тадан; тахминан 1,9 та қишлок ахоли пунктига битта ҚВП хизмат кўрсатади. Вилоятда 2012/2013 ўкув йилида жами 155 та доимий мактабгача тарбия муассасалари мавжуд бўлган. Умумтаълим мактаблари 301 та, уларнинг хар бирида 400 якин ўкувчи бор. Бу кўрсаткич кўпгина бошка вилоятларга Караганда пастрок бўлиб, у ахоли ва аҳоли пунктларининг жойлашув хусусиятлари билан тавсифланади. Академик лицейлар 4 та. ўкувчилар 3,3 мингдан кўпроқ, касб-хунар коллежлари зса 48 та, уларда 39,7 минг талаба ўкийди. Сўнгги йипларда академик лицей ва касб-хунар коллежларини куриш ва уларнинг фаолиятини яхшилашга жиддий эътибор қаратилмокда. Вилоятда битта олий ўкув юрти - Гулистон давлат университети бор. У замонавий ўкув куроллари, техник жиҳозлар билан яхши таъминланган. Шу билан бирга кайд этиш жоизки, республика миқёсида факат Сирдареда битта олий ўкув юрти ташкил этилтан, холос. Транспорт ва ташқи иқтисодий алоқалар. Вилоятнинг транспорт географик ўрни кулай; унинг ҳудудидан қатор халқаро ва республика аҳамиятидаги темир ва автомобиль йўллари ўтади. Гулистон, Ховос муҳим транспорт марказлари ҳисобланади. Умуман олганда, Тошкент-Ховос (Янгиер) - Бекобод Сирдарё ҳамда пойтахт вилоятларининг муҳим транспорт "учбурчаги" сифатида катта аҳамиятга эга. Яқинда курилган, Гулистон шаҳрини четлаб ўтувчи, Зарафшон минтакаси, Жанубий Узбекистан ва Қуйи Амударё иқтисодий районини Фарғона водийси билан боғловчи магистраль автомобиль йўли ҳам вилоятнинг транспорт географик ўрнини, унинг транзитлиги ва марказийлигини янада кучайтиради. Вилоятда 2013-йил якунларига кўра, жами 15,4 млн. тонна юк ташилган, унинг барчаси автомобиль транспорти зиммасига тушади. Юк ташиш ва юк айланмаси бўйича Гулистон шаҳри, шунингдек, Мнрзаобод, Околтин ва Ховос туманлари ажралиб туради. Кўрилаётган йилда жами 119,3 млн. йўловчи ташилган; бу борада ва йўловчи айланмасида, вилоят марказидан ташқари Сирдарё ва Боёвут туманларининг салоҳияти катгароқ. Юк ва йўловчи ташишда хусусий автомобиль эгаларининг ҳиссаси 73 - 74 %. Таҳлиллар кўрсатишича, Сирдарё вилоятининг ташки савдо айланмаси, жумладан, экспорт ва импорти республика миқёсида анча паст. 2012-йилда ташқи савдо айланмаси 240,6 млн., экспорт 122,7, импорт 117,9 млн. АҚШ доллари ҳажмида (2000 йилда 83,1 млн. АҚШ доллар, экспорт 49,7 ва импорт 33,4 млн. доллар) бўлган. Экспорт таркибида асосан пахта етакчилик қилади - 52,5 %, озиқ-овқат маҳсулотлари - 18,2 %; импортда эса машина ва ускуналарнинг улуши 27,3 %, кимё саноати маҳсулотлари -47,2 %. Келтирилган машина ва жиҳозлар келгусида ишлаб чиқариш жараёнини кенгайтиришга замин бўлади. Ташқи иқтисодий алоқаларда "Узок хориж" ва Болтиқбўйи давлатлари фаолроқ иштирок этишади. Улар билан жами 59,6 % ташқи савдо айланмаси, шу жумладан, экспортнинг 50,3 % ва импортнинг 69,2 фоизи амалга оширилган. Мазкур алокаларда кисман хорижий инвестациялар ёрдамида курилган кўшма корхоналар ҳам катнашади. 2013-йилда фаолият кўрсатаёттан бундай корхоналар сони 41 та бўлиб, улар минтакада экспортнинг 12,3 фоизини таъминлаган. Минтақа нктисодиётининг ҳудудий таркиби. Сирдарё вилояти майдонининг кичиклиги ва ижтимоий-иқтисодий сохаларда катта ҳудудий тафовутларнинг кўзга ташланмаслиги, унинг доирасида иктисодий районлар ажратишни бироз чеклайди. Бирок шундай бўлса-да, вилоят микёсида, шартли равишда, Марказий (Гулистон шахри, Гулистон, Мирзаобод, Боёвут, Околтин туманлари), Жанубий (Ховос, Сардоба) хамда Шимолий (Сирдарё ва Сайхунобод туманлари) районларни ажратиш мумкин. У холда Марказий район ҳиссасига 48,1 % вилоят майдони, 47,1 % ахолией, 47,4 % саноат ва 47,7 % кишлок хўжалик маҳсулотлари тўғри келади. Жанубий ва шимолий районларнинг улуши анча паст. 30-жадвал маълумотларига биноан, Гулистон шахридан ташкари Сирдарё, Сайхунобод, Околтин туманларининг саноат ишлаб чиқариш индекси вилоятнинг ўртачасидан юқори; кишлок хўжалигида бу борада Сардоба, Сайхунобод, Гулистон, Околтин туманлари яхши мавкеларни эгаллайди. Ижтимоий сохалар, хусусан, чакана савдо ва пуллик хизматлар Сирдарё ва Гулистон туманларида нисбатан яхшироқ йўлга кўйилган. Шунингдек, Боёвут, Ховос туманларида ушбу соҳаларни ривожлантиришга катта эътибор қаратиш лозим. Умуман олганда эса, тахдиллар кўрсатишича, вилоятнинг ижтимоий- иктисодий ривожланиш даражаси етарли эмас. Шу жиҳатдан бу ерда катор ўз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Энг аввало, минтака иқтисодиётини мукаммал ҳудудий ишлаб чикариш мажмуаси сифатида шакллантириш, асосий ихтисослашган тармок - кишлок хўжалигининг самарадорлигини ошириш зарур. Шу билаи бирга, саноат ишлаб чикариши таркибини "юқори каватлар" ҳисобидан бойитиш, кучли саноат марказлари ва тугунлари, ўсиш кутбларини ривожлантириш талаб этилади. Ижтимоий сохалар (масалан, соғликни саклаш, таълим, ахолига хизмат кўрсатиш сохалари) ривожланишида ҳам ҳозирча хал этилмаган муаммолар бор. Минтака ижтимоий-иктисодий салоҳиятини юксалтиришда, авваламбор, Боёвут, Гулистон, Мирзаобод туманларига устувор аҳамият бериш талаб этилади. Шунингдек, вилоят маркази хам ўзининг ҳукуқий мавкеига тент бўлган шаҳарлардан анча оркада. Бинобарин, Гулистон шахрининг ижтимоий- иктисодий ривожланишига, унинг демографик салохиятини кўтаришга ҳам эътибор бериш максадга мувофик. Ҳозирги вактда бу шаҳарда вилоят жами аҳолисининг 10 фоиздан ортикроги яшайди. Бу, бошка вилоят марказларига Караганда, анча паст кўрсаткич (демак, иктисодий жиҳатдан вилоят хам "бўшрок", унинг бош шахри ҳам заиф). Қолаверса, кенгрок миқёсда Тошкент шаҳри иктисодий ривожланишини бошқариш ва тартибга солиш, уни бирмунча чеклашда хам Гулистон ўзига хос "контрамагнит" вазифасини бажариши мумкин. Сирдарё вилояти ва, умуман, Мирзачўл иктисодий макони Узбекистан геоиктисодий муҳитида Тошкент ва Зарафшон минтакалари ўртасида ўзига хос, иктисодий географик сует ривожланган худуд кўринишига эга. Шу боис, бу бўшлиқни тўлдириш ёки ораликни мустахкамлаш республика иктисодий маконининг ривожланиши ва такомиллаштирилишига ёрдам беради. Сўнгги йилларда Сирдарё тумани салохиятининг ошиб бориши ҳам мазкур масаланинг ечимини бироз енгиллаштиради. Ҳозирги вактда бу ерда Хитой Халк Республикаси билан биргаликда " PENG SHENG " ҚК барпо килиимоқда (Тошкент шаҳридан 70 км масофада). Ушбу индустриал парк ташкил этилиши 2009-йилда бошланган бўлиб, унинг ҳозирги майдони 80,0 минг кв. м-га тенг. 2013-йилда Ўзбекистон Президента фармони асосида «Жиззах» махсус индустриал зонасининг вужудга келтирилиши муносабати билан, Сирдарё индустриал парки унинг фил налита айлантирилди. Мажмуа керамик плиталар, натурал тери ва ундан пойафзаллар ишлаб чикаришга ихтасослашган. У тўла лойиҳа кувватига эга бўлгач, йилига 100 млн АҚШ доллари миқдорида турли хил маҳсулот ишлаб чикаради ва унинг деярли ярми экспорт килинади. Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010.

Похожие

Тошкент иқтисодий райони
Фарғона иқтисодий райони
Зарафшон иқтисодий райони
Узбекистан Республикаси миллий иктисодиётининг ҳудудий таркиби ва иқтисодий раёнлари
Ўзбeкиcтoннинг иқтиcoдий гeoграфик районлари ва йирик табиий