Демографик жараёнларнинг экологик жихатлари(Куйи Амударё геодемографик райони мисолида) - География - Рефераты

Демографик жараёнларнинг экологик жихатлари(Куйи Амударё геодемографик райони мисолида)

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

78.3779296875 KB

Демографик жараёнларнинг экологик жиҳатлари (Қуйи–Амударё геодемографик райони мисолида) Маълумки, дунё аҳамиятига молик табиий-иқлим таснифидаги муаммолар ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий аҳамиятга эга бўлган муаммоларга қараганда жуда қийинчилик билан ҳал этилади. Республикамизда бундай табиий–иқлим доирасидаги муаммоларга Орол денгизининг сув сатҳи пасайиши билан боғлиқ экологик муаммоларни келтиришимиз мумкин. Мазкур экологик ҳалокат нафақат Ўзбекистон Республикаси ҳудудини, балки Туркманистоннинг шимоли-шарқий, хусусан Тошҳовуз вилояти ва унинг атрофи ҳамда Қозоғистон Республикасининг жануби-ғарбий минтақаларидаги вилоятлар аҳолисида, уларнинг ижтимоий- демографик ривожла-нишида бевосита акс этмоқда. Шунингдек, денгизнинг қуриган ерларидан кўтарилаётган туз ва бир вақтлар қишлоқ хўжалигида ишлатилган химикатларнинг ҳавога кўтарилиши оқибатида қум бўронлари ҳосил бўлмоқда, бу эса аҳолининг турмуш шароитини оғирлаштириб, экологик инқирозни вужудга келтирмоқда. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг 2006 йил 5 июнда чоп этилган маърузасида Ер юзида пайдо бўладиган касалликларнинг 24 ва юз берадиган ўлимнинг эса 23 фоизи атроф-муҳитдаги олди олиниши мумкин бўлган омилларнинг зарарли таъсирида вужудга келар экан 1 . Шу ўринда келтириш жоизки, аҳоли саломатлиги жуда қийин ва мураккаб тикланадиган ресурслардан бири бўлиб, у мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётини белгиловчи мезон ҳам ҳисобланади. Оролбўйида жойлашган ҳудудлар аҳолиси саломатлиги ва у билан боғлиқ муаммолар мазкур минтақалар аҳолиси демографик вазиятини белгиламоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республика-сининг энг шимолий ҳудудлари ҳисобланмиш Қуйи Амударё геодемографик райони таркибидаги Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятлари экологик нуқтаи назардан оғир шароитда жойлашганлиги унинг ижтимоий-иқтисодий ва демографик ривожланишида ҳам сезилиб туради. Шу боисдан Ўзбекистон ҳукумати халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда ерларнинг қуриши, 1 БМТнинг Тараққиёт д астури. Саломатлик барча учун: Ўзбекистоннинг янги минг йилликдаги асосий мақсади.-Т., 2006.- 54 –бет.

экологик муаммоларни олдини олиш, аҳоли саломатлиги доирасида кўплаб ишлар амалга оширилмоқда. Аммо шунга қарамасдан, Қуйи Амударё геодемографик районидаги кескин экологик вазият аҳоли механик ҳаракатининг фаоллашувига, яъни четга кўчиб кетувчилар миқдорининг ошишига, табиий ҳаракат кўрсаткичларининг пасайишига, касалланиш ва касалликларнинг кенг тарқалишига сабаб бўлмоқда. Мазкур геодемографик район жами республика аҳолисининг 11,5 % ини (2007 йил) ўзида мужассамлаштирган ҳолда, мустақиллик йиллари 137,8 фоизга ўсди. Бироқ, аҳолининг ўсиш суръати юқори бўлсада, умуммамлакат аҳолисида унинг салмоғининг тобора камайиб бориши кузатилмоқда. Масалан, 1989 йилда район аҳолиси мамлакат аҳолисининг 15,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2007 йилга келиб бу рақам 11,4 фоизга тўғри келди. Демак, ушбу ҳудуд мамлакатимизнинг бошқа минтақаларига нисбатан пастроқ демографик кўрсаткичларга эга. Чунончи, охирги аҳоли рўйхати ўтган даврда демографик район аҳолисининг бир йиллик мутлоқ кўпайиши 56,7 минг кишига тўғри келган бўлса, 2007 йилда у 34,7 минг кишига тенг бўлмоқда. Аммо, шу ўринда келтириш жоизки, фақат Қорақалпоғистон Республикаси аҳолисининг мамлакат жами аҳолисида улуши қисқармоқда холос. Аҳолисининг ҳудудий таркибига кўра геодемографик районнинг 35,7 фоиз аҳолиси шаҳар жойларда яшайди, умумреспублика аҳолиси ҳудудий таркибига хос урбанизация даражасининг пасайиши мазкур минтақаларда ҳам рўй бераётганлиги боис, 1989-2007 йилларда унинг даражаси 2,9 пунктга камайди. Геодемографик район таркибидаги Қорақалпоғистон Республикаси нафақат шаҳар аҳолиси салмоғи катталиги билан, балки унинг ошиб бориши билан ҳам ажралиб туради. Қуйи Амударё аҳолисининг сони ва салоҳияти ортиб бориши унинг жойлашувида ўз аксини топмоқда. Шу боисдан демографик район аҳолисининг зичлик кўрсаткичи таҳлил этилаётган даврда 1,3 баробарга ортди. Бундан Хоразм вилояти аҳолиси зичлиги 1,4 мартага кўпайган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси аҳолиси зичлигидан 25,7 мартага зич эканлигини кўриш мумкин. Маълумки, Хоразм вилояти мамлакат умумий майдонининг атиги 1,3 фоизида жойлашган бўлиб, аҳолисининг тиғиз

жойлашуви жиҳатдан республикамизда Фарғона ва Тошкент вилоятларидан кейинги учинчи ўринни эгаллайди. Айни вақтда, Қорақалпоғистон ер майдонининг катталиги аҳолисининг жуда сийрак жойлашувини тақозо этади. Шунингдек, бу республикадаги Мўйноқ, Тахтакўпир, Қўнғирот туманлари аҳолисининг ўртача зичлиги мамлакатимизда энг кичик, яъни 1-3 киши атрофида эканлигини кўрамиз. Ҳолбуки, мазкур туманлар ҳар бирининг майдони Ўзбекистондаги битта ёки иккита вилоят майдонига тенглигини ҳисобга оладиган бўлсак, ҳудуддаги аҳоли жойлашувидаги хусусият янада ойдинлашади. Қорақалпоғистон Республикаси учун аҳоли сони ва зичлигининг ошиши аҳолининг сифатли ичимлик суви билан таъминлаш, ижтимоий-экологик муаммоларни келтириб чиқарса, Хоразм вилоятида юқоридагилар билан биргаликда ер, уй-жой, ижтимоий инфраструктура масалалари долзарб ҳисобланади. Шу боисдан ҳам 2001 йил 25 августда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишга доир қўшимча чора–тадбирлар ҳамда сув тақчиллиги оқибатларини енгиллаштириш тўғрисида”ги қарори қабул қилинганлиги бу муаммоларнинг ечимини топишга ўз ҳиссасини қўшмоқда. Қуйи Амударё геодемографик райони аҳолиси юқорида келтирилган умуммамлакат аҳолисида салмоғининг камайиши қайсидир жиҳатдан унинг табиий ҳаракат коэффициентларининг қисқариши билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Масалан, район аҳолисининг 48,3 фоизини қамраб олган Хоразм вилояти аҳолисининг табиий кўпайиш коэффициенти тадқиқот даврида (1989-2007 йиллар) 10,2 промиллега, Қорақалпоғистон Республикасиники 35,1 промиллега камайди. Аммо, аҳоли табиий кўпайиш коэффициентларидаги пасайиш жараёни аҳоли сонининг йилдан-йилга ошиб боришига кескин таъсир этганича йўқ. Демографик манбалардаги аҳолининг табиий кўпайиш коэффициентини сифати жиҳатидан баҳолаш махсус шкаласига мувофиқ, мазкур геодемографик район аҳолиси жуда тез кўпаяётган ҳудудларга мос келади. Чунки, ҳар иккала ҳудуд аҳолисининг табиий кўпайиши

умуммамлакат аҳолиси табиий кўпайиш (15,6 промилле, 2006 йил) кўрсаткичидан юқори ёки 16 промилледан баланддир. Ж адвал Қуйи-Амударё геодемографик район аҳолисининг ҳудудий таркиби ва табиий ҳаракати Маъмурий- ҳудудий бирликлар Аҳолиси 1000 кишига нисбатан, 2006 йил сони, минг киши зичлиги, 1 кв, км урбанизац ия даражаси, % да туғили ш ўли м табиий кўпайи ш Қуйи- Амударё геодемографи к райони 1991 йил 2007 йил 199 1 йил 2007 йил 1991 йил 2007 йил 2336 , 6 3060, 5 13,5 17,7 38,5 35,7 22,4 5,1 17,3 Шундан: Қорақалпоғи стон Республикаси 1270, 6 1582, 7 7,6 9,5 48,0 48,5 22,3 5,4 16,9 Хоразм вилояти 1066, 0 1477, 8 176, 2 244,1 27,1 21,9 22,6 4,7 17,9 Жадвал “Численнрость населения Республики Узбекистан 2004. Статистический сборник.-Т., 2005.- стр. 44” ва “Социальное развитие и уровень жизни населения в Узбекистане 2006. Статистический сборник.- Т., 2007.- стр. 17, 44” маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди. Аҳоли табиий ҳаракатининг катталиги демографик жараёнлардан туғилиш ва ўлим ҳодисалари билан боғлиқдир. Чунончи, йилдан-йилга аҳолининг туғилиш ва ўлим кўрсаткичлари пасайиб бораётганлигини, бозор муносабатларининг вужудга келиши туфайли, инсонларнинг оиладаги фарзандлар сонига бўлган фикри ва майлидаги ўзгаришлар, соғлиқни сақлаш соҳасидаги эришилаётган ютуқлар билан белгилаш тўғри бўлади. Демографик жараёнлардан аҳоли ўлими ҳар қандай минтақанинг ижтимоий-

иқтисодий тараққиётини белгиловчи мезон бўлганлиги сабабли, мустақиллик даврида бу жараённинг ижобий томонга ўзгаришига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бундан ташқари, бугунги кунда туғилиш коэффициентларининг қисқариши ҳам ўлим ҳодисасининг энг паст даражасига эришишида бош омиллардандир. Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятининг географик жойлашган ўрни мамлакатимизнинг экологик вазияти, яшаш шароити оғир минтақаларига тўғри келиши нисбатан аҳолисининг касалланиш ва ўлиш ҳодисаларининг юқорилигида ҳам ўз аксини топмоқда. Шунинг учун ҳам мазкур минтақалар бошқа вилоятлар ичида бир ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициентининг катталиги бўйича етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Қолаверса, бир ёшгача бўлган болаларда нафас аъзолари касаллигидан ҳар 10 000 туғилганга нисбатан ўлган болаларнинг энг кўпи Хоразм вилоятида қайд этилади. Худди шу касаллик сабабли вафот этган турли ёшдаги аҳолининг ўлим кўрсаткичи эса Қорақалпоғистонда энг юқори эканлиги билан кўзга ташланади. Ўрганишлардан хулоса қилиш мумкинки, тадқиқот объектининг демографик жараёнларини ифодаловчи кўрсаткичлар тобора камайиб, сондан сифат томонга бурилиш даврига кира бошлади. Бироқ, минтақанинг экологик вазияти маҳаллий ва хориж инвестицияларини жалб этиш, халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда экологик муаммоларни ҳал этиш йўлларини такомиллаштиришни талаб этади. Чунки, ўсиб бораётган аҳолининг соғлом турмуш тарзини вужудга келтириш, соғлом, етук инсонларни шакллантириш ҳар қандай ҳудуднинг устивор йўналишларидан биридир.

Похожие

Куйи Амударё минтакасининг инвестиция жозибадорлиги

Куйи Амударё минтакасининг иктисодий географик муаммолари

Куйи Амударё минтакасининг тиббий географик вазияти

Куйи Амударё минтакасида туризмни ривожлантиришнинг баъзи бир масалалари

Узбекистонда оила шаклланишининг худудий, демографик жихатлари