Toponomika - География - Рефераты

Toponomika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Toponimika Reja: 1. Toponimik atamalar va tushunchalar 2. Toponimikaning rivojlanish tarixidan 3. Geografik nomlarning oddiy so`zlarga aylanishi (detoponimizatsiya) 4. Geografik nomlarning ma`nosi haqida

Har bir fanni , shu jumladan toponimikani ham puxta o ` rganish uchun uning atama va tushunchalarini bilish zarur . Toponimikaning o ` ziga xos atama va tushunchalari mavjud . Bularning eng muhimlari quyidagilar : Abbreviatsiya - geografik nomlarning qisqartirilgan shakli : XXR , AQSH , MAR , BAM , Donbass , Kuzbass , RF va boshqalar . Antonim nomlar - bir - biriga teskari ma`noli geografik nomlar: Oqdaryo - Qoradaryo, Kungay Olatog`i - Terskay Olatog`i, Yuqori Chirchiq - Quyi Chirchiq, Oqtog` - Qoratog` va boshqalar. Antroponim nomlar - kishilarning ismi, familiyasi, taxallusi, laqamidan olingan nomlar: Navoiy shahri, Beruniy tumani, Iskandarko`l, Vashington shahri, Suxe - Bator, Pushkino shahri, Amir Temur ko`chasi. Arealli nomlar - bir xil qo`shimcha yoki topoterminlar ishtirokida yasalgan geografik nomlar joylashgan hududdagi toponimlar: kent, tepa, qo`rg`on va boshqa terminlar ishtirokida yasalgan nomlar tarqalgan hudud. Masalan: Toshkent viloyatida kent termini yordamida yasalgan nomlar ko`p: Alimkent, G`azalkent, Toshkent, Parkent, Zarkent va boshqalar. Birlamchi va ikkilamchi nomlar - Birlamchi nomlar asl nomlar. Ikkilamchi nomlar nom ko`chishidan hosil bo`ladi. Masalan: Chirchiq daryosi, Chirchiq shahri. Nom daryo nomidan shaharga ko`chgan. Detoponimizatsiya - geografik nomlarning terminlarga, oddiy turdosh otlarga aylanishi: Geyzer bulog`i nomidan geyzer termini, Vulkan oroli nomidan vulqon termini, Karst rayoni nomidan karst termini hosil bo`lgan va h.k. Dromonim - yo`llar bilan bog`liq nomlar: Yangiyo`l, Buyuk Ipak yo`li, Toshkent - Termiz yo`li. Ekzonim - yozilishi va talaffuzi odat (traditsion) bo`lib qolgan geografik nomlar. Etnonim nomlar - xalqlar, qabilalar, urug`lar nomidan kelib chiqqan geografik nomlar: Malik, Bo`ka, Turkqishloq, Sergeli, O`zbekiston. Gibrid nomlar - turli qismlari turli tildagi so`zlardan iborat bo`lgan murakkab geografik nomlar: Ko`hitangtog`, Gugurttog, Taxtapul.

Gidronim - okean, dengiz, ko`l, daryo, soy, buloq, quduqlarning nomi: Sirdaryo, Uchquduq, Qorako`l, G`ovasoy, Volga, Chirchiq va boshqalar. Gidronimlarning ayrim turlari ham mavjud: potamonim - daryolar, soylar, irmoqlar, kanallarning nomlari; limnonim - ko`llar, buloqlar, hovuzlar va quduqlarning nomlari; pelagonim - okeanlar, dengizlar va qo`ltiq (ko`rfaz) lar nomlari. Indikator (toponimikada) - toponimlarni hosil qiluvchi mahalliy geografik terminlar: qum, tepa, qo`rg`on, daryo, suv , kent va boshqalar. Makrotoponimlar - ko`pchilikka ma`lum bo`lgan, tez - tez tilga olinadigan yirik nomlar: Yevropa, Osiyo, Tyanshan, Tinch okean, Sibir va boshqalar. Memorial nomlar - buyuk kishilar nomi, yirik voqealar bilan bog`liq bo`lgan nomlar: Navoiy, Beruniy, Vashington, Pushkin, Magellan, G`alaba cho`qqisi va boshqalar. Metafora atamalar(terminlar): bo`g`iz, bo`yin, og`iz, etak, lab, tirsak, quloq va boshqalar. Ayrim adabiyotlarda anatomik terminlar deyiladi. Metaforik nomlar - ko`chma ma`noda ishlatiladigan ta`rixiy, o`xshatma nomlar: Odamtosh, Qo`ytosh, Qirqqiz, Temir darvoza, Jinko`cha. Metateza bilan shakllangan toponimlar- (grekcha “metatesis” - joy almashtirish) so`zdagi tovushlarning o`rin almashinishi (Beshog`och - Bechog`osh, Sayram - Saryom). Mikrotoponimlar - mayda geografik nomlar: mahalla, ko`cha, mavze, bekat, guzar nomlari. Oronimlar - Yer yuzasi relyefi shakllari (tog`, tizma, vodiy, tekslik, qirlar) nomlari: Himolay, Tyanshan, Pomir, Chotqol, Farg`ona vodiysi. Oykonimlar - aholi yashaydigan joylar (shahar, qishloq, ovul) nomlari: Toshkent, Parkent, So`qoq, Go`zalkent va boshqalar. Polisonimlar - (grekcha “polis” - shahar) - shaharlarning nomlari, shahar ichidagi obyektlarning nomlari urbonimlar deb ham ataladi. Speleonim - g`orlar, ungurlarning nomlari: Qirqtog`, Qo`ng`ir, Odamtosh, Mamont g`orlari va boshqalar.

Toponim - xususiy geografik nomlar, lotincha “topos” - joy, “onoma” - ism, nom so`zlaridan olingan. Toponimiya - ma`lum hududdagi joy nomlari yig`indisi. Masalan, Toshkent viloyatidagi barcha joy nomlari Toshkent viloyati toponimiyasi deyiladi. Toponom - xususiy geografik nomlardan paydo bo`lgan yangi so`zlar, turdosh otlar: doka, tyul, boston, bolonya, saplin, krepdeshin va boshqalar. Topoformant - geografik nomlar hosil bo`lishida ishtirok etadigan, lekin o`zi muayyan ma`noni anglatmaydigan qo`shimcha va suffikslar. Masalan, Chilonzor, Misrgarlik, Xizmatchi, Ohangaron, Biyxem, Satino va boshqalardagi - zor, - gar, - chi, - garon, - xem, - o. Topotermin - joy nomlarini hosil qiluvchi terminlar (atamalar). Masalan, daryo, soy, tepa, qo`rg`on, kent, obod, burg, grad, siti va boshqalar: Kattaqo`rg`on, Oqsoy, G`azalkent, Yangiobod. Transkripsiya - geografik nomlarning to`g`ri yozilishini ta`minlovchi yozuv usuli. Toponimikaning rivojlanish tarixidan Geografik nomlarning ma`nosini, ularning kelib chiqishini, o`zgarishini bilishga qiziqish juda qadim zamonlardan boshlangan. Toponimikaga oid ma`lumotlar qadimgi dunyo olimlari asarlarida ko`plab uchraydi. Chunonchi, Gerodotning “Tarix”, Strabonning “Geografiya”, Pomiponiy Melaning “Xorografiya”, Pliniyning “Tabiiy tarix” nomli asarlarida ko`pgina toponimik ma`lumotlarni uchratish mumkin. Sharqda, jumladan, O`rta Osiyoda ham toponimikaga qiziqish qadimdan boshlangan. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”, Abu Rayhon Beruniyning “Qonuni Ma`sudiy”, “Hindiston”, “Saydana”, Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk”, Ibn Sinoning “Dengiz qirg`oqlari” asarlarida toponimikaga oid juda ko`p ma`lumotlarni topish mumkin. Toponimik ma`lumotlar muallifi noaniq “Hudud al - olam” nomli geografik asarda ham mavjud. Zahiriddin Muhammad

Boburning “Boburnoma” asari mumtoz o`lkashunoslik asari bo`lishi bilan birga unda toponimikaga oid juda ko`p ma`lumotlar bor. X - XI asrlarda yashagan Abu Rayhon Beruniy o`z davrining buyuk olimi - astronom, matematik va geograf bo`lgan. U 973 yili 4 sentabrda Xorazmdagi Kot (hozirgi Beruniy) shahrining chekkasida tug`ilgan va 1048 yilda 75 yoshda G`aznada vafot etgan. Uning ilmiy merosi orasida toponimikaga oid ma`lumotlar ko`p uchraydi. Uning geografik va toponimik merosi “At - Tafhim”, “Qonuni Ma`sudiy”, “Geodeziya”, “Hindiston”, “Minerologiya”, “Osori boqiya”, “Saydana” kitoblarida keltirilgan. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida toponimika qonuniyatlariga oid bir qancha fikrlari mavjud. Chunonchi, yunonlar va arablar turkiy so`zlarni buzib, o`z talaffuzlariga moslab ishlatganliklari oqibatida ayrim so`zlarning ma`nosi o`zgarib ketganini aytadi. Masalan, turkiycha tosh so`zini arablar shosh deb talaffuz qilishidan ma`no o`zgarganini aytadi. “Saydana” kitobida 400 dan ortiq qishloq, tog`, daryo, shahar va orollarning nomlari tilga olingan. “Qonuni Ma`sudiy” kitobida 603 ta joy nomi ko`rsatilgan. Abu Rayhon Beruniy Mo`lton shahri nomiga quyidagicha izoh bergan (H.H.Hasanov, 1985): “Mo`ltonning (asl) nomi Koshiyapura edi. Keyin Hansapura, keyin Bashapura, keyin Sanbhapura va keyin Mo`lastxona, ya`ni “Asl joy” deb nomlanadi; mo`l - “asl”, tona - “joy” demakdir” deydi. “Mineralogiya” kitobida konlarning geografik tarqalishi, qaysi toshning qaysi tog`, qaysi daryo vodiysi va qaysi qishloqdan qazib olinishi haqida yozishi bilan birga ayrim tosh, minerallarga izoh ham bergan. Beruniyning dunyo xaritasida qirqqa yaqin joy nomlari berilgan. Muallifi noma`lum “Hudud al - olam” (X asr) kitobida ham geografik toponimika va terminshunoslikka oid ma`lumotlar ko`p. Bu kitobda Buxoro, Farob, Poykent, So`g`d, Tavovis, Karmina, Dabusi, Arbinjon, Kushoniya, Samarqand, Kesh, Termiz, Zomin, Jizzax, Farg`ona, Axsikat, Qubo, Shosh, Kot va boshqa joylar haqida ma`lumotlar bor.

Zahiriddin Muhammad Boburning (1483 - 1530) “Boburnoma” kitobi mumtoz o`lkashunoslik kitobi bo`lishi bilan birga, unda toponimikaga va terminshunoslikka oid ma`lumotlar juda ko`p. Xususan Farg`ona vodiysidagi geografik nomlar ma`nosi, etimologiyasiga alohida ahamiyat berilgan. Andijon, Kandibodom, Isfara, Xo`jand, Ahsi, Xo Darvesh, Sayhun, Marg`ilon haqida batafsil ma`lumotlar mavjud. Bulardan tashqari, Abu Hayyon (XIII - XIV asrlar), Jaloliddin Turkiy (XIV - XV asrlar), Mirzo Ulug`bek (XIV - XV asrlar), Abulg`ozixon (XVI asr), Qori Rahmatulla Buxoriy (Vozix) (XIX asr) asarlarida toponimikaga va geografik terminshunoslikka oid ma`lumotlar keltirilgan. Bu jihatdan Abulg`ozixonning “Shajarai turk”, Mirzo Ulug`bekning “To`rt ulus tarixi”, Qori Rahmatulla Buxoriyning “Xotiralar”, “Sayram risolasi” nomli asarlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Mamlakatimizda toponimika va geografik terminshunoslikning XX asrdagi rivojlanishida mahalliy tadqiqotchi olimlar bilan birga O`rta Osiyoni o`rgangan rus olimlarining ham hissasi katta bo`ldi. Bular orasida V.V.Bartold, V.P. Semenov - Tyanshanskiy, E.M. Murzayevlarni alohida ko`rsatish mumkin. V.V.Bartold o`zi tarixchi, uning toponimikaga oid maxsus ishi yo`q. Toponimik ma`lumotlarining 9 jildli tarixiy asarida uchraydi. Uning joy nomlarini tushuntirish sodda, ancha aniq va ko`p fikr-mulohazalari ishonarlidir. U o`z asalarida mahalliy geografik terminlardan yaxshi foydalanadi. Uning asarlarida ariq, jo`y, kom, qir, rabod, tarxon, to`rtko`l, shahriston, yurt kabi terminlar talqinini bergan. V.V.Bartold hayoti va ilmiy faoliyatining katta bir davri O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston va Toshkent bilan bog`liq. Olimning yaratgan 685 asaridan 320 nafari, faqat Turkistonga bag`ishlangan...” 1 . V.P.Semyonov - Tyanshanskiyning “Aholi punktlarining mahalliy nomlarida geografik manzara qanday aks etadi” (1924) asari toponimik jihatdan o`quvchida katta qiziqish uyg`otadi. Bu asarda muallif geografik nomlarning paydo bo`lishida tabiiy sharoitning ta`siri haqida yozgan. 1 B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. T., “O'qituvchi”, 1994, 5-11 betlar.

E.M.Murzayev yirik geograf olim, toponimist. U O`rta Osiyo, Sinjon, Mongoliyadagi geografik nomlar va xalq terminlarini o`rgangan. Uning “ Словарь народных географических терминов ” (1984) asari terminshunoslikda katta o`rin tutadi. Unda mahalliy geografik atamalar ma`nosini ochib beradi. Uning “ Средняя Азия ” (1957) kitobida 100 dan ortiq geografik nomlarning izohi berilgan. Masalan, Oqsuv, Oloy, Amudaryo, Orol, Bodxiz, Darvoz, Qoraqum va boshqalar. O`rta Osiyo o`lkasidagi geografik nomlarni o`rganishda vengriyalik olim Armeniy Vamberiy (1832 - 1913) ning xizmati katta. O`rta Osiyoga mahfiy sayohat qilgan bu olimning “Buxoro tarixi”, “Markaziy Osiyoning geografik nomlari” kitoblari diqqatga sazovor. Uning lug`atida 600 ga yaqin geografik nom va termin berilgan. O`zbekistonda toponimika va geografik terminshunoslikni rivojlantirishda H.H.Hasanovning (1919 - 1985) xizmatlari katta. Uning toponimikaga oid fikr, mulohaza va ma`lumotlari “O`rta Osiyo joy nomlari tarixidan” (1965), “Geografik nomlar imlosi” (1962), “Yer tili” (1977), “Geografik nomlar siri” (1985) asarlarida, terminshunoslikka oid ishlari “Geografiya terminlari lug`ati” (1964) kitobida, geografiya va terminshunoslik tarixiga oid ishlari “O`rta Osiyolik geograf sayyohlar” va ko`pdan - ko`p maqolalarida o`z aksini topgan. Bu olimning toponimikaga oid kitoblarining ikkinchi qismi izohli lug`atlardan iborat bo`lib, bu mazkur asarlarning qiymatini yana ham oshiradi. O`rta Osiyo o`lkasi, xususan O`zbekiston toponimlarini tadqiq etgan yana bir tadqiqotchi S. Qorayevdir. Bu tadqiqotchi toponimlarning etimologiyasiga oid ancha ish qilgan. U toponimlarni, xususan etnotoponimlarini chuqur o`rgangan. Uning ilmiy xulosalari “Geografik nomlar ma`nosi” (1978), “Geografik nomlar ma`nosini bilasizmi?” (1970), “Toshkent toponimlari” (1991) kitoblarida bayon etilgan. O`zbekistondagi joy nomlarini o`rganish va tadqiq etishda filolog tadqiqotchilardan H.Egamov, Z.Do`simov va T.Nafasovlar ishlari ham muhim manba bo`lib xizmat qiladi.

Geografik nomlarning paydo bo`lishi Toponimlarning paydo bo`lishi masalasi bir qarashda juda oddiyga, hech qanday qonuniyat yo`qqa o`xshaydi. Bunda bir qancha misollar keltirish mumkin. Rossiya imperiyasi vaqtida rus qo`shinlari bosib olgan joylarda ruslar mahalliy aholi bilan birga yashashni o`ziga ep ko`rmay, har bir yirik shahar yaqinida rus shahrini qurgan va eski shahar yonida yangi shahar - “ город ” paydo bo`lgan. O`zbekistondagi har bir yirik shahar yaqinida yangi shahar - город bo`lib, ular shaharga qo`shilib ketib, farq yo`qolgan. Shunday shaharlardan biri Marg`ilon shahridan 12 km masofada qurilib, unga Новый Маргелан deb nom qo`yilgan. Dukchi Eshon boshchilgidagi qo`zg`olon bostirilganidan keyin qo`zg`olonni bostirgan general Skobelev sharafiga shahar Skobelev shahri deb ataladigan bo`ldi. Sovet davrida Farg`ona deb o`zgartirildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Ohangaron vodiysida bunyod etilgan konchilar shaharchasiga Ohangaron daryosining ruscha buzib aytilgan nomi Angren qo`yildi. Samarqand yaqinidagi Qiriqtog`da topilgan g`orga ukrainalik g`orshunoslar Kiyev g`ori deb nom qo`yishgan. 1482 yilda sayyoh olim Bartolemeo Diash boshchiligidagi ekspeditsiya Afrikani aylanib Hindistonga bormoqchi bo`ladi. Materikning janubiy - g`arbiy qismidagi burun yaqinida qattiq dovulga duch kelib, u yerdan o`tolmay orqasiga qaytadi va burunga “Bo`ronlar burni” deb nom beradi. Portugaliyaga qaytganida uni mamlakat qiroli qabul qilib, xaritadagi “Bo`ronlar burni” nomini o`zgartirib, “Yaxshi umid” deb yozib qo`yadi. Shu bilan “Yaxshi umid” burni nomi paydo bo`lgan. Dunay daryosining ikki qirg`og`ida ikkita shahar - Buda va Pesht shaharlari bunyodga kelgan. Keyinchalik ular qo`shilib ketib Budapesht deb ataladigan bo`ldi. Pokiston davlati nomi ham o`ziga xos yo`l bilan paydo bo`lgan. 1931 yilda Hindiston Angliya mustamlakasi davrida hind musulmonlaridan va milliy harakat

rahbarlaridan bo`lgan Choudri Rahmat Ali yangi islom davlati barpo qilish rejasini taklif qilib, Panjob, Afg`oniya, Kashmir, Sind va Balujistonni birlashtirishni o`ylagan hamda nomini mazkur viloyatlar nomi bosh harfini olib, unga iston suffiksini qo`shib, Pokiston deb atagan. Ba`zan geografik nomlar o`sha joylarning xususiyatlaridan vujudga keladi. Masalan, Shamolli orollar, Shamolsiz orollar, Polineziya (poli - ko`p, nezos - orol), Mikroneziya (makro - mayda, nezos - orol), Melaneziya (mela - qora, nezos - orol), Qorasuv, Saritov, Oqtepa va boshqalar. Ba`zi geografik joylar nomlari o`sha joylarni tadqiq etgan kishilar nomiga, ba`zan ekspeditsiya kemalari nomi, ba`zan tadqiqotchining yaqin kishilari, podshohlar nomi bilan atalishi ham mumkin. Masalan, “Mod”, “Foka”, “Jannetta”, “Vityaz”, “Arnem” kemalar nomidagi orollar, yerlar bor. Komandor orollari, Bering bo`g`izi, Dejnev burni, Livingiston sharsharasi va boshqalar esa kishi ism familiyalari bilan bog`liq. Bu keltirilgan misollarda geografik nomlarning paydo bo`lishida qonuniyatlar mavjudligi ko`zga tashlanmaydi. Aslida bir qancha qonuniyatlar mavjud. Bular quyidagilar: 1. Ko`pgina geografik nomlar til taraqqiyotining dastlabki davrida oddiy turdosh otlardan iborat bo`lib, keyinchalik, vaqt o`tishi bilan atoqli otlarga - geografik nomlarga aylanib ketgan. Masalan: ilgari odamlar oddiygina suv, soy, daryo, qo`rg`on, kent, ko`l, to`qay deb ataganlar. Keyinchalik bu oddiy so`zlar geografik nomga aylangan. Bularga Amur, Jayhun, Don, Edil, Ganga, O`kuz, Nil, Shott nomlari misol bo`ladi. Hammasining ma`nosi bitta, suv demakdir. Aydar - qir, yayla - yaylov, chink - jarlik, alp - tog`, rio - suv, xingan - tizma va boshqalar. 2. Oddiy so`zlarga, toponimlarga aniqlovchi qo`shish yo`li bilan geografik nomlar hosil bo`ladi. Bunda aniqlovchi sifat so`z turkumidan, otdan, sondan, ravishdan, sifatdoshdan iborat bo`lishi mumkin. Masalan, sifat qo`shish yo`li bilan hosil bo`lgan toponimlarga Yangiqo`rg`on, Kattaqo`rg`on, Oqmachit, Ko`kterak, Yangiobod, Qoradaryo, Oqdaryoni misol qilib keltirish mumkin. Ot qo`shish yo`li bilan Qumqo`rg`on, Toshqal`a, Taxtako`prik, Toshkent, Chimkent, Shoshtepa,

G`azalkent toponimlari vujudga kelgan. Son qo`shish yo`li bilan hosil bo`lgan toponimlarga Yettiterak, Beshqayrag`och, Uchtom, Qo`shtut, Yakkatut kabi toponimlarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Qaynarbuloq, Xo`jabaqirgan, Kuyganyor kabi toponimlar otga ravishdosh qo`shilishidan hosil bo`lgan. 3. Geografik nomlarning bir obyektdan ikkinchi, ba`zan uchinchi, to`rtinchi obyektlarga ko`chishi natijasida yangi joy nomlari vujudga keladi. Masalan, Sirdaryo daryosi, Sirdaryo viloyati, Sirdaryo shahri, Sirdaryo tumani; Chirchiq daryosi, Chirchiq shahri; Ohangaron shahri, Ohangaron daryosi; Zarafshon daryosi, Zarafshon shahri, Farg`ona vodiysi, Farg`ona viloyati. Ayrim daryolar bo`yidagi shaharlar nomi daryo nomiga suffiks qo`shish yo`li bilan hosil bo`lgan. Masalan, Angara daryosi - Angarsk shahri, Tom daryosi - Tomsk shahri, Ij daryosi - Ijevsk shahri, Or daryosi - Orsk shahri. 4. Ko`pchilik mamlakatlarning nomlari xalqlar nomiga - iya, - iston suffikslarini qo`shish yo`li bilan hosil bo`lgan: Turkiya, Ispaniya, Finlandiya, Vengriya, O`zbekiston, Qirg`iziston, Tojikiston, Afg`oniston va boshqalar. Lekin ayrim davlatlar nomining yasalishida - iya, suffiksi xalqlar nomiga emas, balki boshqa so`zlarga ham qo`shilishi mumkin. Masalan, Braziliya (brazil - o`simlik nomi), Kolumbiya (Kolumb - mashhur sayyoh), Islandiya (island - muz mamlakati). 5. Geografik obyektlarga nom qo`yishda o`xshatib nomlash ham mavjud. Bu har xil maqsadlarda bo`lishi mumkin. Chunonchi, Amir Temur Samarqandning shuhratini oshirish maqsadida poytaxt atrofiga bir qancha qishloqlar qurib, o`sha vaqtdagi mashhur shaharlar nomini qo`ygan; Damashq, Parij, Sheroz, Bag`dod, Misr va boshqalar. Bularning ba`zilari hozir ham nomini saqlab keladi. H.H.Hasanov keltirgan ma`lumotga ko`ra, Yer yuzida 18 ta Amerika, 13 ta Vengriya, 9 ta Kanada, 5 ta Braziliya, 3 ta Italiya, 7 ta Venetsiya, 4 ta Praga, 4 ta Kiyev nomlari mavjud ekan. Amerikada Moskva, Parij, London, Uels, Nyukasl va boshqa shaharlar mavjud. 6. Geografik nomlar umumlashtirish yo`li bilan, ya`ni kichik joy nomini katta hudud yoki obyektga ko`chirish natijasida ham vujudga keladi. Bunga misol

qilib Osiyo nomini keltirish mumkin. Qadimda Osiyo (Osu) deb Livan, Falastin, Suriya joylashgan kichik hudud atalar edi, keyinchalik bu nom butun qit`a nomiga aylandi. Hozirgi Tyanshan deb ataladigan tog`larning umumiy nomi bo`lmagan, har bir tog` tizmasi o`z nomi bilan Chotqol, Qurama, Ko`kshag`al, Talas, Farg`ona va boshqa nomlar bilan atalar, faqat Tyanshanning markaziy qismi Tangritog`, Xontangri, deb atalar edi. Xitoylar Tangritog`ni o`z tiliga tarjima qilib, Tyanshan deb atashgan. Keyinchalik bu nom butun tog` tizimining umumlashma nomi bo`lib qolgan. Huddi shunday Yevropa, Afrika nomlari ham umumlashma nomdir. 7. Tarjima qilish yo`li bilan ham shakllanib, yangi nomlar paydo bo`ladi. Bunday nomlar bir joyda turli xalqlar yashaydigan hududlarda yoki bir geografik obyekt (xususan daryo, tog` tizmalari) turli xalqlar hududlaridan o`tadigan joylarda uchraydi. Bunday geografik nomlarga Qora dengiz - Chyornoye more, Qorasuv - Siyohrud, Qizilsuv - Surxob, Ilono`tti - Morguzar, Baliqchi - Рибачье , Movarounnahr - Daryo orasi, Qizil dengiz - Bahri muhit Ahmar - K расное море , Yangikent - Dehinov, Temir Darvoza - Железное ворота , Shaytonmakon - Чертово городище va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Geografik nomlarning oddiy so`zlarga aylanishi (detoponimizatsiya) Geografik nomlardan turli xil oddiy so`zlar - terminalar, turdosh otlar vujudga kelish hollari tez - tez uchrab turadi. Mamlaktlar, shaharlar, qishloqlar, tabiiy geografik obyektlar nomlaridan hosil bo`gan yangi so`zlar toponomlar deyiladi. Toponomlar barcha xalqlar tillarida ham uchraydi. Bir qancha tabiiy geografik terminlar geografik nomlardan olingan: vulqon O`rta dengizdagi Vulkano oroli nomidan, geyzer Islandiyadagi Geyzer deb ataluvchi buloq nomidan, karst Bolqon yarimorolidagi Karst platosi nomidan, meandra Turkiyadagi Menderes daryosi nomidan, delta Nil daryosi quyiladigan Delta degan joy nomidan kelib chiqqan. Bu geografik nomlar geografik terminlarga aylangan. Ba`zan geografik nomlardan butunlay boshqa ma`nodagi so`zlar paydo bo`ladi.

Bolonya, jersi, boston, krepdeshin, paplin matolari nomlari joy nomlaridan iborat. Bolonya va Paplin Italiyadagi shaharlar, Jersi - Fransiya shimolidagi shahar, krepdeshin - Xitoy matosi (krep - mato, shin - Chin) va boshqalar. Panama (bosh kiyim) nomi Panama davlati nomidan, olimpiada, olimpika Gretsiyadagi Olimp tog`i nomidan olingan, g`arbiy Yevropadagi Alp tog`lari nomidan alpinizm, alpinist, alp o`tloqlari, alp burmalanishi, alpid kabi so`zlar olingan. Ayrim geologik davrlar, burmalanishlar, tabiiy hodisalar nomlari ham joy nomlaridan olingan. Geologik davrlardan kembriy Angliyadagi Uels viloyatining qadimiy nomi, ordovik va silur Angliya janubida yashaydigan qabilalar nomi, devon Angliyadagi graflik, perm Uraldagi shahar nomi, gersin Markaziy Yevropadagi tog`lar nomi va h.k. Gondvana Hindistondagi gond qabilasi va Vand rayoni nomidan olingan. Lavrosiyo Kanadadagi Lavrentiya va Osiyo nomlaridan kelib chiqqan. Bir qancha kimyoviy elementlar joy nomlari bilan ataladi: fransiy, skandiy, germaniy, yevropiy, poloniy, kaliforniy. Ko`pchilik minerallar topilgan joyi nomi bilan ataladi: azorit, alebastr, amazonit, arogonit, birmit, gavanit, labradorit, tanzanit va boshqalar. Kichik sayyoralar - asteroidlar uchtasi Ukraina, Volga, Sumianna (Sumi shahri nomidan) deb ataladi. Ko`pchilik ulug` shaxslarning ismi va taxalluslari ham ular tug`ilgan yoki yashagan joylar nomlaridan olingan: Muhammad al Xorazmiy, Ahmad al Farg`oniy, Abu Nasr Farobiy, Ahmad Yassaviy, Dehlaviy, Jomiy, Sheroziy, Ho`jandiy, Rumiy, Mahmud Torobiy, Muhammad Narshaxiy, Rudakiy va boshqalar. Juda ko`p kemalarga shahar, daryo va boshqa geografik obyektlar nomlari qo`yilgan: “Volga”, “Vladivostok”, “Toshkent”, “Gruziya”, “Neva” va boshqaar. Avtomobillar, sovuqxonalar, kir yuvish mashinalari, radiopriyomnik va boshqalarga ham joy nomlari qo`yilgan. Bulardan boshqa ham joy nomlari bilan ataladigan narsalar ko`p. O`zbek tilida joy nomlariga bog`liq ravishda vujudga kelgan so`zlar juda ko`p. Chunonchi, makkajo`xori, qo`qon jo`xori, hisori qo`y, angori echki, qorako`l qo`y, shibirg`oni uzumi, qurama guruchi, shotut (shom

tuti), balx tut, jilon jiyda (Erondagi G`ilon shahri), qirimiska uzum (qirmiz - “qizg`ish” so`zidan), kishmish (Eronga qarashli Keshm oroli nomidan), chust do`ppi, baronas, doka, tivit, (Tibet so`zidan), iroqi do`ppi, iroqi sovun (Iroq nomidan) va h.k. Mamlakatimizda mahalliy shevalarda joy nomlaridan hosil bo`gan juda ko`p so`zlar mavjud. Ularni o`rganish fan oldidagi muhim vazifalardan biridir. Geografik nomlarning ma`nosi haqida Geografik nomlarning juda ko`p ekanligi haqida yuqorida aytgan edik. Joy nomlari qancha bo`lsa, ularning kelib chiqishi tarixi, ma`nosi haqidagi taxminlar ham shuncha ko`p. Geografik nomlar qaysi xalq tilida bo`lmasin, ba`zi birlarining ma`nosini osongina tushunsa bo`ladi, ba`zi nomlar murakkab bo`lib, tushunish qiyin yoki butunlay tushunarsizdir. Ba`zi bir nomlar ma`nosi tushunarli bo`lib ko`rinsa ham, lekin ancha murakkab bo`ladi. O`zbek tilidagi rang ko`rsatkichlar - qora, oq, ko`k, sariq so`zlari toponimlar tarkibida kamdan - kam hollarda shu rang ma`nosida qo`llaniladi. Masalan, qora so`zining yomon yer, sharpa, past, shimol, qorsiz ma`nolari mavjud. Joy nomi tarkibida kelganda ham u o`shanday ma`nolarda ishlatilishi mumkin. Masalan: Qora dengiz - shimoldagi dengiz, Qoratog` - past tog`, Qorasuv - sizot suv, buloq suvi ma`nolarini anglatadi. Toponimlar tarkibidagi oq so`zi ham oqni anglatmaydi. Chunonchi Oqtog` - qorli tog`, baland tog`, yuksak tog`; Oqtepa - boyonlar tepasi, oqsuyaklar tepasi, yorug` tepa ma`nolarini, Oqqum - o`simlik bilan mustahkamlanmagan ko`chma qumni anglatadi. Shunga o`xshash toponimlar tarkibida uchraydigan taxta, xotin, oydin, ayron kabi so`zlar ham boshqa ma`nolarda qo`llaniladi. Masalan; Taxtabozor - tekis yerdagi bozor , Xotinko`prik - tosh ko`prik , Oydinko`l - toza suvli, ochiq ko`l, Ayronko`l - loyqa suvli ko`l va boshqalar. Toponimist olimlar joy nomlarini o`rganib, turli mamlakatlardagi ko`plab nomlarning paydo bo`lishi, ma`nosi, qanday o`zgarganligini aniqlab yozgan

bo`lsalar ham hali kelib chiqishi, ma`nosi, hatto qaysi tilda ekanligi noma`lum bo`lgan geografik nomlar juda ko`p. Shularni hisobga olib, H.H.Hasanov (1985) geografik nomlarni ayon nomlar, ya`ni qaysi tildaligi, ma`nosi uchun shunday atalganligi o`zidan anglashib turadigan nomlarga va noayon, ya`ni qaysi tildaligi, ma`nosi, nega shunday atalgani aniqlanmagan nomlarga ajratadi. Ayirtov, Bog`ishamol, Jarariq, Chuqursoy, Yakkasoroy, Amerika, Kolumbiya, Volgograd, Avstraliya, Kumushkon, Oltintopgan, Yangiobod, Tinch okean, Issiqqo`l kabi nomlar ma`nosi ayon nomlardir. Ayrim joy nomlarining geografik o`rni, ayrim xususiyatlari nomning o`zidan anglashib turadi; Kavkazorti, Janubiy Olamushuk, O`rta Chirchiq, Rostov - Don, Janubiy Xitoy dengizi, Zadaryo, Unguzorti qirlari va boshqalar. Lekin Ladoga, Farg`ona, Romiton, G`ijduvon, Taymir, Kolima va boshqa nomlar ma`nosi uncha aniq emas. Toponimlar orasida ba`zan Uchquduq, Beshqo`rg`on, Qo`shtut, Yettiterak kabi aniq, tushunarli bo`lib ko`rinsa ham, aslida boshqa ma`no anglatadigan nomlar ham bor, chunonchi Beshariq, Oltiariq aslida Peshariq, Ortariq so`zlaridan kelib chiqib, keyin o`zgargan. Yong`oq, Ko`kterak, Toshkent, Toldiqo`rg`on, Olmaliq, Belgrad kabi toponimlarda ham noaniqlik mavjud. Yong`oq degan joyda yong`oqzor bo`lganmi yoki bir tup yong`oq o`sganmi, Toshkentda shahar paydo bo`lganda hamma binolar toshdan qurilganmi yoki bir qo`rg`on toshdan bo`lganmi yoki shaharni tosh devor bilan o`ralganmidi. Bular noaniq.

Adabiyotlar 1. Do`simov Z., Egamov X. Joy nomlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1977. 2. Enazarov T., Nazarov K. Joy nomlarini yig`ish so`roqligi. T., 1995, 32 b. 3. Mahmud Koshg`ariy. Devonu lug`atit turk. T., “Fan” 1967. 4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики, M ., “Наука”. 1974. 5. Мурзаев Э.М. География в названиях. M., “ Наука ”, 1979. 6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. M., “ Мысль ” 1984. 7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”. 1988. 8. Поспелов Е.М. Топонимика в школьной географии. M. “ Просвещение ”. M. 1988. 9. Поспелов Е.М. Школьный топонимический словарь. М., «Просвещение» ”. 1988. 10. Суперанская А.В. Что такое топонимика? М., «Наука», 1985.

Похожие

Tarixiy geografiya fanining predmeti vazifalari va asosiy bo’limlari

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya

Хоразм вилояти

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари

Қоракалпоғистон Республикаси