Sanoat rivojlanishining ijtimoiy- iqtisidiy omillari - География - Рефераты

Sanoat rivojlanishining ijtimoiy- iqtisidiy omillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Sanoat rivojlanishining ijtimoiy- iqtisidiy omillari Reja: 1. Xom ashyo omili 2. Elektr energetika omili 3. Aholi va mehnat resurslari omili 4. Transport omili 5. Ekologik omil 6. Ilmiy-texnika taraqqiyoti omili 7. Bozor iqtisodiyoti omili

Xom ashyo omili Tabiiyki, mahsulot xom ashyosiz yaratilmaydi. Ammo ayrim mahsulotlarni olish uchun xom ashyo boshqalariga qaraganda ko`proq sarflanadi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xom ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sanoatning barcha tarmoqlari, masalan, tog`-kon, o`rmon, baliqchilik o`z-o`zidan ma`lumki xom ashyo bo`lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar geografiyasi bilan bog`liq. Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi biroz murakkabroq. Masalan, 1 tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna xom xom paxta, 1 tonna paxta yog`i uchun 5 tonna chigit, 1 tonna shakarga 7 tonna qand lavlagisi ishlatiladi. 3-jadval Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta` sir etuvchi omillar Mahsulotlar va tarmoqlar Xom ashyo Yoqilg`i - energeti ka Ishchi kuchi Suv Transp ort Ekologi ya Iqtisodi y geografi k o`rin Iste` mol Alyuminiy + + + Misni tozalash + + Cho`yan + + + Temir qotishmalari + + + + Po`lat + + Kaliy o`g`iti + + + Fosfor o`g`iti + + + Azot o`g`iti + + + + Sintetik tola + + + Qishloq xo`jalik mashinalari + + Radio, priborsozlik, aniq mashinasozlik + + + Selyuloza- qog`oz sanoati + + + + Sement + Paxta tolasi + + + + + To`qimachilik sanoati + + + Paxta yog`i + + Go`sht + + + Sut + + Izoh: + + hal qiluvchi ta`sir, + kuchli ta`sir Mineral o`g`itlar ichida kaliy o`g`itini ishlab chiqarish geografiyasi batamom xom ashyo omili bilan belgilanadi, chunki uni olish uchun ko`p

miqdorda kaliy tuzi sarflanadi. Ayni paytda azot o`g`itini ishlab chiqaruvchi korxonalar ancha ”erkin” joylashadi. Bunday korxonalar qora metallurgiya markazlariga, suv manbalariga yaqin, neft va gaz sanoati rivojlangan rayonlarda joylashtirilishi mumkin.Fosfor o`g`iti ishlab chiqaruvchi korxonalar xom ashyo va iste`mol rayonlarida joylashtiriladi. Xom ashyo sifatida appatit, fosforitlar xizmat qiladi. Shuningdek, bu o`g`itni ishlab chiqarishda oltingugurt kislotasi ham talab etiladi. O`zbekistonda azot yoki selitra -Chirchiq, Navoiy, Farg`onada, superfosfat- Qo`qon va Samarqandda, ammofos yoki azot va fosfor o`g`itlarining birikmasi- Olmaliqda ishlab chiqariladi. Xom ashyoga asoslangan sanoat tarmoqlarining joylashuvini o`ragnish eng avvalo mamlakat tabiiy sharoiti va boyliklarini bilishni talab etadi. Turli xil qazilma boyliklarning ma`lum hududdagi birligi bu yerda ishlab chiqarishni kompleks tashkil qilishga, hududiy majmualarni shakllantirishga, ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilishning samaradorligini oshirishga sabab bo`ladi. Yoqilg`i- issiqlik elektr stansiyalari uchun hamda qora metallurgiya sanoatining dastlabki-cho`yan eritish bosqichini joylashtirishda xom ashyo asosiy rol o`ynaydi. Ammo uning ta`siri hamma vaqt ham yetakchi kuchga emas; issiqlik elektr stansiyalari yoki metallurgiya zavodlari ayrim hollarda iste`mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bu masala ayniqsa, neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik stansiyalarini qurishga tegishlidir. Biroq qora metallurgiya zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil bo`lmaydi. Ma`lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydalidir, ya`ni ulardan deyarli shuncha cho`yan olish mumkin. 1 tonna cho`yan ishlab chiqishda taxminan 2 tonna temir rudasi va 1,2 tonna kokslanuvchi ko`mir sarflanadi. Ammo bu “o`rtacha” raqam hamma joyda ham bir xil emas: ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19 foizni tashkil etadi xolos. Bunday konlarga Uraldagi Qo`shqanorni yoki Qoraqalpog`iston Respublikasidagi Tebinbuloqni misol qilib ko`rsatish mumkin. Bu yerda qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo`lmaydi, chunki kerakli mineraldan ko`ra keraksiz jinslar ko`proq. Shuning uchun bu ruda albatta dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilgandan so`ng ruda tarkibidagi metall miqdori bir necha barobar ko`payadi. Ammo bundan keyin ham uning hissasi yetarlicha bo`lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko`proq xom ashyo rayoniga ko`proq joylashtiriladi. Qozog`iston Respublikasidagi Qarag`anda to`liq siklli metallurgiya kombinati bevosita ko`mir havzasi rayonida joylashtirilgan. Novokuznesk, Lipesk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa xom ashyo, ya`ni temir rudasi konlariga yaqin qurilgan. Ayrim hollarda metallurgiya zavodlari xomashyo va yoqilg`i rayonlari o`rtasida joylashgan, zero, mazkur sanoat tarmog`i uchun bu ikki omilning ahamiyati bir xil. Elektr energetika omili. Hozirgi zamon ishlab chiqarishini elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Ushbu sohaning o`ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya`ni elektr quvvatini jamg`arib, omborxonalarga yig`ib bo`lmaydi, undan ayni paytning o`zida, sinxron ravishda foydalanish kerak. Bundan tashqari, elektr quvvati yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlari orqali uzoq

masofalarga ham uzatilishi mumkin. Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon xillariga urg`u beriladi. Arzon elektr quvvati suv stansiyalaridan olinadi, chunki suv suvligicha GES dan keyin ham qolaveradi, issiqlik elektr stansiyalarida esa ko`mir, mazut yoki tabiiy gaz tamomila sarflanadi. Elektr energetika omiliga quyidagi misollarni keltirish mumkin. 1t. qalayi yoki titan ishlab chiqarish uchun 40-50 ming kVt/s, misni rafinatsiyalash, elektr pechlarida po`lat eritishda va ularning har bir tonnasiga 8-10 ming kVt/s atrofida elektr quvvati sarflanadi. Shuningdek, temir qotishmalari magniy, qo`rg`oshin, sintetik tola va kaychuk kabilarning ham elaktr energiyasi manbalariga yaqin joyda qurilishi kerak. O`rta Osiyo mamlakatlarida yagona bo`lgan Tursunzoda shahridagi alyuminiy zavodi ham Norak GES iga yaqin joyda qurilgan. Olmaliqda yirik rangli metallurgiya va kimyo korxonalari shu yerdagi IEM hamda Yangi Angran IES idan, Chirchiq sanoat majmuasi Chirchiq kaskad GES quvvatlaridan foydalanadi. Farg`onadagi kimyo, neftni qayta ishlash va boshqa sanoat korxonalari bu shahardagi yirik IEM dan elektr energiyasini oladi. Elektr quvvati omil sifatida bir qator sanoat tarmoqlarini o`z atrofida yig`adi. Shu sababli, u katta yirik rayon va hududiy majmua hosil qilish qudratiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o`zlashtirish uchun ham kerak. Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos stansiyalari vositasi bilan sug`oriladi. Elektr quvvati Norak-Tursunzoda-G`uzor orqali keladi. Hozirgi kunda esa shu yerning ozida juda yirik, mahalliy tabiiy gaz asosida ishlaydigan Tolimarjon IESi qurilmoqda. Respublikamizda bulardan tashqari Sirdayo, Angren, Toshkent, Navoiy, Taxiatosh IES lari, ANdijon, Chorbog`, Xojikent, Tuyamo`yin va boshqa GES lar mavjud. Ular yiliga 50 mlrd. kVt/soatdan ko`proq elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Bu esa rangli metallurgiya, kimyo kabi “energiya talab” tarmoqlarni rivojlantirishga imkon beradi. Aholi va mehnat resursi omili ijtimoiy-iqtisodiy omillar ichida eng muhimi hisoblanadi. Har qanday ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo`lmaydi. Ammo bu o`rinda ikki holni qayd etish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko`p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva zavodi, paxta yetishtirish, uni qayta ishlash korxonalarining mehnat sig`imi katta. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarga mehnat resurslarining miqdori ko`p bo`lishi shart emas, aksincha ularga malakali, ya`ni sifatli ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxonalar va tarmoqlar radio yoki priborsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o`xshash odatda malakali ishchi kuchi mavjud bo`lgan shaharlarda joylashtiriladi. Bunday ilmtalab korxonalarni joylashtirishda ba`zi rivojlangan mamlakatlarda maxsus texnopolis va fan shaharlari yaratiladi. O`zbekistonda mahalliy aholining tabiiy ko`payishini nisbatan yuqoriligi va uning migratsion harakatining faolsizligi mehnat zahiralarini ko`plab shakllanishiga olib keladi. Shu sababli Respublikada mehnatga layoqatli aholi soni miqdoran juda ko`p. Ularning soni, ayniqsa qishloq joylarida va sust rivojlangan kichik shaharlarda yuqori. Binobarin, bunday joylarda ish o`rinlarini kengaytirish,

yangi sanoat va boshqa korxonalar, madaniy-maishiy muassasalarni qurish, mehnat bozorini shakllantirish kerak. Aholi albatta faqat ishchi kuchi emas, u balki ko`proq darajada iste`molchi hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda xalqning yashash sharoiti va darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib bormoqda. Muvaqqat ijtimoiy qiyinchiliklarni yengillashtirish uchun aholining kundalik hayoti uchun zarur bo`lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotni yetarli darajada ishlab chiqarish talab etiladi. Shu bois iste`mol omili oziq-ovqat korxonalarini o`ziga tortadi, ya`ni bunday zavod va fabrikalar, aholiga xizmat ko`rsatish tarmoqlari qishloq va shaharlarda joylashtiriladi. Iste`mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning o`zini talabi, boshqa xil mahsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarning iste`mol rayonlarida qurilishini taqozo etadi. Masalan, qishloq xo`jaligi mashinasozligi o`sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerning o`zida rivojlantirilishi zarur. O`zbekistonda paxta teruvchi, Belorussiyada kartoshka, Ukrainada qand-lavlagi, Shimoly Kavkazda va Bolgabo`yida g`alla yig`uvchi, Qirg`zistonda pichan taxlovchi, Gruziyada choy teruvchi mashinalarni ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo`la oladi. Ayrim boshqa sanoat va qishloq xo`jaligi tarmoqlarini ham aholi yashab turgan jaoylarda o`rinlashtirish maqsadga muvofiq. Transport omili . Bu omil juda muhim, chunki u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi tarmog`i hisoblanadi. Transport infrastrukturasi bo`lmasa xom ashyo ham keltirilmaydi, mahsulot ham iste`molchilarga yetkazilmaydi, hududiy mehnat taqsimoti rivojlanmaydi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar ta`siri bilan qo`shilib, uyg`unlashib ketadi va uni sof holda ajratib olish qiyin. Shu bilan birga transport masalasi iqtisodiy geografik o`rin omili bilan ham chambarchas bog`liq. Zero, bu o`rin ob`yektning eng avvalo tashqi iqtisodiy munosabatlarini anglatadi. Ishlab chiqarishni joylashtirishning “qulayligi” ko`p jihatdan uning arzonligi esa asosan transport xarajatlarining kamaytirilishi demakdir. Shuning uchun ham ishlab chiqarishni joylashtirishdagi klassik g`oyalar: I.Tyunenning qishloq xo`jalik shtandorti, A.Veberning sanoat shtandorti, V.Kristallerning “markaziy o`rinlari”, A.Lyoshning “iqtisodiy landshaftlarini” transport omilisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Transport iqtisodiyot tizimining qon tomiri, harakatlantiruvchi kuchidir. U pirovard natijada ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning samaradorligini ta`minlaydi. Ayni vaqtda transport tarmog`ining o`zini ham joylashtirish qonuniyatlari va omillari mavjud. Ular tabiiy geografik, iqtisodiy va siyosiy mazmunga ega. Ilmiy texnika taraqqiyoti Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining ahamiyati ham juda yuqori. Ushbu omilning ta`siri bir qator tarmoqlarni hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko`rinadi. Masalan, “ilmtalab” mashinasozlik zavodlari yuksak darajada fan-texnika salohiyatiga ega bo`lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi. Yuqorida ko`rilgan omillarning ishlab

chiqarishni hududiy tashkil qilishga ta`siri ularning barchasi ”ekologik omil” bilan muvofiqlashtirilishi kerak. Ekologik omil. Ekologik jihatdan eng avvalo kimyo, sellyuloza-qog`oz, go`sht, vino, konserva, charm zavodlari, issiqlik elektr stansiyalari “nomaqbul” hisoblanadi. Binobarin, ular aholi joylashgan markazlardan uzoqroqda bo`lgani yaxshiroq. Ekologik omilning ishlab chiqarishning hududiy tashkil etishiga ta`sirini kimyo sanoati misolida ko`rish ayniqsa namunaviydir, chunki bu sanoat korxonalarini joylashtirilshi juda erkin xususiyatga ega. Sababi-ular o`simlik, hayvonot, mineral xom ashyosi, suv, havo asosida, boshqa sanoat chiqindilari negizida ham rivojlanishi mumkin. Shunday qilib, kimyo sanoati korxonalarini istagan joyda qurish imkoniyati bor. Ammo, bu masalaning bitta nozik tomoni bor- bu ham bo`lsa ekologik omildir va u bilan ayniqsa hozirgi kunda hisoblashmasdan iloji yo`q. Bozor iqtisodiyoti omili . Bozor iqtisodiyoti- bu ishlab chiqarish erkinligi, raqobat va ochiq iqtisodiyot yurgizishdir. Bunday sharoitda ko`p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va raqobat, qulay investitsiya makonini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois bozoq iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishga nisbatan tahlil etar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi an`anaviy fikr yuritishlar tamomila o`zgarib ketishi kerak. Chunki, bu sharoitda aksariyat narsani, shu jumladan nimaga ixtisoslashuvni va qayerda joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab belgilaydi. Hozirgi sharoitda infrastruktura tizimining mavjudligi ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilishda katta rol o`ynaydi. Yo`l, yer osti va yer usti qurilmalari, elektr uzatuvchi shaxobchalar, turar joy, maishiy xizmat ko`rsatish ob`yektlari muhayyo bo`lgan joylar yangi ishlab chiqarishni, qo`shma korxonalarni o`ziga jalb qiladi. Xorijda bunday joylarni sanoat parki deb atashadi. Hozirgi vaqtda qulay investitsiya makonini yaratish ham katta mazmun kasb etadi. Infrastruktura va boshqa sharoitlarning mavjudligi, huquqiy va tashkiliy masalalarning hal etilganligi, kafolatlanganligi xorijiy sarmoyadorlarning kirib kelishiga qulaylik yaratadi.

Adabiyotlar 1. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” T., “O`zbekiston” 1999 y 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” –T., “O`zbekiston” 1997 y. 3. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi” T 1994 y. 4. E.Nabiyev., A.Qayumov “O`zbekistonning iqtisodiy salohiyati” T 2000 y. 5. A.S.Soliyev., L.Qarshiboyeva “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari” –T 1999 y. 6. A.S.Soliyev va boshqalar “Mintaqaviy iqtisodiyot” T., 2003 y. 7. N.To`qliyev “O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti” –T 1998 y. 8. M.R.Pl о t к in. «Osnovi promishlennogo proizvodstva». M. Izd. «Visshaya shkola»-1977. 9. SH.Isr а il о v. «S а n оа tning eng muhim t а rm о ql а ri t ех n о l о giyasi а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-1978. 10. V.P.M ак s ако vs к iy. «G ео gr а fiya mir а ». M. Izd. «Pr о sv е sh е ni е »-1990. 11. B.Mirtursun о v. «S а n оа t, qishl о q х o`j а ligi v а tr а nsp о rt а s о sl а ri» T.-2001, T.-200I (M а `ruz а m а tni), T. -2002. 12 . S.G о nch а r о v, S.Ni ко l ае v. «S о vr е m е nn а ya bum а g а » J. «Yuniy t ех ni к » M.-I978. 13. I.V.M а t о sh ко . «Jizn е nniy е r е sursi z е mli». Mins к . Izd. «Ur о j а y»-1990. 14. N.V. А lis е v. « Х imiya i g ео gr а fiya». M. Izd. «Zn а ni е »-1970....S 15. V.V. К uli ко v. «J а d а ll а shtirish str а t е giyasi» T. 1990. 16. Х .V ахо b о v. «Iqtis о diy g ео gr а fiya а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-2001. 17 . M.Qodirova “Sanoat va qishloq xujaligi geografiyasi” ma`ruza matni 18. http://ziyonet.uz

Похожие

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani rivojlanishining hozirgi bosqichi

Farg'ona viloyati iqtisodiy -ijtimoiy rivojlanishining ba'zi bir xususiyatlari

Sanoat geografiyasi

Yengil sanoat

Sanoat geografiyasi.1