Sanoat rivojlanishi va hududiy tashkil qilinishida tabiiy sharoitning tutgan o'rni - География - Рефераты

Sanoat rivojlanishi va hududiy tashkil qilinishida tabiiy sharoitning tutgan o'rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Sanoat rivojlanishi va hududiy tashkil qilinishida tabiiy sharoitning tutgan o`rni Reja: 1. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning asosiy tamoyillari 2. Tabiiy sharoit va agroiqlimiy resurslarning sanoat tarmoqlarini hududiy joylashtirishdagi ahamiyati.

Xalq xo`jaligining tarmoqlari o`z-o`zidan, tasodifiy hududiy tarqalmaydi, balki ma`lum shart-sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda joylashtiriladi yoki hududiy tashkil etiladi. Bu omillarni yaxshi bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o`rganishga asos bo`ladi. Ishlab chiqarishni joylashtirish ma`lum qonuniyat, tamoyil va omillar asosida amalga oshiriladi. Qonuniyatlar eng avvalo, omillarning o`zaro aloqadorligi, ishlab chiqarish, korxona va tarmoqlarining ma`lum hududiy va texnologik majmua shaklida tashkil etilishi, bu tarmoqlar rivojlanishidagi mutanosibliklardan kelib chiqadi. Masalan, hozirgi bozor iqtisodoyitiga o`tish davrining o`zining qonuniyatlari ham mavjud. Ishlab chiqarishga nisbatan iste`mol, taklifga ko`ra talabning ustunligi, erkin raqobat, ochiq iqtisodiyot yurgizish, uni liberallashtirish shular jumlasidandir. Bular, albatta, ishlab chiqarishni joylashtirishga, iqtisodiy makonning shakllanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Shuningdek bu davrda vaqt va mablag`dan unumli foydalanish, mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta`minlovchi sohalarni jadalroq rivojlantirish, tabiiy va mehnat resurslarini ishga solish, mintaqalararo iqtisodiy integratsiya jarayonlarini kuchaytirish ham katta ahamiyatga ega. Albatta, bu borada ishlab chiqarishni xomashyo bazasiga, elektr manbai va iste`mol rayonlariga yaqinlashtirish tamoyili o`z kuchini saqlab qoladi. Biroq, barcha ishlab chiqarish tarmoqlarini bir vaqtning o`zida ham xom ashyo, ham ishchi kuchi, ham iste`mol rayoniga yaqinlashtirish qiyin. Binobarin, bu tamoyilni har xil tarmoqqa nisbatan aniq qo`llash talab qilinadi. O`tish davrida barcha hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini tenglashtirish tamoyili avvalgidek, talqin qilinmaydi. Qolaversa, bu davrda mintaqalararo tafovut saqlanib va hatto biroz kuchayib borishi mumkin. Shu bois davlatning mintaqaviy siyosati bu farqni iloji boricha qisqartirishga yo`naltiriladi. Bunday hududiy nomutanosibliklarning o`ziga xos rivojlanish omili sifatida- hududiy raqobat ma`lum darajada saqlanib qolinishining sababi shundaki, bir vaqtning o`zida barcha tarmoqlarni bir darajada rivojlantirish also mumkin emas.

Xuddi tarmoqlar tarkibida bo`lganidek, ishlab chiqarishning hududiy tuzilmasida ham rivojlanish navbatma-navbat, ustivorlik tamoyili, raqobat asosida olib boriladi. Tabiiyki, iqtisodiyot tarmoqlari hamda mintaqalarning rivojlanishi turli xil omil va sharoitlarga ham bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda xom ashyo, yoqilg`i, elektr quvvati, suv va iqlim sharoitlari, mehnat resurslari, iste`mol va transport, iqtisodiy geografik o`rin kabi omillar muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, ekologiya, ilmy-texnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyoti omillarining bu boradagi roli ham oshib bormoqda. Ko`rinib turibdiki, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta`sir etuvchi omillar juda ko`p. Modomiki bu omillar ko`p ekan, demak, - ularning ta`sir darajasi har xil bo`ladi; - bu omillarni guruhlash talab etiladi; - omillar va ishlab chiqarishni joylashtirishni o`rganishda kompleks yondashuv zarur . U yoki bu omilning ta`sir darajasi uning mahsulot chiqarishdagi “solishtirma og`irligi” bilan o`lchanadi yoki uning mahsulot birligi bilan nisbati hisobga olinadi. Albatta, jamiyat taraqqiyoti, fan-texnika rivoji va boshqa sabablar tufayli omillarning ta`sirchanligi o`zgarib boradi. Chunonchi, ilgari tabiiy sharoit, xom ashyo, ishchi kuchi kabilarning ahamiyati katta bo`lgan bo`lsa, hozir ilmiy-texnika taraqqiyoti, ekologiya, bozor, iste`molning kuchayishi va turlanishi muhimroq bo`lib qolmoqda, ishlab ciqarish ko`proq mablag`talab va ilmtalab bo`lib bormoqda. Shu bilan birga ma`lum bir omilning ta`sirchanligi, ya`ni uning ko`p sarflanishi asta-sekin kamaytirilib boriladi. Masalan, mahsulot birligiga nisbatan sarflanadigan xom ashyo, yoqilg`i, elektr quvvati, ishchi kuchi va boshqalar muntazam ravishda tejaladi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligining oshib borishiga olib keladi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar omillardan kelib chiqiladi. Lekin ma`lum tarmoqni hududiy tashkil etishda hamma omil emas, ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol o`ynaydi. Buning uchun yaratiladigan mahsulot birligiga, masalan, suv yoki elektr quvvati, ishchi

kuchining qay darajada sarflanishini aniqlash talab etiladi. Boshqacha qilib aytganda, “kasr maxrajida” mahsulot birligi, uning suratida esa alohida-alohida omillar turadi. Qaysi omil bo`yicha yirik son chiqsa, uning ahamiyati shuncha yuqori bo`ladi va u ko`rilayotgan ishlab chiqarish tarmog`ini joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifani o`taydi. Xo`jalikning barcha tarmoqlari, shuningdek, aholining joylashuvida tabiiy sharoitning roli katta. Bu borada ayniqsa, yer, suv, harorat, tuproq kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Yerning ishlab chiqarishni joylashtirishdagi o`rni uning maydoni, katta-kichikligi, geomorfologik xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Yer jamiyat rivojlanishining eng qadimiy, eng birlamchi omilidir. Ksenofont ”Yer insonni sog`lom, to`q va adolatli qiladi”, deb yozgan edi. Ingliz iqtisodiyoti va statistikasining asoschilaridan biri U.Petti fikricha, mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasidir. Agar yer ko`pgina xo`jalik tarmoqlari- sanoat, transport va boshqalar uchun oddiy sharoit sifatida xizmat qilsa, qishloq xo`jaligida bebaho boylik, muhim resurs hisoblanadi. Ayni vaqtda sanoat korxonalarining masalan, yirik metallurgiya, kimyo yoki mashinasozlik zavodlari katta maydonlarni egallashini ham unutmaslik kerak. Shuningdek, bunday maydonlar aeroportlar uchun ham talab etiladi. Suv resurslarining ahamiyati ko`p funksiyali. Sanoatda suv asosan suv va issiqlik elektr stansiyalari, qora va rangli metallurgiya, selyuloza-qog`oz, gidroliz, sintetik tola ishlab chiqarishda, to`qimachilikda ko`p sarflanadi. Ayrim ma`lumotlarga ko`ra, sanoat butun xalq xo`jaligida sarflanadigan suvning 40 foizini iste`mol qiladi. Masalan, 1 tonna sintetik tola ishlab chiqarish uchun 2000 m 3 , 1 tonna ip gazlamasiga 1260 m 3 , 1200 ming kVt quvvarga ega bo`lgan issiqlik elektr stansiyasi uchun esa atigi 1200 mln 3 suv sarflanadi. Demak, bu va shunga o`xshash sanoat korxonalarining suv sig`imi juda yuqori. Issiq iqlim sharoitida sanoat korxonalarini ochiq usulda qurish, suv va boshqa alkogolsiz ichimliklar, ip-gazlama ishlab chiqarishga o`xshash tarmoqlarni ko`proq rivojlantirish talab etiladi. Ob-havo va iqlim transportning ko`pgina turlarini rivojlantirish va joylashtirishga ham ta`sir qiladi. Shunindek, tabiiy

geografik sharoitlar rekreatsiya va turizm sohalarini tashkil etishda ham katta ahamiyatga ega.

A dabiyotlar 1. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” T., “O`zbekiston” 1999 y 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” –T., “O`zbekiston” 1997 y. 3. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi” T 1994 y. 4. E.Nabiyev., A.Qayumov “O`zbekistonning iqtisodiy salohiyati” T 2000 y. 5. A.S.Soliyev., L.Qarshiboyeva “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari” –T 1999 y. 6. A.S.Soliyev va boshqalar “Mintaqaviy iqtisodiyot” T., 2003 y. 7. N.To`qliyev “O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti” –T 1998 y. 8. M.R.Pl о t к in. «Osnovi promishlennogo proizvodstva». M. Izd. «Visshaya shkola»-1977. 9. SH.Isr а il о v. «S а n оа tning eng muhim t а rm о ql а ri t ех n о l о giyasi а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-1978. 10. V.P.M ак s ако vs к iy. «G ео gr а fiya mir а ». M. Izd. «Pr о sv е sh е ni е »-1990. 11. B.Mirtursun о v. «S а n оа t, qishl о q х o`j а ligi v а tr а nsp о rt а s о sl а ri» T.-2001, T.-200I (M а `ruz а m а tni), T. -2002. 12 . S.G о nch а r о v, S.Ni ко l ае v. «S о vr е m е nn а ya bum а g а » J. «Yuniy t ех ni к » M.-I978. 13. I.V.M а t о sh ко . «Jizn е nniy е r е sursi z е mli». Mins к . Izd. «Ur о j а y»-1990. 14. N.V. А lis е v. « Х imiya i g ео gr а fiya». M. Izd. «Zn а ni е »-1970....S 15. V.V. К uli ко v. «J а d а ll а shtirish str а t е giyasi» T. 1990. 16. Х .V ахо b о v. «Iqtis о diy g ео gr а fiya а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-2001. 17. M.Qodirova “Sanoat va qishloq xujaligi geografiyasi” ma`ruza matni 18. http://ziyonet.uz

Похожие

Chorvachilikni hududiy tashkil etish va uning ixtisoslashuvi

Sanoat va qishloq xo`jaligining iqtisodiyotda tutgan o`rni va ahamiyati

Ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etish shakllari

Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida iqlim, suv va boshqa resurslarning ahamiyati