Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi - География - Рефераты

Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi Hozirgi vaqtda mamlakatlarning milliy va mintaqaviy iqtisodiyotini rivojlantirishda shahar joylarning ta`siri sezilarli darajada ortib bormoqda. Zamonaviy shaharlar qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lmagan aholining yashash joyi bo`lib, ilm-fan, madaniyat, bank-moliya, savdo, sanoat, malakali ishchi kuchi, yaxshi rivojlangan infratuzilma markazlari sifatida nomoyon bo`ladi. Ma`lumki, shaharlarning ikki asosiy shahar hosil qiluvchi va shaharga xizmat qiluvchi (ichki yo`lovchi transporti, shahar aholisiga xizmat qiluvchi tarmoqlar) funksiyalari mavjud. Shahar hosil qiluvchi omillarga transport, ilmu-fan, dam olish maskanlari, bank-moliya, har xil foydali qazilmalari konlari, turizm kabilar kiradi. Ular orasida tabiiy sharoit va resurslar omili eng muhimi bo`lib, ushbu omil asosida shakllangan shaharlar “resurs shaharlar” deb ataladi. O`zbekiston hududlari turlicha tabiiy-resurs sharoitga ega. Ulardan foydalanish ham mintaqalar doirasida bir-biridan farq qiladi. Jumladan, respublika janubida joylashgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan tarkib topgan Janubiy iqtisodiy rayon o`zining tabiiy resurslari bo`yicha mamlakat iqtisodiyotida o`ziga xos mavqega ega. Ushbu mintaqa O`zbekistonda yoqilg`i mahsulotlari (neft, tabiiy gaz, gaz kondensati, ko`mir), oltingugurt, turli tuzlar, qurilish materiallari, farmatsevtika xom ashyosi va shifobaxsh mineral suvlarga boyligi bilan ajralib turadi. Iqtisodiy rayon doirasida Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari tabiiy resurslar bilan ta`minlanganlik hamda ulardan foydalanish darajasiga ko`ra bir biridan keskin farqlanadi. Binobarin bunda ustunlik Qashqadaryo viloyati foydasiga bo`lib, voha ayrim tabiiy xom ashyo resurslarini qazib olish (asosan uglevodorodli birikmalar) bo`yicha nafaqat mintaqada, respublikada ham asosiy o`ziga xos “lokomotiv” hisoblanadi. Masalan, mamlakatda qazib olinayotgan neftning 80 foizi, tabiiy gazning 92 foizi, gaz kondensatining 95 foizi, oltingugurtning deyarli 100 foizi ushbu hudud zimmasiga to`g`ri keladi.

Toshg`uzor – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`lining foydalanishga topshirilishi natijasida Dehqonobod tumanidagi kaliy tuz konlarini o`zlashtirish imkoniyati tug`ildi.

Jadval Janubiy iqtisodiy rayon shaharlarining tarkibiy tuzilishi (2007 y.) Жанубий иқтисодий район шу жумладан : Сурхондарё вилояти Қашқадарё вилояти Шаҳар жойлар Аҳолиси Шаҳар жойлар Аҳолиси Шаҳар жойлар Аҳолиси сони фоизда Минг к. фоизда сони фоизда Минг к. фоизда сони фоизда Минг к. фоизда Жами шаҳар ва шаҳарчалар 31 100.0 983.0 100.0 15 100.0 376.3 100.0 16 100.0 606.7 100.0 Шу жумладан, аҳолиси бўйича (минг киши) 3-4.9 1 3.2 4.2 0.4 1 6.7 4.2 1.1 - - - - 5-9.9 7 22.6 48.3 4.9 3 20.0 16.2 4.3 4 25.0 32.1 5.3 10-19.9 8 25.8 106.4 10.8 5 33.3 66.9 17.8 3 18.8 39.5 6.5 20-49.9 10 32.2 258.4 26.3 4 26.6 94.4 25.1 6 37.5 164.0 27.0 50-99.9 3 9.7 221.4 22.5 1 6.7 69.3 18.4 2 12.5 152.1 25.1 100 ва ундан ортиқ 2 6.5 344.3 35.1 1 6.7 125.3 33.3 1 6.2 219.0 36.1 Жадвал Ўзбекистон Республикаси Д авлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.

Hozirgi kunda ushbu kon bazasida O`zbekistonda yagona kaliy zavodi barpo etilmoqda, mazkur ishlab chiqarish obyekti esa viloyatning milliy iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirishga xizmat qiladi. Surxondaryo viloyatining Janubiy mintaqadagi o`rnini neft, tabiiy gaz, ko`mir (respublikadagi jami toshko`mirni), turli qurilish materiallari (ohak, granit, gips, shag`al), tabiiy mineral buloqlar, dorivor giyohlar, turizm va rekreatsiya resurslari belgilab beradi. Lekin vohada tabiiy resurslardan foydalanish ko`rsatkichlari ancha past. Bunga avvalo viloyatning geografik o`rni (mamlakatning eng janubida), orografik tuzilishi (asosiy foydali qazilmalar tog`li hududlarda) kabi tabiiy noqulayliklar bilan birga transport infratuzilmasining sust rivojlanganligi, siyosiy strategik nuqtai nazardan nomaqbul joylashishi ham ta`sir etib kelgan. Toshg`uzor – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`li viloyatni respublika yaxlit transport tizimiga qo`shilish imkonini berdi. Ushbu temir yo`l Surxon vohasining tog` tumanlaridagi turli meneral resurslarni o`zlashtirish va iqtisodiyotda foydalanish, buning natijasida yangi aholi manzilgohlari (shahar va shaharchalar) ning vujudga kelishida, aholi bandligini oshirishda, qo`shni Qashqadaryo bilan iqtisodiy, madaniy-ma`rifiy aloqalarini yanada yuksaltirishda, shu asosda ularni yagona iqtisodiy rayon bo`lib shakllanishida muhim o`rin tutadi. Janubiy mintaqa O`zbekistonda shahar aholisi eng kam bo`lgan hududlardan biri hisoblanadi. 2007 yilda respublikada o`rtacha urbanizatsiya darajasi 35.9 % bo`lgani holda, iqtisodiy rayonda bu ko`rsatkich 22.2 foizga (Qashqadaryoda 24.6 %, Surxondaryoda 19.2 %) teng bo`ldi. Mintaqa shaharlar to`ri va tizimini shakllanish nuqtai nazaridan qaralganda, u 1989 yilga nisbatan deyarli o`zgarmagan. Mustaqillik yillarida faqatgina shaharchalar sonida o`zgarishlar kuzatildi (6 tadan 11 taga ko`paygan). Hozirgi vaqtda mazkur hududda 31 ta shahar joylar mavjud. Shundan Surxondaryo viloyatida 8 ta shahar va 7 ta shaharcha, Qashqadaryo viloyatida esa 12 ta shahar va 4 ta shaharcha joylashgan. Mintaqa shahar va shaharchalarida 2007 yil yanvar holatiga ko`ra 983.0 ming kishi yashagan bo`lib, ushbu aholining 61.7 foizi Qashqadaryo va 38.3 foizi Surxondaryo viloyati hissasiga to`g`ri kelgan. Vaholanki, so`nggi aholi ro`yxatida

iqtisodiy rayonda shaharliklar 655.2 ming nafarni, Qashqadaryo viloyatida 413.5 ming va Surxondaryo viloyatida 241.6 ming kishini tashkil etgan edi. Shuningdek, Surxon – Qashqa vohasi aksariyat shahar va shaharchalaridagi aholi tug`ilishi, turmush tarzi va boshqa bir qancha ko`rsatkichlari bo`yicha qishloq joylardan deyarli farq qilmasligi, to`liq sanoatga ixtisoslashgan shaharlarning yo`qligi (Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi. Bugungi kunda Janubiy iqtisodiy rayonda aholisi 3 – 20 ming bo`lgan o`n oltita (Hurriyat, Elbayon, Do`stlik, Kokaydi, Qashqadaryo, Miroqi, Dehqonobod, Sariq, Eski – Yakkabog`, Sariosiyo, Angor shaharchalari va Tolimarjon, Yangi – Nishon, Qumqo`rg`on, Sharg`un, Beshkent), 20-50 minglik o`nta (Chiroqchi, Jarqo`rg`on, SHo`rchi, G`uzor, Yakkabog`, Boysun, Muborak, SHerobod, Qamashi, Kitob), 50 – 100 ming kishilik (Denov, Koson, Shaxrizabz), aholisi 100 ming kishidan ortiq viloyatlarning ma`muriy markazlari Qarshi (219.0 ming) va Termiz (125.3 ming) shaharlari bor (jadvalga qarang). Ushbu shaharlarning genetik kelib chiqishi turli tuman: Shahrisabz, Qarshi, Denov, Termiz, Kitob, Yakkabog`, Qamashi, G`uzor kabi shaharlarning o`rnida aholi qadimdan yashab kelgan. XX asrda tabiiy resurslardan ishlab chiqarishda foydalanish va keng miqyosdagi yangi yerlarni o`zlashtirish natijasida ko`plab shaharlar bunyod etildi. Jumladan, Koson, Beshkent, Yangi – Nishon, Tolimarjon, SHerobod, Sariq, Angor qo`riq yerlarni, Muborak, Sharg`un, Boysun, Jarqo`rg`on, Sariosiyo, Kokaydi, Elbayon foydali qazilmalarni, Miroqi, Qashqadaryo rekreatsiya resurslarini o`zlashtirish mahsuli hisoblanadi. Kelajakda iqtisodiy rayon tabiiy resurslaridan foydalanish natijasida Qashqadaryo viloyatida Nuriston (IES), Kengsoy (SHo`rtan gaz kimyo majmui), Surxondaryo viloyatida To`palang (GES va suv ombori) shahar tipidagi aholi manzilgohlari vujudga kelishi mumkin. Chunki ushbu joylarda shahar hosil qiluvchi bir qancha omillar (transport, sanoat, aholiga xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar) rivojlanish bosqichida. Shuningdek, Toshg`uzor – Boysun – Qumqo`rg`on temir yo`li hududidagi konlarni o`zlashtirish, tog`li hududlaridagi

rekreatsiya va turizm manbalaridan foydalanish asosida yangi resurs shaharlari shakllanadi.

Похожие

O`zbekiston iqlimi va iqlim resurslari

Qozog’iston Respublikasining geografik o`rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Turkmaniston Respublikasining geografik o`rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Tojikiston Respublikasining geografik o`rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Janubiy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari