Quldorlik tuzumi davridagi geografiya - География - Рефераты

Quldorlik tuzumi davridagi geografiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Quldorlik tuzumi davridagi geografiya (mil. av. IY mingyillik – milodning II asri) Reja: 1. Qadimiy Sharq geografiyasi. 2. Antik O`rta dengizbo`yi geografiyasi.

Qadimiy Sharq geografiyasi. Sharq quldorlik davri xalqlarining eng qadimiy yozma manbalarida dastlabki geografik ma’lumotlar mavjud. Mil.av. 4-1- mingyilliklarda ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining past darajasi va ayrim madaniyatlar orasidagi kuchsiz aloqalar geografik saviyaning cheklanganligi sabab edi. Tabiat asosan diniy-mifologik (olamning yaratilishi, olamshumul suv bosishi va boshqa miflar) holda talqin qilinar edi. Qadimgi madaniy xalqlarda geografik tasavvurlar ancha yuqori darajada bo`lgan. Qadimgi Vaviloniya, Misr va Xitoy eng kuhna sivilizatsiya o`choqlari bo`lib, bu hududlarda topilgan qadimiy karta va planlar bu xalklarda geografik tasavvurlar ancha mukammal darajada bo`lganligini ko`rsatadi. Chunonchi, Vaviloniyada meloddan avvalgi XIX ? – VI asrlarda shahar – davlatlarda yasalgan sopol idishlar yuzasiga chizilgan kartalar saqlanib qolgan bo`lib, ularda Nil daryosi bilan Qizil dengiz oralig`idagi oltin konlari tasvirlangan. Gnomon, Quyosh soatlari, kunning 12 soatga bo`limishi qadimiy Vavilonda ma’lum bo`lgan. O`rta dengiz bilan Livan tog`lari oralig`ida yashagan finikiyaliklar VI asrda Misr hukmdori Nexo II ning tashabbusi bilan Afrika qirg`oqlari bo`ylab aylana uch yillik sayohat qilganligi haqida yozma ma`lumotlar saqlangan. Milodga qadar 3 ming yil muqaddam Qadimiy Misrda Afrikaning markaziga, O`rta Yer va Qizil dengizlar bo`ylab ekspeditsiyalar o`tkazilgan. Xalqlarning joylashuvi, urushlar va savdo atrofdagi joylar to`g`risidagi bilimlarni kengaytirgan hamda Quyosh, Oy va yulduzlarga qarab mo`ljal (oriyentir) olish ko`nikmalarini shakllantirgan. Dehqonchilik va chorvachilikning daryolarning toshishi va boshqa davriy tabiiy hodisalarga bog`liqliq bo`lishi taqvim - kalendarni tuzishga sabab bo`ldi. Milodga qadar 3-2-mingyilliklarda hozirgi Pokiston hududidagi xaklqning vakillari mussoni kashf etdilar. Muqaddas hind kitoblarida ham geografiyaning elementlari mavjud: Hindiston yozma adabiyotining qadimiy yodgorligi bo`lgan “Vedalar”da butun bir bo`lim kosmologiyaga bag`ishlangan bo`lsa, “Mahabharata”da esa okeanlar, tog`lar, daryolar to`g`risida ma`lumotlar mavjud.

Qadimiy Xitoyda meloddan avval IX-VIII asrlardayoq qal`a qurish uchun joy tanlashda qulay joylarning kartalarini tuzishgan. Miloddan avval III asrda butunlay geografiyaga bag`ishlangan asarlar yozilgan, kompas va masofani o`lchash uchun asboblar, Xitoyning “Regional atlasi” yaratilgan. Vavilionlarning savdo karvonlari Eron, Kaspiy dengizgacha borishgan, xitoyliklar maxsus kartalar tuzadigan moslamaga ega bo`lishgan, xitoylik sayyohlar O`rta Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo bo`ylarida sayohat qilganligi haqidagi ma`lumotlar bizgacha yetib kelgan. Antik O`rta dengizbo`yi geografiyasi. Meloddan avvalgi VIII-VII asrdan melodning V asrning o`rtasigacha bo`lgan davr (o`n uch asrga yaqin) antik davr deb nom olgan va u klassik Gretsiya, ellinlar davri (ellinizm) va Rim imperiyasi davrlariga ajratiladi (Ditmar, 1973). Sokratga qadar bo`lgan falsafiy an`ana geografiyaning tarkib topishi uchun anchagina shart-sharoitlarni vujudga keltirdi. Geografik dunyoqarash antik davrda yuqori darajada bo`lgan. Fan va madaniyat yuksalgan. O`rta Yer dengizi sohillaridagi bu sivilizatsiyada Yerning sharsimonligi, Yer Qo`yosh tizimidagi sayyora ekanligini yaxshi bilishgan. Kichik Osiyoning Ioniya sohilida miloddan avvalgi VII-VI asrlarda vujudga kelgan “ioniya” yoki “millet” falsafiy maktabining mutafakkirlari (“naturfaylasuflar”) Fales, Anaksimandr, va Anaksimen barcha tabiat hodisalari va jarayonlarining negizida qandaydir moddiy modda turadi deb hiosoblaganlar. Tabiat hodisalari va jarayonlarini (quruqlik va dengizning almashinishi, zilzilalar, Nil daryosining toshishi va b.) batamom mushohidaga asoslangan holda tabiiy- ilmiy jihatdan tushuntirishga harakat qilganlar. Aristotelning yozishicha, Fales (mil.av.624-548-y.lar atrofida) Yer (quruqlik massivini) suvda suzib yuradigan daraxt bo`lagiga o`xshatgan. Falesning shogirdi Anaksimandr (mil.av.610- 546- y.lar atrofida) Olam - makonda va zamonda cheksiz bo`lgan son-sanoqsiz “dunyolar”ning majmuasi, Yer o`zining atrofidagi osmon yoritgichlari bilan birgalikda shu “dunyolar”ning biridir, deb hisoblagan. Uning tasavvurida, Yer aylana kolonnaning bo`lagi shakliga ega bo`lib,

“dunyo”ning markazida joylashgan va hech qanday asosga ega emas. Anaksimandr o`zining bu farazi bilan Olamning geliosentrik tizimiga asos solgan. Anaksimandr Yer yuzasini ko`plab jarayonlar va hodisalar kechadigan joydir.U o`zining Olamning doimiy rivojlanishi to`g`isidagi ta’limotidan kelib chiqqan holda mavjud dengizlarni bir paytlar butun Yer yuzasini qoplagan suvning qoldig`i bo`lgan. Bundan tashqari, Anaksimandr gnomon, Quyosh soati va asboblardan foydalangan va ekliptika qiyaligini, gorizont tomonlarini aniqlagan. Eratosfenning aytganlariga asoslanib Strabon va Agafemer dastlabki geografik kartaning ham Anaksimandr tomonidan mashtabni qo`llagan holda taxtada tuzilganligi haqida ma’lumot beradilar.Anaksimandrning kartasida markazida Gretsiya joylashtirilgan bo`lib, uni Yevropa va Osiyoning shu paytda greklarga ma’lum bo`lan qismlari o`rab turgan; karta aylana shaklda bo`lib, butun quruqlik okean bilan o`raglan hyolda ko`rsatilgan. Anaksimandrning bu kartasi miletlik Gekatey tomonidan batafsilroq kartaning tizishga asos bo`lgan. Fales va Anaksimandrni geografida matematik yondashuvning asoschilari hisoblanadi (Jeyms, Marten, 1981). Uchinchi ioniyalik faylasuf Anaksimen (mil.av. 582 525-y.lar artofida) Yerni aylanasimon va uning barcha joylarida aholi mavjud deb tasavvur etgan. Uning an’anaviy ravishda “tabiat tog`risida” deb nomlangan asarida falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlar bayon qilingan. Ayni paytda Qadimiy Gretsiyada dengizda suzish va savdoning rivojlanishi tufayli quruqlik va dengiz sohillarini tasvirlash zaruriyati tug`ildi. Usha davrda dengiz tasviri – periplam, quruqlik sayohatlari tasviri esa pereegesam deb atalgan. Sayyoh-tarixchi miletlik Gekatey (mil.av. 546-480-y.lar atrofida) bir qator asarlarning muallifi bo`lgan. Gekatey o`zining “Ges periodos (“Yer aylanasi”) deb nomlangan she’riy asarida nafaqat greklarga ma’lun bo`lgan joylarni, balki ularga mona’lum bo`lgan joylar to`g`risidagi ma’lumotlarni to`plagan va tasnif qilgan. Bundan tashqari, u mis tunukasida Yerning kartasini ham chizgan.Bu kartada shu davrda ma`lum bo`lgan Yevropa, Osiyo va Livanning geografik ob’yektlari ifodalangan.

Milet maktabida umumiy qonuniyatlarni shakllantirishga harakat qilgan olimlarning hamda ayrim jarayon va hodisalarni tasvirlash bilan shug`ullangan olimlarning ilmiy yondashuvida farqlar yaqqol ko`rinadi. P. Jeymas va J.Martinning (1981) fikricha, bu ikkala qarash hozirgi paytda nomotetik va ideografik yondashuvlarda ifodalanadi. Shunday qilib, mil.av. VI asr fanida ikkita mustaqil geografik yo`nalish – bo`linmagan Ioniya fani doirasidagi umumiy Yer bilimi yoki tabiiy-geografik hamda tabiat falsafasi (naturfalsafa) konsepsiyalari bilan bevosita bog`liq bo`lgan tasviriy-empirik sajiyadagi mamlakatshunoslik namoyon bo`ldi. Herodot Gerodot esa mamlakatshunoslik yo`nalishining eng yirik vakili edi.Bu paytga kelib Yerning sharsimonligi va beshta issiqlik zonasi to`grisidagi g`oya vujudga kelgan edi. Muayyan hududlarni, ayniqsa aholining turmush tarzini tasvirlovchilarni logograflar, falsafa tarixi bo`yicha asarlarning mualliflarini esa doksograflar deb atashgan. Qadimgi yunonlar Yevropa, Osiyo va Afrikaning katta qismini yaxshi bilganlar, ular o`z sayohatlari va harbiy yurishlari natijasida ko`p joylarning geografiyasini ta`riflab berishgan. Aleksandr Makedonskiyning (mel.av. 356 – 23- yillar)? harbiy yurishlari natijasida O`rta Sharq, O`rta Osiyo va Hindiston haqidagi geografik ma`lumotlar va tasvirlar ancha ko`p va ular bir qadar aniq. Miloddan avvalgi IY asrdan melodiy Y asrga qadar qadimiy qomusiy olimlar tevarak atrof olamning paydo bo`lishi va tuzilishi to`g`risidagi nazariyani yaratishga, o`zlariga ma`lum bo`lgan mamlakatlarni chizma ko`rinishida tasvirlashga harakat qilganlar. Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risidagi mushohadaviy tasavvur (Aristotel), kartalar va tarhlarning yaratilishi, geografik koordinatalarning aniqlanishi, parallellar va meridianlarning, kartografik proyeksiyalarning rusumga kiritilishi bu izlanishlarning natijalaridir. "Klassik Gretsiya" davrida umumiy Yer vilimi yo`nalishining eng yirik vakili Aristotel (mil.av. 5—4 asrlar) bo`lgan.Uning “Meteorologiya” deb nomlangan asarida Yer qobiqlarining va suv va havo aylanma harakatining o`zaro

bir-biriga kirib turishi g`oyasi mavjud. Geografiya uchun Yerning shakli haqidagi tasavvur juda muhim bo`lib, uning sharsimon shaklga ekanilgi haqida dastlab kim g`oya bildirganligi to`g`risida ikki xil fikr mavjud: ba`zi olimlar Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risida birinchi bo`lib Pormenid (mil.av. 515 – 445-yillar) fikr bildirgan, deb hisoblasalar, boshqa olimlar bu tasavvurni birinchi bo`lib Pifagor (mil. av. 570 – 500-yillar) aytganligini tasdiqlaydilar. Porlanid shar butun borliq timsoli, deb hisoblagan. Biroz keyinroq Aristotel (384 – 322) Oy tutuilganda Yerning soyasi dumaloq bo`lishi, tog`larga ko`tarilgan sari ufqning kengayib borishi kabi dalillar asosida Yerning shar shaklida ekanligi isbotlagan. Aristotel bir yunon olimi Yevdois fikrlariga asoslanib, Yer shar shaklida bo`lsa, uning yuzasiga tushadigan Qo`yosh nurlari turli burchak orqali tushadi, deb hisoblaydi. Bu hol issiklik Yer sharining har xil qismiga turlicha miqdorda tushishiga olib keladi, deb hisoblagan holda Yer sharida Arktika – qutb doirasini, shimoliy tropik doirasini o`tkazadi. Ularning orasida Yernig odamlar yashaydigan mintaqasi – oykumenani joylashtiradi. Garchi oykumena tushunchasi Aristoteldan oldin yashagan miletlik Goloteyga tegishli bo`lsada, Yer sharining mintaqalarini o`tkazgani uchun Aristotel birinchi geograflar qatoriga kiritiladi. Umuman Aristotelni analitik – tahliliy geografiyaning asoschisi, deb hisoblash mumkin. U o`zining “Meteorologika” deb nomlangan asarida Yerning havo qobigi atmosferani alohida qobiq sifatida ajratib, unga suv qobigini ham kiritadi va bu majmuali qobiqda suvning aylanma harakatining mavjudligini asoslab beradi. Y.G. Saushkinning (1973) fikricha, Aristotel hidrologiya, meteorologiya, okeanologiya fanlarining asoschisidir. Garchi, Aristotel davrida «geografiya» atamasi bo`lmasada, tabiat (fizika) haqidagi fan tarkibida geografik mazmun bo`lgan, chunki tarixda birinchi bo`lib fanlarni tasniflagan bu olim barcha bilimlarni jamiyat (etika), tabiat (fizika) va mantiq (logika) kabi uch sohaga bo`lgan. Ellinizm davrida (mil.av.3—2-asrlar) Aleksandriya maktabining olimlari (Dikearx, Eratosfen, Gipparx) tomonidan matematik geografiya (Yer shari o`lchamlari va uning yuzasidagi nuqtalar holatining aniqlanishi, kartografik proyeksiyalar) shakllantirildi. Eratosfen o`zining “Geografiya” deb nomlangan

asarida barcha geografik yo`nalishlarni birlashtirishga harakat qildi. Ko`pchilik olimlarning e`tiroficha, geografiya fanining asoschisi Eratosfendir (mel. av. 276 – 194-yillar).U O`rta Yer dengizi janubiy sohilidigi Kira shahida tug`ilib o`sgan (bu shahar hozirgi Liviya davlati hududida bo`lgan) va Aleksandriya kutubxonasiga boshchilik qilib, fanlarda juda katta meros qoldirgan. Uning «Geografik yozishmalar» nomli asarida birinchi bor, Yer yuzasidagi geografik predmet va ob`ektlarning tasviri «geografiya» so`zi bilan ifodalangan. Bu asarga Yerning bir muncha aniq kartasi ilova qilingan. Karta muallifi, unda paralel va meridianlarni o`tkazib, parallellar orasida turli uzunlikdagi kenglik polosalari – klimatlarni – iqlimlarni joylashtirgan; iqlimlarni tabiiy geografik bo`laklarga – rayonlarga bo`lib, ularni «sfegrada»lar deb atagan. Qo`yoshning Aleksandriya bilan Seyena shaharlari oralig`idagi zenitda turish burchagini o`lchash orqali Yerning o`lchamlarini aniqlashga, xususan Yer aylanasining uzunligini birinchi marta o`lchashga muyassar bo`lgan. Eratosfenning hisob natijasi hozirgidan atigi 310 kmga farq qiladi. Antik geografiya melodning 1-2-asrlarida Strabon va Ptolomeyning asarlarida nihoyasini topdi. Mamlakatshunoslik yo`nalishining namoyondasi bo`lgan Strabonning tasviriy sajiyadagi va toponomik-tyopografik, etnografik, siyosiy-tarixiy ma’lumotlar ustuvorlik qilgan “Geografiya”sida makondagi hodisalarning kechishiga batamom asoslanadigan bo`lg`usi xorologik konsepsiyaning belgilari ko`rinadi. Strabon (er.av. 63 - 23 yangi era) uzining 17 jildli «Geografiya» va 43 kitobdan iborat tarixga oid asarlarida Yer yuzasi doimo o`zgarib turadi, mavjud quruqlik va suvlik maydonlari Yer yuzasining ko`tarilish va cho`kish jarayoning natijasi ekanligini ko`rsatgan. Demak, Strabonni geomorfologiya va paleografiyaning asoschisi deb hisoblash mumkin. Strabon sharsimon Yerda 5 ta geografik zona (mintaqa) mavjud deb hisoblagan. “Okean” termini ham dastlab Strabon tomonidan qo`llanilgan. Antik davr geografiyasining rivojlanishini aleksandriyalik qomusiy olim Klavdiy Ptalomey (melodiy 90 – 168-yillar) ishlarisiz tasavvur etish qiyin. U usha

davr yunon fanining deyarli barcha sohalarida barakali ijod etgan. Ptalomey geografiya fanini insoniyat bilimlarining mustaqil sohasi darajasiga ko`tardi. U geografiyani astranomiya va matematika fanlari yutuqlariga tayanadigan matematik geografiya va kartografiya tarmoqlaridan iborat umumiy geografiyaga va xorografiyaga (mamlakatshunoslikka) ajratgan. Ptolomey kartografiya fanining asoschisi sifatida gradus turi, geografik kenglik, geografik uzunlik tushunchalarni ilmiy izohlaydi va ularni amalda qo`llaydi. Kartalarni kartografik proyeksiyalar asosida tuzadi. Ptolomeyning kartografiya sohasidagi ishlari keyingi davrlar uchun kartalar tuzishning asosi bo`lib keldi. Bu olimning geografiya sohasidagi merosi arab va sharq geografiyasining o`rta asrlarda rivojlanishiga ta`sir ko`rsatdi. Klavdiy Ptolomeyning 8 jildlik “Geografiya bo`yicha qo`llanma”sida 8000 dan ziyod geografik nomlar va deyarli 400 nuqtaning koordinatalari to`g`risida ma`lumotlar mavjud bo`lgan. Qo`llanmada kartografik proyeksiyalarni trusish usullari, ya’ni Yerning kartasini tuzish uchun material ham muqaddima qilinadi. Ptolomey Yerning kartasini tuzish geografiyaning vazifasi deb bilgan. Ptolomeyning kartasida okean janubda quruqlik bilan o`raglan. Ptolomey tomondan qadimgi dunyoning eng mukammal kartasi tuzilgan. Bu karta o`rta asrladda ham bir necha marta nashr qilingan. Aristotel va Eratosfendan keyin tabiiy-geografik yo`nalish antik fanda sezilarli darajada rivojlanmadi.Uning so`ngi mashhur namoyondasi suriyalik Posidoniy (mel.av. 135 – 51-y.lar) edi. Posidoniy Yer yuzasida 9 ta zonani ajrtatadi. U zonalarni ajratishda nafaqat Qo`yoshning turli darajada yoritish mintaqalarini, balki odamlarning yashash sharoitini ham husobga olgan. Shunday qilib, antik davrda asosiy geografik g`oya va tushunchalar paydo bo`ldi va ular ilmiy jihatdan ancha mufassal izohlandi.

ADABIYOTLAR 1. Zokirov Sh.S. Kichik hududlar tabiiy geografiyasi. T., Universitet . 1999. 2. Kalonov B.H.,Mamatov A,M. Ommabop geografiya. T.,2006. 3. Soliyev A., Maxammadaliyev R. Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy muammolari. O`quv qo`llanma. T., 2002. 4. Арманд Д.Л. Наука о ландшафте. М., 1975. 5. Баттимер А. Путь в географию. Пер. с англ. М., Прогресс, 1990. 6. Гвоздецкий Н.А. Проблемы физической географии. М., МГУ, 1973. 7. Грегори К. География и географы. Физическая география. М., 1988. 8. Джеймс П., Мартин Дж. Все возможные миры. История географических идей. М., 1988. 9. Забелин И.М. Физическая география сегодня. М., 1973. 10. Забелин И.М. Физическая география в современном естествознании. М., Просвещение. 1979. 11. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико – географическое районирование. М., 1991. 12. Исаченко А.Г.География в современном мире. М.,1998. 13. Ka л e сник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970.

Похожие

Turkiston Rossiyaga qo’shib olingandan keyin o’zbek maktablarida geografiya ta’limi. Rus tuzumi maktablari

AQSH davlat tuzumi

Siyosiy geografiya

Tarixiy geografiya

Sotsial geografiya