Орол ва Оролбуйини табиий географик районлаштиришда музим манба - География - Рефераты

Орол ва Оролбуйини табиий географик районлаштиришда музим манба

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74.1298828125 KB

Орол ва оролбўйини табиий географик районлаштиришда муҳим манба Орол ва Оролбўйи ҳозирги кунда кўплаб олимлар ва жамоатчилик эътиборини тортиб келаётган ҳудудлар сирасига киради. Бунга сабаб Орол денгизининг сув сатҳи йил сайин пасайиб бораётганлигидир. Маълумки, ХХ асрнинг 60-йилларидан бошлаб Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистонда янги ерларнинг ўзлаштирилиши оқибатида Амударё ва Сирдарё Орол денгизига йилдан-йилга кам сув келтира бошлади. Шу сабабли денгиз чекиниб, бу ерда ўзига хос янги ландшафтлар вужудга келди. Натижада турли таксономик қийматдаги табиий географик комплексларнинг ҳам чегаралари ва майдонлари ўзгарди. Шу муносабат билан Ўзбекистоннинг текислик қисмидаги, айниқса, Орол атрофидаги табиий географик районлар ва округларнинг чегараларини қайта кўриб чиқишга ва мавжуд районлаштириш схемаларига ўзгартиришлар киритишга тўғри келади. Бу, ўз навбатида, олдинги бажарилган районлаштириш схемаларини маълум миқдорда таҳлил қилишга ундайди. Қуйида Р.И.Аболиннинг “Ўрта Осиёни табиий тарихий районлаштириш асослари”номли асари ҳақида айрим мулоҳазаларимизни билдирмоқчимиз. Чунки, бу асар кўпам ўқувчи қўлига етиб бормаяпти, шу билан бирга Ўрта Осиёни табиий географик районлаштириш масалаларида ноёб манба бўлиб қолмоқда. Муаллифнинг ёзишига қараганда, ушбу асар 1925 йилдаёқ тайёрланган эди. Аммо унинг нашр қилиниши бироз чўзилиб, 1929 йилдагина амалга оширилди. Шу сабабли, Р.И.Аболиннинг 1926, 1927, 1928 йиллардаги Балхаш, Иссиқкўл, Тяншан сиртлари, Қирғиз Олатови, Чотқол, Фарғона тизмаларига Фарғона водийси ва Оҳангарон ҳавзасининг юқори оқимларига ҳамда Мирзачўлга қилинган маршрутларида тўпланган маълумотлар ҳам ҳисобга олинган.

Ўрта Осиё деганда, Р.И.Аболин 48 0 шимолий кенгликдан жанубдаги Эрон, Афғонистон ва Хитой давлат чегараларигача бўлган ҳудудларни тушунган. Ана шу катта ҳудуднинг табиий географик жиҳатдан ички тафовутларини аниқлашда, Р.И.Аболингача икки хил, яъни регионал (Б.А.Федченко ва бошқалар) ва зонал (Н.А.Северцов, А.Н.Краснов, Е.П.Коровин ва бошқалар) ёндашиш ҳоллари мавжуд эди. Бунда регионал принцип тарафдорлари, одатда, учта провинция: 1) Орол-Каспий чўл провинцияси, 2) Туркистон тоғлик провинцияси ва 3) Помир-Тибет баланд тоғ провинциясини ажратиш билан кифояланганлар. Районлаштиришда зонал принцип эса тадқиқотчилар томонидан кўпроқ тоғли ҳудудлар ёки унча катта бўлмаган ҳудудларда қўлланилган. Табиий шароитдаги ички тафовутларни келтириб чиқарувчи асосий омил деб, Р.И.Аболин рельефдан сўнг иқлимни ҳисоблаган. Унинг ҳам ҳамма элементларини эмас, балки ҳаво ҳарорати билан атмосфера ёғинларинигина асос қилиб олган. Унинг фикрича, Ўрта Осиёнинг шимолий ҳудудлари билан жанубидаги ҳаво ҳароратидаги фарқлар сезиларлидир. Бу фарқлар айниқса феврал ойида кучайиб 16,7 0 С га етади. Ёз ойларида эса фарқ 7-8 0 атрофида бўлади. Демак, ёз ойларида ҳавонинг ўртача ҳарорати шимолдан жанубга томон ҳар бир градус кенгликка 0,7-0,8 0 ортиб боради. Бу ҳолатни муаллиф Ўрта Осиёни районлаштиришда албатта инобатга олиш зарур, деб ҳисоблайди. Демак, жойнинг географик кенглиги ҳаво ҳароратига кучли таъсир этадиган омил ҳисобланади. Бу жиҳатдан иккинчи омил жойнинг мутлақ баландлигидир. Р.И.Аболин бу икки омилдан ташқари яна бир қатор омиллар аҳамиятли эканлигини ҳисобга олган. Масалан, рельеф, экспозиция, водийларнинг йўналиши ва ҳ.к. Р.И.Аболин ўзининг ушбу асарида Ўрта Осиёни бир қатор иссиқлик минтақаларига ва табиий тарихий округларга бўлгани маълум. Бунда табиий ва маданий лардшафтларнинг кўриниши, ташқи қиёфаси кўп жиҳатдан намлик

тақсимланишига боғлиқлигини Р.И.Аболин тўла ҳис этган. Намлик тақсимланиши эса ҳаво ҳароратига, рельефга, тупроқ ва ўсимлик қопламига боғлиқ. Аммо уларнинг географик тарқалишида ҳал қилувчи омил иқлим омилидир. Унинг асосий элементлари эса иссиқлик ва намликдир. Булардан ҳаво ҳарорати кенглик ва баландлик минтақаларидаги табиий шароитга, қанча ёғин тушишидан қатъий назар кучли таъсир кўрсатади. Буни инобатга олган Р.И.Аболин Ўрта Осиё ҳудудида шимолдан жанубга томон 8 та иссиқлик минтақаларини ажратади. Булар: Энг иссиқ минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 31 0 га етади); Иссиқ минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 22-25 0 ); Жуда илиқ минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 17-22 0 ); Илиқ минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 15-17 0 ); Илиқ мўътадил минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 10-15 0 ); Совуқ мўътадил минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 5-10 0 ); Совуқ минтақа (ёзги ўртача ҳаво ҳарорати 0-5 0 ); Жуда совуқ минтақа (нафақат ёзда, балки ёзнинг энг иссиқ ойи июлда ҳам 0 0 дан паст). Ушбу минтақаларни аниқлашда асосан ёзги 3 ой мабойнида ҳаво ҳароратининг шимолдан жанубга, тоғларда эса пастдан юқорига ўзгариб бориши инобатга олинган. Аммо Р.И.Аболин у ёки бу минтақанинг ичида ландшафтлар доимо бир хил эмаслигини яхши билган ва табиий ландшафтларнинг ташқи қиёфасини аниқлашда намликнинг ва, айниқса атмосфера ёғинларининг йил давомида қандай тақсимланганлигининг аҳамияти катта эканлигини яхши тушинган. Бу омилнинг тупроқ ҳосил бўлиш шароитига, ўсимликларнинг тавсифларига, қолаверса, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг характерига катта таъсир этишини сезган. Шу билан бирга, атмосфера ёғинларининг ёғиш муддатлари иссиқлик минтақалари билан кўп ёки умуман боғлиқ эмаслиги, аксинча, маълум географик районларга боғлиқлиги аниқланган. Буларнинг ҳаммаси Р.И.Аболинга Ўрта Осиё ҳудудида 6 та табиий тарихий округни ажратишга асос бўлган. Булар: Туркистон, Орол, Чу, Балхаш, Марказий Тяншан, Помир округларидир. Муаллифнинг ёзишича, ушбу округларнинг ҳар бирида атмосфера ёғинлари йил фасллари бўйлаб ўзига

хос тақсимлангандир. Бунда кузатиладиган қонуният ҳақида иккиланишга ўрин йўқ. Ушбу мақолада бизни кўпроқ қизиқтирган Орол округининг қисқача тавсифи билан кифояланамиз. Округнинг марказида Орол денгизи жойлашган бўлиб, шимолий чегараси Каспий денгизи соҳилида, Эмба дарёсининг қуйилиш еридан бошланиб, аввал Эмба водийси бўйлаб, Чўчқакўл платосининг жанубий этакларига, ундан Челкар темирйўл станциясигача, сўнгра Тентаксор ва Челкар- Тенгиз кўллари ораси бўйлаб, Мўйинқумнинг Сарисув дарёсига тақалган еригача боради. Бу ердан Сарисув водийси бўйлаб бироз жанубга тушиб Чиили темирйўл станциясидан қуйироқда Сирдарёни кесиб ўтади. Сўнгра шимоли- ғарбий Қизилқум бўйлаб жануби-ғарбга томон то Манғит шаҳри яқинигача боради. У ердан ғарбга Устюртнинг жанубий этаклари орқали Қорабўғозгўл қўлтиғига чиқади. Мазкур чегара ичидаги Орол округи табиий шароити бир-биридан фарқланадиган бир қатор ўзига хос табиий ҳудудларни, жумладан Манғишлоқ ярим ороли, Устюрт, Қизилқумнинг шимолий қисми, Катта ва Кичик Бўрсиқ қумлари ва Оролбўйи Қорақумлари, Сирдарё ва Амударё дельталари кабиларни ўз ичига олади. Аммо бутун округга тавсифли бўлган хусусият бу атмосфера ёғинларининг ниҳоятда камлигидир. Бу ерда ҳаммаси бўлиб ўртача йиллик ёғин миқдори 100- 120 мм атрофида бўлади. Бу миқдор йил давомида жануброқда жойлашган Туркистон округидагига нисбатан бир текис тақсимланган. Масалан, ушбу округда ёзги ёғинлар миқдори йиллик ёғин миқдорининг 5-6 фоизини ташкил этса, Орол округида эса бу кўрсаткич 12-13 фоиздан шимолда 26-27 фоизгача боради. Орол округи иккита иқлим минтақаси билан тавсифланади. Шимолий ҳудудлари кўпроқ иссиқ минтақага, жанубий қисмлари эса жуда иссиқ минтақага тўғри келади. Муаллифнинг ёзишига кўра, атмосфера ёғинларининг ниҳоятда камлиги ва баҳор ойларида тупроқнинг жуда кам намланиши бутун

округ ҳудудида баҳорги (эфемер) ўсимликларни суст ривожланганлигини кўрсатади. Ёзги ёғин миқдорининг бироз ортиши шундай шароитни юзага келтирадики, кўп йиллик бута ва яримбута ўсимликларининг гуркираб ўсишига ва бутун ёз давомида ҳамда кузнинг катта қисмида вегетацияда бўлишига имконият яратилади. Шу сабабли ҳам катта ҳудудларда ландшафт ташкил қилувчи асосий ўсимлик оқ шувоқ ҳисобланади. Кўпинча у билан бирга боялич, биюргун ва бошқа шўра ўсимликлари ўсади. Орол округининг ички айрим табиий тафовутлари асосида учта табиий географик район ажратилиши мумкин. Булар: Устюрт, Чимбой, Казалинск районларидир. Р.И.Аболин ўз асарининг хулоса қисмида ҳар бир ажратилган округларнинг энг асосий хусусиятларигина белгиланганлигини таъкидлаб, уларни кейинчалик районларга, районларни эса ўз навбатида минтақаларга, сўнгра гидротермик участкаларга бўлиш мумкинлигини ёзади. Унинг фикрича, ҳар бир гидротермик участка доирасида, кейинчалик тўпланган маълумотлар асосида ўсимлик ассоциациялари ажратиш мумкин. Ўсимлик ассоциациялари эса муайян табиий географик шароитни акс эттиради ва шунга боғлиқ ҳолда маълум хўжалик аҳамиятига эга бўлади. Шундай қилиб, Р.И.Аболиннинг “Ўрта Осиёни табиий тарихий районлаштириш асослари” асари табиий географиянинг тараққиётига, регионал ёндашишларнинг шаклланишида асос бўлди. Ушбу асарда келтирилган иқлим ва хусусан атмосфера ёғинларига оид миқдор кўрсаткичларини энг янги маълумотлар асосида таҳлил қилиб кўриш округдан кичикроқ табиий географик бирликларни аниқлашда асос бўлиши мумкин, деб ҳисоблаймиз.

Адабиётлар: 1. Аболин Р.И. Основы естественноисторического районирования Советской Средней Азии. // Труды САГУ , сер XII а, География, вып.2, - Ташкент, 1929. 2. Коровин Е.П. Естественноисторическое районирование Средней Азии с точки зрения геоботаники. // Научн. сессия АН УзССР , 9-14 июня 1947 г. - Ташкент, 1947. 3. www.arxiv.uz

Похожие

Орол денгизининг дастлабки табиий географик тахлили

Орол денгизининг тарихий географик номлари

Табиий географик районлаштириш

Табиий географик тасаввур

Океяниянинг табиий географик улкалари