Oila va uning demografik taraqqiyoti - География - Рефераты

Oila va uning demografik taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Oila va uning demografik taraqqiyoti Reja: 1. Oila va uning turlari. 2. Oilaning vazifalari. 3. Oilaning taraqqiyoti. 4. Uy xo`jaligi.

Oila va uning vazifalari Oila jamiyat taraqqiyotining mahsuli sifatida o`zining paydo bo`lishi va rivojlanish tarixiga ega. Oilaning dastlabki shakli ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo bo`ldi. Ma`lumki, ibtidoiy jamoa tuzumining birinchi bosqichida insonlar to`da-to`da bo`lib yashaganlar. Ular orasidagi jinsiy munosabatlar tartib - qoidaga ega bo`lmagan. Bir nechta erkak va bir nechta ayol farzandlari bilan bir oila bo`lib yashaganlar, o`zaro turmush kechirishgan. Oilaning bunday shakli fanda «Poligamiya» - ko`p nikohlik, deb ataladi. Quldorlik davrida esa jamiyat taraqqiyotida yuz bergan ijtimoiy - iqtisodiy o`zgarishlar asosan, xususiy mulkning paydo bo`lishi natijasida, oilaning tarkibi xam, shakli ham o`zgardi. Dexqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi ijtimoiy ishlab chiqarishda erkaklar qadrini oshirdi, moddiy maxsulotlar yaratishda erkaklar ulushi yuqori bo`la boshladi. Natijada ota xuquqiga asoslangan patriarhal oila vujudga keldi. Endi bir erkak oila boshlig`i bo`lib, u xotinlari, farzandlari va qullari bilan oila bo`lib yashardilar. Bunday oilalar ko`pxotinlik, ya`ni «poliginiya» asosida tashkil bo`lgan poligamiya oila shakli bilan monogam - bir nikohli oila o`rtasidagi oraliq oilalarni tashkil etganlar. Quldorlik davridan feodalizmga o`tish, hamda feodalizm ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi oilaning «monogam», ya`ni yakka nikohlilik ko`rinishining paydo bo`lishiga asos bo`ldi. Ushbu davrda xo`jalik yuritishda ota - ona farzandlari, nabira - chevaralari bilan birga ishtirok etishgan. Ular birgalikda ekin ekib, xosil yig`ib, moddiy boylik yaratishgan. Ushbu davrda ota -ona, o`g`il-qiz, kelin -kuyov, nabiralari birga bir nechta bo`g`inli oila bo`lib yashashgan. Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida esa, yirik -yirik sanoat korxonalarining paydo bo`lishi natijasida, mayda dexqon xo`jaliklar, mayda hunarmand oilalar inqirozga uchradi. Bolalarning mehnatidan foydalanish, ularga ishchi kuchi sifatidagi talab asta - sekin kamayib boradi. Ko`p bo`g`inli katta oila bo`lib yashash hollari yo`qola boshladi va oilaning yangi tuzilishi - er - xotin va bolalardan iborat bo`lgan nuklear - yadro oila yuzaga keladi. Oila paydo bo`lishi va rivojlanishini ilmiy o`rganish shuni ko`rsatadiki, oilaning tashkil bo`lishida asosiy omil-nikoh va qarindoshlik munosabatlari bo`lib, bu hol oilaga berilgan ilmiy ta`rifda o`z ifodasini topgan1. Oila-insonlarning tabiiy biologik, nikoh. Qon-qarindoshlik, iqtisodiy, xuquqiy, ma`naviy munosabatlarda asoslangan, turmush birligi va o`zaro javobgarlik orqali bog`langangan ijtimoiy guruhidir. Oilaning bugungi shaklida oila a`zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, ma`naviy xuquqiy, psixologik munosabatlar va o`zaro javobgarlik xis-tuyg`ulari bilan boglanib turadilar.

Oilada har bir oila a`zosining o`z ijtimoiy o`rni bordir. Oila asosini er - xotin tashkil etadi. Lekin oilada er-xotin uning farzandlari, ota-onasi, aka-uka, opa -singil va boshqa qarindosh-urug`lar xam yashashlari mumkin. Demak oila turli mezonlar asosida tashkil topar ekan, ushbu mezonlarni o`z mazmuniga ko`ra, shartli ravishda demografik, ijtimoiy va iqtisodiy mezonlarga ajratish mumkin. Oilaning demografik mezonlarga ko`ra turlari: 1. Ma`lumki oila tashkil bo`lishiga avvalo erkak bilan ayol o`rtasidagi nikoh birligi asos bo`ladi. Ana shu nikoh birtshgiga asosan oila ikki turga bo`linadi. Poligam - ko`p nikohli oilalar, bunday oilalar yuqorida qayd etilganidek bir erkak, bir nechta ayol bilan nikohda turishi, oila ko`rishi mumkin. Monogam - bir nikohli oilalar, ya`ni bir erkak bir ayol bilan nikohda turadi, oila quradi. Qayta tuzilgan - ikkinchi nikohli oilalar. 2. Oila unda istikomat etuvchi oila a`zolarining tarkibiga qarab ham turlarga b o`linadi . Oddiy (nuklear) oila, unda er-xotin nikohga kirmagan, ya`ni turmush qurmagan farzandlari bilan yashaydi. Bunday oilalar turlari eng ko`p tarqalgandir. Murakkab (ko`p bo`g`inli) oilalar, bunday oilalarda ikki yoki undan ortiq, avlod vakillari istiqomat etishadi. Masalan, ota - ona oila qurgan farzandi va nabiralari bilan yoki bobo, buvi, ota - ona va farzand o`z bolalari bilan istiqomat etishadi. 3. Oila yadrosini tashkil etgan er-xotin hayotligiga, shu oilada birga yashash va yashamasligiga qarab xam oilalar turlicha bo`ladi. Tugal (to`liq) oilalar, er -xotin xayot bo`lgan va birga yashagan oilalar. Tugalmas (noto`liq) oila. Bunday oilalarda oila asosini tashkil etgan er xotinning biri hayot emas yoki shu oilada yashamaydi. 4. Oilada istiqomat etuvchi oila a`zolarinint miqdoriga ko`ra: Kichik oilalar (2 - 4 kishilik) O`rta oilalar (5 - 6 kishilik) Katta oilalar (7 - 8 va undan ko`p kishilik) mavjuddir. 5. Bolalar soniga ko`ra: farzandsiz, bir bolali, kam, o`rtacha va ko`p bolali oilalar (davlatlarda, turli davrlarda ushbu mezonlar turlichadir.) Oila jamiyatda tutgan ijtimoiy o`rniga, ya`ni er- xotinning ijtimoiy sinfiga, guruhiga qarab ham turlarga bo`linadi. Oilaning bunday ijtimoiy turlari, turli ishlab chiqarish usuli xukmron jamiyatda turlicha bo`lgan. Masalan, sobiq sovet hokimiyatida soo`ialistik ishlab chiqarish usuli hukmron edi. Ushbu davrda jamiyatda asosan 3 ta ijtimoiy sinf qayd etilar edi. Ular, ishchi xizmatchi va kolxozchi sinflar bo`lgan. Bunday sharoitda ba`zi oilalarda er - xotin bir xil ijtimoiy, sinfga, guruhga mansub bo`lsa (eri xam, hotini ham ishchi, ziyoli yoki

kolxozchi), ba`zi oilalarda esa er - xotin turli ijtimoiy guruhga mansub (eri ishchi, xotini ziyoli, eri kolxozchi, xotini ishchi va x.k.) bo`lgan. Shu bois, oilalar ijtimoiy holatiga ko`ra 2 guruhga bo`lish mumkin: 1. Er - xotin bir xil ijtimoiy guruhga mansub oilalar (ishchi oilalar, xizmatchi oilalar, dehqon, tadbirkor, savdogar, olimlar, san`atkor, xunarmand oilalar). 2. Er - x otin turli ijtimoiy guruhga mansub oilalar. 3.Er-xotinni ma`lumotlariga ko`ra turlari: o`rta ma`lumotli, o`rta maxsus, yordamchi maktab ma`lumoti va oliy ma`lumotga ega bo`lgan oilalar, ma`lumotsiz (savodsiz) oilalar. 4. Oilaning «yoshiga» ko`ra yosh oila (1 yilgacha, 3 — 5 yillik, 6—10 yillik turmush tajribasiga ega bo`lgan oilalar), o`rta yoshdagi oila, yetuk oila. 5. Oilaning hududiy jixatlariga ko`ra : shahar, qi sh loq va aralash tipdagi oilalar. Hamda aralash tipdagi oilalar. 6. Er xotinning millatiga ko`ra; millatga turlari; oila Bir millatli (er xotin bir bir xidl mansub) va baynalminal (er-xotin turli mansub) oilalar. 7. Olaning yuridik xususiyatiga ko`ra Rasmiy oila (nikohdagi oila) va norasmiy (nikohga kirmagan, nikohdan tashqari). Oila paydo bo`lgandan to xozirgi davrga qadar u bajarib kelgan vazifalar chuqur ilmiy taxlil etilsa, ularni asosan uch yo`nalishda ifodalash mumkin. Bu yo`nalishlar farzandlarning tutilishi, ularni tarbiyalash va moddiy extiyojini qondirishdir. Shuning uchun ham oila vazifalarini uch guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir. Oilaning demografik vazifasi. Oilaning ijtimoiy vazifasi. Oilaning iqtisodiy vazifasi. Oilaning demografik vazifasiga - uning demografik faoliyati, ya`ni oilada farzandlarning tug`ilishi, inson naslini, jamiyatni davom ettiruvchi avlod yaratish kiradi. Oilaning ijtimoiy vazifasiga- oilada farzandlarni tarbiyalash, inson sifatida kamolga yetkazish, ularning tabiatga, jamiyatga va o`zaro munosabatlarini shakllantirish, dam olish va salomatligini tiklash kabilar kiradi. Oilaning iqtisodiy vazifasiga oila a`zolarini oziq -ovqat, kiyim -kechak va boshqa yashash uchun zarur bo`lgan moddiy vositalar bilan ta`minlash kiradi. Oilaning mavjudligi yashash jarayoni, uning o`z vazifalarini bajarishi bilan bog`liqdir. Agar oila o`zining demografik vazifalarini bajarmas ekan, ya`ni oilada farzandlar tug`ilmasa, yangi oilalar bo`lmaydi, oila davom etmaydi. Oila davom etishi, yangi oilalar paydo bo`lishi

uchun esa oilada tug`ilgan farzandlarni boqish, tarbiyalash, kamolga yetqazish, inson sifatida shakllantirish lozim. Demak, oila o`z mavjudligini saqlab qolishi uchun o`zinin!` barcha vazifalarini bajarishi shart. Oila vazifalarini bajarilishi bir - biri bilan bog`liq xolda ro`y beradi. Masalan, oilada farzandlarning sog` - salomat tug`ilishi ona salomatligiga, ona salomatligi va tug`ilgan farzandning sog` - salomat o`sishi esa oilaning iqtisodiy vazifasining bajarilish darajasiga, ya`ni moddiy ta`minlash darajasiga nihoyatda bog`liqdir. Oilada tug`ilgan farzandning yetuk inson bo`lib shakllaiishi olaning ta`lim tarbiyasiga, bola dunyoqarashini shakllantirilishi, ya`ni oilaning ijtimoiy vazifalarini bajarilishi bilan uzviy bokliq bo`ladi. O`z navbatida oilada farzandlar miqdorining oshib borishi ham oilaning iqtisodiy vazifalarini bajarilish darajasiga ta`sir etadi. Boshqacha qilib aytganda, oilada istiqomat qilayotgan oila a`zolarini ko`payib boishi oilaning moddiy imkoniyatini ko`tarishni, ya`ni oilaning iqtisodiy vazifasini bajarish darajasini tezlashtirishni talab etadi. Yoki oilaning ijtimoiy vazifasini olib ko`raylik. Oilada farzandga berilgan ta`lim tarbiya uning dunyoqarashining shayulanishida, xayotga, yashashga bo`lgan munosabatlarida asosiy omildir. Farzand oila muxitida katta bo`lar ekan, uning barcha xulq atvori, atrof muxitga, oilaga bo`uian munosabati, kelajakda o`zining oila qurishi, farzandldr ko`rishi xaqidagi fikrlari shakllanib boradi. Agar oilaning ijtimoiy vazifasi ijobiy bajarilsa, ya`ni bolada oilaga, ota-onaga, keksalarga xurmat, o`zaro yordam kabi xislatlar shakllansa, u kelajakda oila qurgach, o`zi xam farzandlarini xuddi shunday tarbiyalashga intiladi. Demak, yangi avlodning oila qurishida, yangi oilaning shakllanishida oiladagi ijtimoiy vazfalarning bajarilishi asosiy omillardan bo`lib xizmat qiladi. Oilani o`rganish Oila jamiyat rivojlanib borar mas`uliyatlari ham demografik taraqiyoti va uni maxsuli sifatida tashkil topar ekan, uning jamiyat oldidagi o`z oshib boradi. Bu mas`uliyat. Oila zimmasiga yuqorida aytilanidek, inson naslini, jamiyatni davom ettiruvchi avlod yaratish, ularni tarbiyalash, kamolga yetkazishdek vazifalarni yuklaydi. Oila ushbu vazifalarni bajarar ekan, o`zi ham ma`lum ma`noda taraqqiy etib boradi. Oilaning taraqqiy etishini u bajarayotgan vazifalar mohiyatiga binoan uch yo`nalishda belgilash maqsadga muvofiqdir. Oilaning demografik taraqqiyoti. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti. Oilaning iqtisodiy taraqqiyoti. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti oila a`zolarining ma`lumotlilik darajasi, ijtimoiy mavqei,

salomatligi borasidagi hamda ularning ta`lim - tarbiya, urf -odat, fan va madaniyat, tabiat va jamiyatga bo`lgan munosabatlarinint takomllashib borishidir. Oilaning oziq-ovqat, kiyim - kechak, uy -joy va boshqa yashash uchun zarur bo`lgan narsalar bilan ta`minlanish darajasining o`zgarib borishi, uning iqtisodiy taraqkiyotini belgilaydi Oilaning demografik taraqqiyoti deganda esa, oilaning tashkil topishi, miqdori, demografik tarkibi va faoliyatining ma`lum davrlarda o`zgarib borishi tushuniladi. Ko`rinib turibdiki, oila o`z mohiyati bilan jamiyat xayotining turli qirralarini aks ettiradi. Shuning uchun xam oila qator ijtimoiy fanlarning o`rganish mavzusidir. Demografiya oilani o`rganar ekan, asosiy e`tiborni uning avlod yaratuvchilik, jamiyatni davom ettiruvchilik faoliyatiga qaratadi. Oilaning demografik taraqqiyoti, asosan statistik ma`lumotlar yordamida o`rganiladi. Bunday ma`lumotlar esa, oilani muntazam ro`yhatga olib borish va aholi o`rtasida sobiologo-demografik tadqiqotlar o`tkazish yo`li bilan to`planadi. Oila xaqidagi statistik ma`lumotlar, ularning tuzilish tizimi jaxondagi hamma davlatlarda ham aynan bir xil emas. U xar bir davlat statistikasi uchun qayd etilgan oilaning statistik tushunchasiga va o`tkazilayotgan aholi ro`yxati dasturiga bog`liqdir. Dastur tuzishda aholining oilaviy tarkibi, oilaviy yashash turlari asos qilib olinadi. Qator iqtisodiy rivojlangan davlatlarda oiladagi farzandlar kamolot yoshiga yetib oila qurgach, ular iqtisodiy jixatdan mustaqil yashaydilar va aloxida oila hisoblanadilar. Ba`zi davlatlarda esa 20 yoshdan oshgan xar bir yigit qiz oila qurmasa xam, o`zi aloxida oila xisoblanadi. Yana boshqa davlat statistikasida turmush qurib ota - onasi oilasiga qaytib kelsa xam ularni aloxida oila yoki yolg`iz yashovchilar qatorida hisoblanadi. Ba`zi xollarda qarindosh, qondosh bo`lmagan begona kishilar ham bir oila bo`lib yashaydilar. Uy xo`jaligi Jaxon statistikasida «Oila» tushunchasi bilan birga «uy xo`jaligi» tushunchasidan xam foydalaniladi. Unda aholining oilaviy xolati xaqidagi ma`lumotlar uy xo`jaliklari bo`yicha to`planadi. «Uy xo`jaligi» birga xo`jalik yurituvchi, birga yashovchi kishilarni biriktiruvchi ijtimoiy iqtisodiy yacheykadir 1.Uy xo`jaligi tushunchasi oiladan farq qilib, unda faqat qarindoshlik munosabatlari asosida birikkan kishilargina emas balki, i jtimoiy - iqtisodiy munosabatlar asosida birga yashovchi begona kishilar ham, alohida mustaqil xo`jalik yurituvchi yolg`iz kishilar xam kiritiladi. Uy xo`jaligi tushunchasi hamma davlatlarda xam bir xil emas. U xar bir davlatning ijtimoiy - iqtisodiy sharoitiga, unda istiqomat etuvchi xalqning turmush tarziga, urf - odatlariga bog`liqdir. Ba`zi davlatlarda uy xo`jaligi uchun kishilarning birga yashashi asos qilib olinsa,

boshqa bir davlatda esa ularning birga ovqat tayyorlashi, birga ovqatlanishi asos qilib olingan. Uy xo`jaligi ikki turga bo`linadi: shaxsiy va jamoa xo`jaligi. Shaxsiy uy xo`jaligida bir uyda yashovchi, birga xo`jalik yurituvchi va o`zlariga o`zlari ovqat tayyorlovchi kishilar guruhi kiradi. Bunday guruhlarda bir uyda, yoki bir nechta uyda yashovchi yoki uyi bo`lmagan kintilar ham yashashlari mumkin. Bunday uy xo`jaligida, bir uyda yashovchi ota - ona, bola, qarindoshlardan tashqari ikki yoki undan ortiq bir xo`jalikda yashovchi, lekin qarindosh bo`lmagan yolgiz kishilar, xizmatkorlari bilan yashovchi yolg`iz ayol yoki erkaklar xam kiradi. Qarindosh bo`lmagan ikki yoki undan ko`p kishnlar yashovchi shaxsiy uy xo`jaligi 1980 - 1985 yit^larda AQSh dagi uy xo`jaliklarning 10% yaqinini Kanadada - 5,6, Yangi Zerlandiyada - 7,5, Belgiyada - 3,6, va Yaponiyada 0,2% ni tashkil etgan1. Jamoa xo`jaliklariga bolalar, qariyalar nogironlar uylari, qamoqxonalar, kazarmalar, suru n kali kasallar yashovchi kasalxonalar va boshqa shunga o`xshash muassasalar kiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, juda ko`p davlatlarda uy xo`jaligining asosiy qismini nikoh va qon-qarindoshlik asosida tashkil topgan oilalar tashkil etadi. Bunday uy xo`jaligi fanda «Oilaviy uy xo`jaligi» deyiladi. Demografiya ana shu oilaviy uy xo`jaligini, aniqrog`i – oilani o`rganadi.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y. www.ziyonet.uz

Похожие

O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari

Demografik siyosat demografik bashorat

Demografik koeffitsientlar

Aholining demografik tarkibi

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari