Aholining demografik tarkibi - География - Рефераты

Aholining demografik tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Aholining demografik tarkibi Reja: 1. Aholi soni. 2. Aholi tarkibi to`g`risida tushuncha. 3. Aholining jinsiy tarkibi. 4. Aholining yosh tarkibi.

Aholi soni va axolining yosh-jinsiy tarkibi. Aholi soni - ma`lum hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning miqdoriy ifodasidir. Demografiyada aholi soni, eng umumiy va asosiy ko`rsatkich bo`lib, aniq bir davrdagi aholi miqdorini anglatadi. Statistik manbalarda aholi soni ma`lum bir chisloga (1-yanvar.1 iyul yoki 31 dekabr) keltiriladi. Masalan, O`zbekeiston aholisi 1991 yil 1 yanvarda 20708,2 mingni, 2000 yil 1 yanvarda esa 24487,7 mingni tashkil etdi. Bu ko`rsatkichlarni butun yil uchun qabul qilib bo`lmaydi, chunki yil davomida, ya`ni 1 yanvardan 31 dekabrga qadar aholi soni tug`ilish va o`lim hisobiga muntazam o`zgarib turadi. Har bir xudud aholi sonini o`rganganda, uni doimiy (shu hududda doimiy ro`yxatga olingan) va mavjud real (tekshirilayotgan davrda shu hududda ma`lum muddat yashayotgan) aholiga ajratiladi. Demografik gadqiqotlar olib borishda nazariy aholi soni, hamda mavjud, real aholi sonidan foydalaniladi. Nazariy aholi soni o`zgarmas -stabil, aholi sonidir. Stabil aholi soni lotincha 51a`sh z so`zidan olingan bo`lib, doimiy, o`zgarmas degan ma`noni bildiradi. Aholi takror barpo bo`lishining maxsus koffio`ientlarini hisoblaganda stabil aholi sonidan foydalaniladi, turli demografik modellarni tuzganda nazariy aholidan foydalaniladi, ya`ni, o`rganilayotgan davr aholi soni o`zgarmas deb qabul qilinadi. Real, mavjud aholi soni ma`lum bir ma`muriy xududning, davlatning o`rganilayotgan davrdagi mavjud aholi sonidir. Masalan, O`zbekiston davlatining aholi soni, Farg`ona vodiysining aholi soni va x.k. Demografik koeffitsientlarni xisoblaganda odatda o`rtacha yillik aholi sonidan foydalaniladi. Chunki demografik jarayon butun yil davomiga ya`ni 1 yanvardan 30 dekabrgacha qadar bo`lgan mudldtga hisoblanadi. Aholi soni esa yuqorida qayd etilgandek yil boshiga- 1 yanvarga olinadi. Ma`lum kalendar yilga o`rtacha yillik aholi soni hisoblash uchun shu, kalendar yilining boshidagi va keyingi kalendar yilning boshidagi aholi soni qo`shilib ikkiga bo`linadi va o`rganilayotgan yil uchun o`rtacha aholi soni aniqlanadi. Buning uchun 1999 yil 1

yanvardagi va 2000 yil 1 yanvardagi aholi sonlarini qo`shib ikkiga bo`linadi. (R1999+R2000:2) Aholi soni xaqidagi aniq ma`lumotlar aholi ro`yhati o`tkazish yo`li bilan to`planadi. Aholi ro`yxatlari orasidagi davr uchun, esa har yilgi tug`ilish, o`lim va migratsiya jarayonlarini e`tiborga olgan xolda aholi soni maxsus uslublar yordamida hisoblanadi. Demografik jarayonlarni o`rganishda aholining yosh-jinsiy, nikoh va oilaviy tarkibi muxim omil xisoblanadi. Ahoteining jinsiy tarkibi nikohga kirish va aholining oilaviy tarkibining shakllanishida asosiy demografik zamindir. Demografiyada jinslar munosabatini aniqlashda ikki xil ko`rsatkich qo`llaniladi. 1. Jami aholi tarkibida jinslar salmog`ifoiz hisobida. Masalan, 2000 yil O`zbekistonda jami aholi 24582,8 ming kishini tashkil etadi. Ulardan erkaklar 12232,7 va ayollar 12350,1. Ushbu ko`rsatkichlar asosida jami aholi tarkibida erkaklar 49,8 foizni, ayollar esa 50,2 foizni tashkil etishini aniqlash mumkin. Aholi jinsiy tarkibini o`rganishda aniq ko`rsatkich har 1000 ta erkaklarga nisbatan ayollar soni, yoki har 1000 ta ayollarga nisbatan erkaklar soni ifodasidir. Ushbu ko`rsatkich orqali ma`lum hudud jami aholisining va aholi yosh guruhlari (0-9,10-19,20-29...) jinsiy tarkibi o`rganiladi. Misol tariqasida, yuqorida keltiril1^an ma`lumotlardan foydalanib, ayollar sonini erkaklar soniga bo`lamiz va natijani 1000 ga ko`paytiriladi.2000 yilda O`zbekistonda har 1000 ta ayolga 991 erkak to`g`ri kelar ekan, yoki erkaklar ayollardan kamroq ekan. Ana shunday uslub bilan aloxida yosh guruhlari uchun ham ayollar va erkaklar nisbati aniqlanadi Aholi yosh tarkibi uch asosiy omil ta`sirida shakllanadi; 1)Yangi tug`ilganlardagi jinsiy nisbat: 2) O`limdagi jinsiy farq. 3) Aholi migratsiyasidagi jinsiy farq. Aholining yosh tarkibi-ijtimoiy-iktisodiy va demografik jarayonlarni o`rganish maqsadida aholining yosh guruhlarga bo`tshnishidir. Aholi yosh guruhlari va demografik jarayonlar o`zaro uzviy bog`liq holda shakllanadi. Aholi tarkibida yoshlar (0-9, 101-19,20 - 29 yoshida) salmog`ining yuqoriligi nikoh va

tug`ilish kabi demografik jarayonlarga ijobiy ta`sir etadi. Ayni paytda tug`ilish yuqori bo`lgan hududlarda bolalar, yoshlar salmog`i yuqori bo`ladi. Tug`ilish darajasi past bo`lgan hollarda esa aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog`i yuqori va o`lim hollari ko`proq sodir bo`ladi. Demografik nuqtai nazardan yondashganda aholining bugungi yosh tarkibi kechagi aholi takror barpo bo`lishining natijasi va kelajakdagi demografik rivojlanishning asosi bo`lib xizmat qiladi. Aholi yosh tarkibini o`rganganda aholining alohida har bir yoshlarga (0,1,2,3,4,5 . . .100 va undan yuqori) besh yillik yosh guruhlariga (10-14 , 15-19...) va uch yirik-yirik guruhlariga (0-14, 15-59, 60 va undan yuqori) ajratiladi. Aholi yosh tarkibi demografiyada asosiy o`rganish ob`ekti sifatida o`z kelib chiqish va rivojlanishiga ega. Ushbu rivojlanishni quyidagi yo`nalishlarga ajratish mumkina) alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili: b) aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning demografik rivojlanishning omili sifatidagi o`rni: v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o`zaro bog`liqligi. Aholi sonining o`sib borishida uning yosh tarkibi asosiy omil hisoblanadi. XX asrning o`rtalarida iqtisodiy rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo`lishi tug`ilish darajasiniig nisbatan pastligi va aholi umumiy tarkibida bolalar salmog`ining kamligi bilan harakterlanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ana shu davrda nisbatan yuqori tug`ilish va aholi tarkibida bolalar salmog`ining yuqoriligi harakterli edi. Tug`ilish yuqori va uni nazorat etish darajasi past bo`lgan sharoitda aholining yosh tarkibi, aholi soni o`sib borishiga bevosita ta`sir etadi. XX asrning boshlarida shved olimi G.Sundberg tomonidan aholi yosh tarkibining uch turi ajratilgan 1) Progressiv yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar (0- 14 yosh) salmog`i yuqori bo`ladi va aholi o`sishiga olib keladi. 2) Statsionar yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar va qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog`i deyarli teng bo`ladi, bunday yosh tarkibi aholi o`sishida asosiy omil bo`la olmaydi. 3) Regressiv yosh tarkibi-aholi umumiy sonida qariyalar salmog`i bolalarga nisbatan yuqori bo`ladi, aholi takror barpo bo`lishi

qisqarib aholining qarish jarayoni ro`y beradi. Aholining qarish jarayoni-tug`ilishning kamayib ketishi va aholi o`rtacha umr ko`rishi muddatini uzayish hisobiga aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog`ini oshib borishidir. Aholining nikoh va oilaviy tarkibi. Aholining nikohda turish tarkibi-aholining jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo`yicha taqsimlanishi. Nikoxda turishi asosan yosh guruhlari bo`yicha o`rganilganligi uchun ham ko`p adabiyotlarda aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati bo`yicha asosiy manba aholi ro`yhati ma`lumotlari hisoblanadi. Aholi ro`yhati o`tkazilayotganda aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga ajratib ro`yhatga olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo`ydoqlar, bevalar va ajralganlar kiradi. Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo`lishi va oilalar shakllanishida asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir. Aholining oilaviy xolati va tarkibi demografik jarayonlarga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Ma`lumki, jamiyatda insonlar oila muxitida oila a`zosi bo`lib, turli guruhlarda guruh a`zosi bo`lib yoki o`zlari alohida yolg`iz holda yashaydilar. Aholining bunday guruhlarga bo`linib yashashi uning oilaviy holatini bildiradi. Aholining oilaviy holati haqidagi ma`lumotlar aholi ro`yhati o`tkazish yo`li bilan to`planadi. O`zbekiston statistikasida aholi oilaviy holati bo`yicha uch guruhga ajratilgan va aholi ro`yhati dasturiga kiritilgan. 1. Oila bilan birga oila a`zosi bo`lib yashovchilar. 2. Oiladan alohida, lekin oila bilan muntazam aloqani saqlab qolgan holda yashovchilar. 3. Yolg`iz yashovchilar. O`zbekistonda aholining oilaviy xolatiga oid to`laroq statistik ma`lumotlar 1939 yilda o`tkazilgan aholi ro`yhatlari ma`lumotlaridan boshlab mavjuddir.

Ushbu ma`lumotlar ko`rsatishicha 1939 yilda O`zbekiston aholisining 93,3 foizi oila a`zosi bo`lib, oila bilan birga 6,7 foizi esa oiladan alohida yashaganlar. Agar bu ko`rsatkichlar 1989 yil o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari bilan solishtirilsa respublika aholisining oilaviy tarkibida katta ijobiy o`zgarishlar bo`lgani ma`lum bo`ladi. Chunki 1939-1989 yillarda aholining oila a`zosi bo`lib, oila muxitida yashovchi qismi 2 foizga ko`paydi va jami aholining 95,3 foizini tashkil etdi. Yolg`iz yashovchilar esa, deyarli ikki marta kamaydi. Aholining oilaviy tarkibi deganda oila a`zosi bo`lib yashovchi aholining oila turlari bo`yicha taqsimlanishi tushuniladi1. Axolining oilaviy tarkibini ifodalovchi asosiy ko`rsatkichlar aholining oila kattaliklari, ya`ni oilada yashovchi kishilar miqdoriga qarab va oilaning ijtimoiy guruhlari bo`yicha taqsimlanishidir.

Adabiyotlar : 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y. www.ziyonet.uz

Похожие

Aholining milliy tarkibi

Aholining etnik va sotsial tarkibi

Etnik umumiyliklar aholining diniy tarkibi

Demografik siyosat demografik bashorat

Demografik koeffitsientlar