Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari - География - Рефераты

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

79.6201171875 KB

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari (Қуйи–Амударё геодемографик райони мисолида) Ma`lumki, dunyo ahamiyatiga molik tabiiy-iqlim tasnifidagi muammolar ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo`lgan muammolarga qaraganda juda qiyinchilik bilan hal etiladi. Respublikamizda bunday tabiiy–iqlim doirasidagi muammolarga Orol dengizining suv sathi pasayishi bilan bog`liq ekologik muammolarni keltirishimiz mumkin. Mazkur ekologik halokat nafaqat O`zbekiston Respublikasi hududini, balki Turkmanistonning shimoli-sharqiy, xususan Toshhovuz viloyati va uning atrofi hamda Qozog`iston Respublikasining janubi- g`arbiy mintaqalaridagi viloyatlar aholisida, ularning ijtimoiy-demografik rivojla- nishida bevosita aks etmoqda. Shuningdek, dengizning qurigan yerlaridan ko`tarilayotgan tuz va bir vaqtlar qishloq xo`jaligida ishlatilgan ximikatlarning havoga ko`tarilishi oqibatida qum bo`ronlari hosil bo`lmoqda, bu esa aholining turmush sharoitini og`irlashtirib, ekologik inqirozni vujudga keltirmoqda. Jahon sog`liqni saqlash tashkilotining 2006 yil 5 iyunda chop etilgan ma`ruzasida Yer yuzida paydo bo`ladigan kasalliklarning 24 va yuz beradigan o`limning esa 23 foizi atrof-muhitdagi oldi olinishi mumkin bo`lgan omillarning zararli ta`sirida vujudga kelar ekan. Shu o`rinda keltirish joizki, aholi salomatligi juda qiyin va murakkab tiklanadigan resurslardan biri bo`lib, u mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini belgilovchi mezon ham hisoblanadi. Orolbo`yida joylashgan hududlar aholisi salomatligi va u bilan bog`liq muammolar mazkur mintaqalar aholisi demografik vaziyatini belgilamoqda. Jumladan, O`zbekiston Respublika-sining eng shimoliy hududlari hisoblanmish Quyi Amudaryo geodemografik rayoni tarkibidagi Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyatlari ekologik nuqtai nazardan og`ir sharoitda joylashganligi uning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik rivojlanishida ham sezilib turadi. Shu boisdan O`zbekiston hukumati xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda yerlarning qurishi, ekologik muammolarni oldini olish, aholi salomatligi doirasida ko`plab ishlar amalga oshirilmoqda. Ammo shunga qaramasdan, Quyi Amudaryo geodemografik rayonidagi keskin ekologik vaziyat aholi mexanik harakatining faollashuviga, ya`ni chetga ko`chib ketuvchilar miqdorining oshishiga, tabiiy

harakat ko`rsatkichlarining pasayishiga, kasallanish va kasalliklarning keng tarqalishiga sabab bo`lmoqda. Mazkur geodemografik rayon jami respublika aholisining 11,5 % ini (2007 yil) o`zida mujassamlashtirgan holda, mustaqillik yillari 137,8 foizga o`sdi. Biroq, aholining o`sish sur`ati yuqori bo`lsada, umummamlakat aholisida uning salmog`ining tobora kamayib borishi kuzatilmoqda. Masalan, 1989 yilda rayon aholisi mamlakat aholisining 15,9 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2007 yilga kelib bu raqam 11,4 foizga to`g`ri keldi. Demak, ushbu hudud mamlakatimizning boshqa mintaqalariga nisbatan pastroq demografik ko`rsatkichlarga ega. Chunonchi, oxirgi aholi ro`yxati o`tgan davrda demografik rayon aholisining bir yillik mutloq ko`payishi 56,7 ming kishiga to`g`ri kelgan bo`lsa, 2007 yilda u 34,7 ming kishiga teng bo`lmoqda. Ammo, shu o`rinda keltirish joizki, faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi aholisining mamlakat jami aholisida ulushi qisqarmoqda xolos. Aholisining hududiy tarkibiga ko`ra geodemografik rayonning 35,7 foiz aholisi shahar joylarda yashaydi, umumrespublika aholisi hududiy tarkibiga xos urbanizatsiya darajasining pasayishi mazkur mintaqalarda ham ro`y berayotganligi bois, 1989-2007 yillarda uning darajasi 2,9 punktga kamaydi. Geodemografik rayon tarkibidagi Qoraqalpog`iston Respublikasi nafaqat shahar aholisi salmog`i kattaligi bilan, balki uning oshib borishi bilan ham ajralib turadi. Quyi Amudaryo aholisining soni va salohiyati ortib borishi uning joylashuvida o`z aksini topmoqda. Shu boisdan demografik rayon aholisining zichlik ko`rsatkichi tahlil etilayotgan davrda 1,3 barobarga ortdi. Bundan Xorazm viloyati aholisi zichligi 1,4 martaga ko`paygan holda Qoraqalpog`iston Respublikasi aholisi zichligidan 25,7 martaga zich ekanligini ko`rish mumkin. Ma`lumki, Xorazm viloyati mamlakat umumiy maydonining atigi 1,3 foizida joylashgan bo`lib, aholisining tig`iz joylashuvi jihatdan respublikamizda Farg`ona va Toshkent viloyatlaridan keyingi uchinchi o`rinni egallaydi. Ayni vaqtda, Qoraqalpog`iston yer maydonining kattaligi aholisining juda siyrak joylashuvini taqozo etadi. Shuningdek, bu respublikadagi Mo`ynoq, Taxtako`pir, Qo`ng`irot tumanlari aholisining o`rtacha zichligi mamlakatimizda eng kichik, ya`ni 1-3 kishi atrofida ekanligini ko`ramiz. Holbuki, mazkur tumanlar har birining maydoni O`zbekistondagi bitta yoki ikkita viloyat maydoniga tengligini hisobga oladigan bo`lsak, hududdagi aholi joylashuvidagi xususiyat yanada oydinlashadi.

Qoraqalpog`iston Respublikasi uchun aholi soni va zichligining oshishi aholining sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash, ijtimoiy-ekologik muammolarni keltirib chiqarsa, Xorazm viloyatida yuqoridagilar bilan birgalikda yer, uy-joy, ijtimoiy infrastruktura masalalari dolzarb hisoblanadi. Shu boisdan ham 2001 yil 25 avgustda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyatida aholini ijtimoiy muhofaza qilishga doir qo`shimcha chora–tadbirlar hamda suv taqchilligi oqibatlarini yengillashtirish to`g`risida”gi qarori qabul qilinganligi bu muammolarning yechimini topishga o`z hissasini qo`shmoqda. Quyi Amudaryo geodemografik rayoni aholisi yuqorida keltirilgan umummamlakat aholisida salmog`ining kamayishi qaysidir jihatdan uning tabiiy harakat koeffitsiyentlarining qisqarishi bilan ham chambarchas bog`liqdir. Masalan, rayon aholisining 48,3 foizini qamrab olgan Xorazm viloyati aholisining tabiiy ko`payish koeffitsiyenti tadqiqot davrida (1989-2007 yillar) 10,2 promillega, Qoraqalpog`iston Respublikasiniki 35,1 promillega kamaydi. Ammo, aholi tabiiy ko`payish koeffitsiyentlaridagi pasayish jarayoni aholi sonining yildan-yilga oshib borishiga keskin ta`sir etganicha yo`q. Demografik manbalardagi aholining tabiiy ko`payish koeffitsiyentini sifati jihatidan baholash maxsus shkalasiga muvofiq, mazkur geodemografik rayon aholisi juda tez ko`payayotgan hududlarga mos keladi. Chunki, har ikkala hudud aholisining tabiiy ko`payishi umummamlakat aholisi tabiiy ko`payish (15,6 promille, 2006 yil) ko`rsatkichidan yuqori yoki 16 promilledan balanddir. J adval Quyi-Amudaryo geodemografik rayon aholisining hududiy tarkibi va tabiiy harakati Маъмурий- ҳудудий бирликлар Аҳолиси 1000 кишига нисбатан, 2006 йил сони, минг киши зичлиги, 1 кв, км урбанизац ия даражаси, % да туғили ш ўли м табиий кўпайи ш

Қуйи- Амударё геодемографи к райони 1991 йил 2007 йил 199 1 йил 2007 йил 1991 йил 2007 йил 2336 , 6 3060, 5 13,5 17,7 38,5 35,7 22,4 5,1 17,3 Шундан: Қорақалпоғи стон Республикаси 1270, 6 1582, 7 7,6 9,5 48,0 48,5 22,3 5,4 16,9 Хоразм вилояти 1066, 0 1477, 8 176, 2 244,1 27,1 21,9 22,6 4,7 17,9 Jadval “Chislennrost naseleniya Respubliki Uzbekistan 2004. Statisticheskiy sbornik.-T., 2005.- str. 44” va “Sotsialnoye razvitiye i uroven jizni naseleniya v Uzbekistane 2006. Statisticheskiy sbornik.- T., 2007.- str. 17, 44” ma`lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. Aholi tabiiy harakatining kattaligi demografik jarayonlardan tug`ilish va o`lim hodisalari bilan bog`liqdir. Chunonchi, yildan-yilga aholining tug`ilish va o`lim ko`rsatkichlari pasayib borayotganligini, bozor munosabatlarining vujudga kelishi tufayli, insonlarning oiladagi farzandlar soniga bo`lgan fikri va maylidagi o`zgarishlar, sog`liqni saqlash sohasidagi erishilayotgan yutuqlar bilan belgilash to`g`ri bo`ladi. Demografik jarayonlardan aholi o`limi har qanday mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini belgilovchi mezon bo`lganligi sababli, mustaqillik davrida bu jarayonning ijobiy tomonga o`zgarishiga alohida e`tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari, bugungi kunda tug`ilish koeffitsiyentlarining qisqarishi ham o`lim hodisasining eng past darajasiga erishishida bosh omillardandir. Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyatining geografik joylashgan o`rni mamlakatimizning ekologik vaziyati, yashash sharoiti og`ir mintaqalariga to`g`ri kelishi nisbatan aholisining kasallanish va o`lish hodisalarining yuqoriligida ham o`z aksini topmoqda. Shuning uchun ham mazkur mintaqalar boshqa viloyatlar ichida bir yoshgacha bo`lgan bolalar o`limi koeffitsiyentining kattaligi bo`yicha yetakchi o`rinlardan birini egallaydi. Qolaversa, bir yoshgacha bo`lgan bolalarda nafas a`zolari kasalligidan har 10 000 tug`ilganga nisbatan o`lgan bolalarning eng ko`pi Xorazm viloyatida qayd etiladi. Xuddi shu kasallik sababli vafot etgan turli yoshdagi aholining o`lim ko`rsatkichi esa Qoraqalpog`istonda eng yuqori ekanligi bilan ko`zga tashlanadi. O`rganishlardan xulosa qilish mumkinki, tadqiqot obyektining demografik jarayonlarini ifodalovchi ko`rsatkichlar tobora kamayib, sondan sifat tomonga burilish davriga kira boshladi. Biroq, mintaqaning ekologik vaziyati mahalliy va xorij investitsiyalarini jalb etish, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda ekologik muammolarni hal etish yo`llarini takomillashtirishni talab etadi. Chunki, o`sib borayotgan aholining sog`lom turmush tarzini vujudga keltirish, sog`lom, yetuk insonlarni shakllantirish har qanday hududning ustivor yo`nalishlaridan biridir.

Похожие

O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari

Demografik siyosat demografik bashorat

Demografik koeffitsientlar

Aholining demografik tarkibi

Oila va uning demografik taraqqiyoti