O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi - География - Рефераты

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi Reja: 1. O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi. 2. Iqtisodiy geografiya va iqtisodiy geograflar. 3. Iqtisodiy geografiyaning asosiy yo`nalishlari va geografiyasi. 4. Fanning istiqbolda rivojlanishidagi ustuvor yo`nalishlari.

Iqtisodiy geografiyaning O`zbekistonda rivojlanishi, uning eng yangi tarixi yakunlanayotgan asrning 20-yillaridan boshlanadi. Shu davrda nashr etilgan iqtisodiy geografiya va hududiy iqtisodiyotiga doir ilmiy ishlar ko`proq O`zbekiston va O`rta osiyoning umumiy ta`rifiga bag`ishlangan edi. Bu yunalishdagi tadqiqotlarda eng avvalo G.N.Cherdansev va V.M.Chetirkinlarning xizmati katta bo`lgan. Chunonchi, G.N.Cherdansevning 1922 yilda yozgan O`rta Osiyo haqidagi monografiyasida o`lka iqtisodiyoti to`g`risidagi ma`lumotlar keltirilgan. U 1928 yilda O`rta Osiyo respublikalariga bag`ishlangan kitobini ham chop ettirgan. Taxminan ana shu yillarda O`rta Osiyo qishloq xo`jaligi va uni rayonlashtirishga bag`ishlangan tadqiqotlar boshlangan. Bu ishlar V.M.Chetirkin va Y.I.Poslavskiy tomonlaridan olib borilgan. V.M.Chetirkin (u 1892 yilda Samarqandda tug`ilgan) 1926 yilda O`zbekiston xalq xo`jaligining ahvoli va rivojlanishi borasida kitobini yozgan. Keyinchalik u ToshDU iqtisodiy geografiya kafedrasi mudiri sifatida (1944-1948 yy.) qishloq xo`jaligini rayonlashitirish, turli viloyatlar tabiati va xo`jaligini o`rganish, yosh geograf olimlarni tayyorlashga alohida e`tibor bergan. Iqtisodiy geografiyaning rivojlanishi o`ttizinchi yillarda tabiiy boyliklarni o`rganish bo`yicha olib borilgan ekspeditsiyalar (sahro tadqiqotlari) va ilmiy anjumanlar bilan bog`liq bo`lgan. Jumladan, bunday tadqiqotlar qoraqalpog`istonda hamda uning Ustyurt qismida amalga oshirilgan, respublikamiz ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish mavzusida 1933 yilda dastlabki ilmiy anjuman o`tkazilgan. O`zbekistonda iqtisodiy gegrafiyaning rivojlanishida Toshkent (O`rta Osiyo) Davlat universiteti-hozirgi O`zbekiston Milliy universitetida shu nomli birinchi kafedraning tashkil etilishi va bu kafedra qoshida 1943 yilda aspiranturaning ochilishi katta ahamiyatga ega bo`lgan. Kafedra xodimlari 50-yillardagi Farg`ona vodiysi ekspeditsiyasining o`tkazilishida faol qatnashishgan. Bunday sahro tadqiqotlari, shuningdek qashqadaryo, Surxon-SHerobod va Zarafshon vodiylarida ham amalga oshirilgan, Toshkent shahri atroflicha o`rganilgan.

O`tkazilgan tadqiqotlar natijasida, xususan V.M.Chetirkin hamda K.N.Bedrinsevlarning ishlarida rayonlarning kompleks muammolarini o`rganish ilmiy yo`nalishi shakllangan. Ayni paytda olib borilgan sahro tadqiqotlari jarayonida R.S.Lobach, Z.M.Akromov, R.A.Xodiyev, T.Tojimov, T.Raimov, E.Toshbekov kabi qator olimlar yetishib chiqqan. N.G.Sapenko, V.M.Chetirkin va K.N.Bedrinsevlar bilan birgalikda iqtisodiy rayonlashtirish muammolari ustida ish olib borgan. Mahalliy millat vakillaridan birinchi iqtisodiy geografiya bo`yicha nomzodlik dissertatsiyasini Z.M.Akromov 1953 yilda yoqlagan. Ushbu dissertatsiya asosida u kishi Namangan viloyatining iqtisodiy geografik ta`rifiga bag`ishlangan monografiyasini nashr ettirgan. Keyinchalik prof. Z.M. Akromov Buxoro va Samarqand viloyatlari qishloq xo`jaligi, cho`l, tog` va tog`oldi rayonlarini o`zlashtirish, iqtisodiy rayonlashtirish kabi muammolar ustida izlanishlar olib borgan. U kishi iqtisodiy geografiya kafedrasining mudiri (1970- 1984 yy.) va O`zbekiston Respublikasi Geografiya jamiyati hamda Fanlar akademiyasi qoshidagi Geografiya bo`limida qator fan nomzodlari va doktorlarini tayyorlashda samarali ishlarni bajarib kelmoqda. Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishida ilmiy anjumanlar va chop etilgan kitoblarning ahamiyati salmoqli bo`lgan. Jumladan, O`rta Osiyo va qozog`iston respublikalarini tabiiy geografik va iqtisodiy geogarfik rayonlashtirish bo`yicha 1959, 1961, 1967 va 1971 yillarda, aholishunoslik muammolari to`g`risida 1965, 1972 yillarda ilmiy anjumanlar o`tkazilgan. Shuningdek, urbanizatsiya jarayonlari nufuzli ilmiy seminarlarda (1973 va 1975 yy.) muhokama etilgan. Bunday tadbirlarni tashkil etishda Z.M.Akromov, M.K.qoraxonov va O.B.Otamirzayevlarning xizmatlari katta bo`lgan. Keyingi yillarda Samarqand (1984), Angren (1987), Namangan (1989), Farg`ona (1991), va boshqa shaharlarda ham iqtisodiy va sotsial geografiyaning turli muammolariga bag`ishlangan ilmiy- amaliy anjumanlar o`tkazilgan. Respublika Geografiya jamiyatining navbatdagi syezdi 2000 yilda Samarqandda o`tkazildi. Bu o`rinda geografiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo`shayotgan ushbu jamiyatning axborotnomalarini

muntazam ravishda chop etib borishini alohida ta`kidlamoq zarur (asosiy tashkilotchilar Z.Akramov va Sh.Azimov). O`zbekiston respublikasi to`g`risidagi geografik kitoblar 1950, 1953, 1956, 1963 yillarda nashr ettirilgan, eng so`nggisi 1982 yilda chiqqan. Bu kitoblarni yozishda ToshDU geografiya fakulteti olimlari faol qatnashishgan. Mustaqil O`zbekiston Respublikasihaqidagi ma`lumotlar E.Ahmedov kitoblarida ham bayon etilgan. Shu bilan birga o`rta va oliy maktablar uchun O`zbekiston iqtisodiy geografiyasidan darsliklar yozilgan. Dastlabki o`rta maktablarga oid darslik N.G.Sapenko va N.V.Smirnov hammuallifligida nashr ettirilgan. Keyinchalik bu mavzudagi kitob prof. Z.M.Akromovning P.Musayev bilan hamkorligida yaratib kelinmoqda. Oliy maktablar uchun esa O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy geografiyasi G.Asanov, M.Nabixonov va E.Safarovlar tomonidan yozilgan. G.Asanov aholi geografiyasi o`quv qo`llanmasi, sotsial-iqtisodiy geografiyaning izohli lug`ati haqida kitoblar ham chop qildirgan. Turli mavzu va kuchlarga doir o`quv qo`llanma va uslubiy ko`rsatmalar R.Hodiyev, A.Soliyev, A.qayumov, X.Salimov, J.Xoliqov, S.Boqiyev va boshqalar muallifligida yozilgan. Surxandaryo, Namangan, Buxoro, qashqadaryo, Xorazm viloyatlari geografiyasi to`g`risidagi har xil hajmdagi asarlar yaratilgan (A.Ro`ziyev, O.Abdullayev, I.Nazarov, M.Yangiboyev, R.qurbonniyozov). Shunday qilib, hozirgi kunda respublikamizda iqtisodiy va sotsial geografiyasining ikki asosiy yo`nalishi shakllangan. Birinchi yo`nalish-qishloq xo`jaligi geografiyasi bo`lib, u nisbatan oldinroq vujudga kelgan. Agrogeografiyaning nazariy masalalari, qishloq xo`jaligini rayonlashtirish, ishlab chiqirishning hududiy tizimlari va agrosanoat majmualari yuzasidan V.M.Chetirkin, Z.M.Akromov, K.I.Lapkin, A.Ro`ziyev, K.Abirqulov, O.Abdullayev, M.Yusupov, YE.Umarov, A.Sodiqovlar tadqiqot olib borishgan. Yangi yerlar-cho`l va tog` oldi mintaqalarni o`zlashtirish va shu asosda qishloq xo`jaligini rivojlantirish, yer-suv zahiralaridan foydalanish, suv omborlarini qurish va sug`orish dehqonchiligi masalalari R.Hodiyev, T.Egamberdiyev, S.Saidkarimov, S.Islomov, /.Ashurov, E.Hoshimov, Sh.Azimov, Z.Zolotarev,

K.qurbonov, B.Shotursunov, T.Shoto`rayevlarning ishlarida o`rganilgan. Shuningdek, qishloq xo`jalik geografiyasi mavzusida M.Ahmedov, M.Yoqubovlarning ham nomzodlik dissertatsiyalari yozilgan. Shahar atrofi qishloq xo`jaligi R.Usmonov, S.Boqiyev, X.Halilova va J.Musayevlar tomonidan yoritilgan bog`dorchilik va uzumchilik, chorvachilik, paxta yetishtirish va uni qayti ishlash bo`yicha M.Mahmudova, X.Shosaidov, K.Gadoyev, A.Xolmirzayev, q.Allanovlar nomzodlik dissertatsiyalarini yozishgan, alohida rayonlar qishloq xo`jaligiga M.Valixonov (qo`qon vohasi), I.Ishchonov (Xorazm vohasi)larning ishlari bag`ishlangan. Ikkinchi yo`nalish –aholi va aholi manzilgohlarning geografiya va demografiya muammolari, shaharlar va urbanizatsiya jarayonining regional masalalari bo`yicha tadqiqotlar nisbatan tarixan kechroq vujudga kelagn bo`lsada, u keiynchalik juda tez rivojlanib ketdi. Ushbu yo`nalishning shakllanishi eng avvalo N.V.Smirnov faoliyatidan boshlangan. N.V.Smirnov va N.G.Sapenko ilmiy rahbarligida respublikamiz va xususan Farg`ona vodiysi shaharlari bo`yicha ko`plab diplom ishlari bajarilgan. Buning natijasida N.V.Smirnov 1957 yilda Farg`ona vodiysi shaharlari to`g`risidagi kitobini nashr ettirgan. Keyinchalik O`zbekiston va uning ayrim rayonlari-quyi Amudaryo, Toshkent va Toshkent viloyati shaharlari haqida ham ilmiy asarlar yaratildi. Aholining tabiiy va mexanik harakati, oila demografiyasi, aholini bashorat etish kabi muammolarni o`rganish ayniqsa M.K.qoraxonov rahbarligida tashkil etilgan O`rta Osiyoda yagona Ilmiy tadqiqot laboratoriyasi faoliyati bilan bog`liq bo`ldi. Ushbu yo`nalishning rivojlanishida I.Mullajonov, X.Salimov, G.Asanov, O.Otamirzayev, M.Bo`riyevalarning ham xizmati katta bo`lgan. Aholi va mehnat resrulari R.A.Ubaydullayeva, A.qayumov , O.Ergashev, M.Yangiboyev, I.Safarov.T.Jumayev, aholi migratsiyasi S.N.Kononenko, L.P.Maksakova, B.Mahmudov aholining tabiiy harakati R.Valiyeva, N.Aliakbarova, M.O`rinova, A./aniyevlar tomonidan o`rganilgan. O`zbekiston garchi qishloq joylar va urbanizatsiya jarayoni nisbatan sust rivojlangan mamlakat bo`lsada, bu yerda shahar mavzusi ancha oldinlab ketgan.

Bu xususda eng avvalo T.Raimovning xizmati katta bo`lgan; u kishi O.Otamirzayev va A.Soliyev bilan hamkorlikda («O`rta Osiyo uchligi») qator maqolalar yozishgan. Shuningdek, shahar muammolari E.Toshbekov, E.Ahmedov, N.Fayziyev, I.Inamov, R.Tillayev, A.qayumov, Z.Raimjonov, Sh.Imomovlar tomonidan ham tadqiq qilingan. Turli iqtisodiy rayon va viloyatlar shaharlari, shahar aglomeratsiyalarining shakllanishi va rivojlanishi, ularning ekologik muammolariga T.Mallaboyev, N.Mamatqulov, Vey Sin, U.Sultonov, R.Ahmedov, X.Tursunov, Z.Abdalova, S.Zokirovlarning ilmiy ishlarini bag`ishlangan. Shu bilan birga shahar va qishloq manzilgohlari ayrim viloyatlar aholi geografiyasi doirasida R.Maxamadaliyev, M.Erdonov, M.qodirov, G.Xodjayeva, Z.Tojiyeva, SHJumaxonovlar tomonidan o`rganilgan., aholi joylashuvini boshqarish va ijtimoiy infrastruktura to`g`risida V.M.Cheskidov va V.N.Smirnovlarning nomzodlik dissertatsiyalari yozilgan. Yuqoridagi yo`nalishlardan tashqari iqtisodiy va sotsial geografiyaning boshqa muammolari ham ozmi-ko`pmi tadqiq qilingan. Jumladan, fanning umumnazariy masalalari, iqtisodiy geografiyaning asoslari va dolzarb muammolari Z.Akromov, O.Otamirzayev, A.Soliyev, A.qayumov, Sh.Azimovlarning ishlarida ko`rilgan. Sanoat geografiyasi, mineral xom ashyo resurslaridan foydalanish, sanoat tuguni va ishlab chiqarish majmualarining shakllanishi yuzasidan Sh.N.Zokirov, A.Jalilov, /.Xolmatov, U.Sodiqov, X.Mamatqulov, I.Toirov, M,Gapirov, F.Obidov, S.Haydarov, X.S.Mirzaaxmedov, B.Kalonov, Y.Ahmadaliyev, Y.Salomov, L.Erdonovlar tadqiqot olib borishgan. Alohida viloyat va kichik hududlar xo`jaligi F.Muqminov, E.Tog`ayev va boshqa mutaxassislar faoliyatida o`z ifodasini topgan. Shu bilan birga respublikamizda ilk bor aholiga xizmat ko`rsatish geografiyasi bo`yicha M.Nazarov va G.Bekbulatova, fan va ilmiy tadqiqotlar geografiyasiga oid H.Nazarova, tibbiyot geografiyasi yuzasidan N.Komilovalar o`zlarining nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilishgan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda iqtisodiy va sotsial geografiyaning milliy va regional markazlari, ilmiy yo`nalish va maktablar shakllanmoqda. Bunday markaz va yo`nalishlar katta ilmiy salohiyatiga ega bo`lgan Toshkentdan tashqari

Namangan, Termiz, Samarqand, Farg`ona va qarshi shaharlarida ham vujudga kelmoqda. Iqtisodiy va sotsial geografiyaning istiqboldagi rivojlanishi va vazifalari eng avvalo O`zbekiston Respublikasining siyosiy mustaqilligi va uning bozor munosabatlariga o`tish davridagi dolzarb muammmolaridan kelib chiqadi. Masalan, iqtisodiyot sohasida: bozor munosabatlargia o`tish sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, mamalkatni iqtisodiy rayonlashtirish va uning mintaqaviy siyosatini ilmiy jihatdan yaratish, sanoat va qishloq xo`jalik geografiyasini mulkchilikning turli shakllarini hisobga olgan holda tadqiq etish, qo`shma va kichik korxonalar, erkin iqtisodiy mintaqa, qurilish, transport va tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasini o`rganish, respublika yer-suv, mineral xom-ashyo va boshqa tabiiy resurslarga iqtisodiy jihatdan baho berish, tabiiy ofatlar geografiyasi muhim mavzular hisoblanadi. Shuningdek, geograflar mamlakatimizning g`alla (don), neft va yo`l mustaqilligiga erishuvidagi muammolarning yechimiga ham o`zlarining munosib hissalarini qo`shishlari lozim. Sotsial-iqtisodiy muammolar doirasida aholi va mehnat resurslarining hududiy tarkibi, turli yiriklikdagi shahar va shahar aglomeratsiyalari, urbanizatsiya jarayonini o`rganish, savdo, marketing, aholiga xizmat ko`rsatish sohalari geografiyasi bo`yicha tadqiqotlar ko`lamini kengaytirish, tabiatdan foydalanish va ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishdagi ekologik masalalar, aholi migratsiyasi va boshqa mavzular tadqiq etilishi kerak. Ayni paytda qishloq joylarining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi, bu joylarda sotsial infrastruktura tizimini shakllantirishga oid tadqiqotlarning ahamiyati ham katta. Fanimizning jahon andozalariga mos ravishda rivojlanishi va uning to`laqonli ijtimoiy geografiya maqomida shakllanishida sotsial muammolarning hududiy jihatlarini o`rganish kechiktirib bo`lmaydigan vazifalardan hisoblanadi. Aholining yashash sharoiti va tarzi, urf-odatlari, xulq-atvor geografiyasi, fan, rekrayetsiya, din, tibbiyot va jinoyat geografiyasi shular jumlasidandir. Bunday

tadqiqotlar sotsiologiya, psixologiya, etnografiya, xuquqshunoslik va demografiya fanlari qirrasida bajariladi. O`zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi, uning jahon hamjamiyatida suveren davlat sifatida o`ziga munosib o`rin olishi siyosiy geografiyaga oid mavzularni ham kun tartibiga qo`ydi. Xususan, mamalkatimizning horijiy davlatlar bilan munosabati (geosiyosati), uning ichki ma`muriy-hududiy tuzilmasi, milliy poytaxti-Toshkentning siyosiy funksiyalari va diplomatik aloqalari, xalqaro turizm, elektoral (saylovlar) geografiya kabi muammolar keng o`rganilmog`i zarur. Shu bilan birga fan tarixi va tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlarni ham olib borish, iqtisodiy va sotsial geografiya fanining nazariy-uslubiy masalalari hamda ijtimoiy ekologiya bo`yicha izlanishlar olib borish maqsadga muvofiqdir.

A d a b i yo t l a r: 1.Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2.Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii- (Smolensk, 1998) 3.Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4.Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O‘zbekiston, 1997. 5.Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999. 6.Maksakovskiy V.P. Istoricheskaya geografiya mira.-M., 1999. 7.Proxorov B.B. Prikladnaya antropoekologiya.-M., 1998. 8.Ratanova M.P. Ekologicheskiye osnovi obhestvennogo proizvodstva.-Smolensk, 1999 9.Saushkin Y.G. Ekonomicheskaya geografiya: teoriya, metodi, praktika.- M:Misl,1978. 10.Soliyev A., Mallaboyev T. Iqtisodiy va sotsial geografiyada ayrim qonuniyatlarni o‘rganish metodikasi. -T.,1988. 11.Soliyev A. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari.- T., 1995. 12.Soliyev A. Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T., 1996 13.Soliyev A., Karshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari.-T.,1999. 14.Sharigin M.D. Osnovniye problemi ekonomicheskoy i sotsialnoy geografii.- Perm,1997. 15. g.f.d., prof. Soliyev A.S dots. Jumaxonov Sh. Iqtisodiy va sotsial geografiya. Ma’ruza matni 16. WWW.ZiyoNet.uz

Похожие

Sotsial geografiya

O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

O`rta va oliy maktablarda iqtisodiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti