O`rta va oliy maktablarda iqtisodiy geografiya - География - Рефераты

O`rta va oliy maktablarda iqtisodiy geografiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

O`rta va oliy maktablarda iqtisodiy geografiya Reja: 1. Iqtisodiy geografiya-o`quv predmeti va fan sohasi. 2. Yangi sharoitda iqtisodiy geografiyaning o`qitilishi. 3. Oliy maktablarda iqtisodiy geografiya. 4. O`rta maktab, kollej va akademik litseylarda iqtisodiy geografiya.

Yuzaga kelgan siyosiy va iqtisodiy vaziyat barcha fanlar qatori iqtisodiy va sotsial geografiyaning o`qitilishi, uning nazariy va amaliy rivojlanishi borasida qator dolzarb masalalarni oldinga surdi. Ushbu muammolarning yechimi eng avvalo ikki asosiy nuqtai nazardan kelib chiqishi kerak. Bu ham bo`lsa mustaqillik va bozor munosabatlariga o`tishdir. O`zbekiston Respublikasining dunyo hamjamiyatiga alohida siyosiy birlik sifatida qo`shilishi uning bu siyosiy mustaqillikni ta`minlovchi iqtisodiy imkoniyatlarini har tomonlama hisobga olish va ulardan to`la foydalanishni nazarda tutadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari esa ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishga bo`lgan an`anaviy («sotsialistik») qarashlarni, bu yo`sindagi omil va qonuniyatlarni tubdan va qaytadan ko`rib chiqishni taqozo etadi. Aynan shu ikki masala iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi va o`qitilishidagi asosiy vazifalarni belgilab beradi. Albatta, mazkur fanning obyekti sifatida ishlab chiqirish kuchlarining hududiy tarqalishi yoki tarkibi saqlanib qolaveradi. Uning predmeti ham deyarli o`z holicha, ya`ni turli rayon yoki mamalkatlarda ishlab chiqirish kuchlarininghududiy tashkil etish omil va xususiyatlari, hududiy sotsial-iqtisodiy tizim (sistema)larning shakllanishidagi qonuniyatlarini o`rganishdan iboratligi o`zgarmaydi. Shu bois uning asosiy nazariy tushunchalari (hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy rayonlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari, iqtisodiy geografik o`rin va boshqalar) o`z ahamiyatini yo`qotmaydi. Ba`zan sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi bilan ilgarigi barcha nazariy tushunchalar ham o`z-o`zicha barbod bo`ladi, degan butunlay noto`g`ri fikrlar uchrab turadi. Vaholanki, siyosiy tuzum, uning shakli o`zgarsada, fan fanligicha qolaveradi. Faqat uning bosh tushunchalari, o`rganiladigan predmeti yangi sotsial- iqtisodiy va siyosiy jihatdan qayta ko`rib chiqilishi, moslashtirilishi kerak bo`ladi, xolos. Lekin ayrim fanlar borki, ularning fan maqomida saqlanib qolishi, tub mohiyati butunlay o`zgaradi yoki yo`qolib ketadi. Bunday fanlar turkumiga o`ta siyosiylashgan, ilgarigi sotsialistik (kommunistik) g`oyalarni uqtiradigan KPSS tarixi, ilmiy kommunizm, ilmiy ateizm

kabilar kiradi. Iqtisodiy va sotsial geografiyada esa mazkur fanning ayni paytda tabiiy va ijtimoiy xususiyati tufayli bunday qiyinchilik biroz yengil ko`chadi. Ammo shunday bo`lsada, uning yashovchanligi va hayotiyligini saqlab qolish uchun fanning mavjud nazariy masalalarini yangicha, zamonaviy talablarni hisobga olib tadqiq qilish va o`rganish kerak. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda barcha asosiy (fundamental) tushunchalarning hududiyligi, aniqligi oshirilishi lozim. Chunonchi, hududiy yoki geografik mehnat taqsimoti ilgarigidek katta ko`lamda, «Butunittifoq» miqyosda emas, O`zbekiston Respublikasi, qolaversa, viloyat va tumanlar doirasida to`g`ri amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Xuddi shunday, aslida, mohiyatan to`g`ri bo`lgan hududiy ishlab chiqarish majmuasi g`oyasi juda katta, ulkan (quyi Amudaryo, qashqadaryo va hokazo) makonda emas, balki uni nisbatan kichik va ixcham joylarda, inftastruktura tizimi bilan ta`minlangan ishlab chiqarish bug`inlarini to`la vujudga keltirilgan sharoitda shakllantirish zarur. Darvoqe, ilg`or xorijiy mamlakatlarda aynan shunday kichik va mahalliy ishlab chiqarish majmualarini rivojlantirishga ko`proq e`tibor beriladi. Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchasi «hududiy mehnat taqsimoti» bo`lsa, uning va umuman geografiyaning bosh tushunchasi rayon, rayonlashtirishdir. Binobarin, iqtisodiy rayonlashtirish ham o`z ko`lamini, aniqlik darajasini o`zgartirgan holda saqlanib qoladi. To`g`ri, endi O`rta Osiyo yoki Kavkazorti iqtisodiy rayoni yo`q, Belorussiya yoki qozog`iston iqtisodiy rayoni ham mavjud emas. Hozir O`rta Osiyo, Boltiqbo`yi, Kavkazorti, Belorussiya mustaqil davlatlari bor. Bas, shunday ekan, iqtisodiy rayonlashtirish mustaqil davlatlar doirasida ajratilishi va u pirovard natijada ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni boshqarishga qaratilishi kerak. Masalan, O`zbekiston Respublikasi hududida iqtisodiy zonalar (mintaqalar), yirik, o`rta va kichik iqtisodiy rayonlar ajratilishi va ular mamlakat ishlab chiqirish kuchlarini to`g`ri joylashtirish, ma`muriy-hududiy tizimni takomillashtirish va xalh xo`jaligini boshqarish siyosati hamda mamlakat iqtisodiy va sotsial geografiyasini chuqur, keng o`rganish bilan bog`liq ravishda amalga oshirilishi lozim.

Shu yo`sinda olamshumul urbanizatsiya, shaharlar taraqqiyoti jarayonini ham mahalliy sharoit va imkoniyatlardan, tarixiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, xalq xo`jaligini ixtisoslashuvidan kelib chiqqan tarzda tushunish to`g`ri bo`ladi. Bu jarayonning istiqbolini belgilashda qaysi bir Yevropa mamlakat darajasiga qachondjir yetib olish, albatta aynan o`sha g`arbiy mamlakatlardagi sharoitni niyat qilish qanchalik noto`g`ri bo`lsa, har qanday yo`l bilan qishloqlarni, mavjud sharoitlardan qat`iy nazar, shoshmashosharlik bilan shaharlar maqomiga o`tkazish, soxta (yolg`on) urbanizatsiyani rivojlantirish ham shunchalik o`rinsiz va xatodir. Uylaymizki, Respublika Prezidenti I.Karimov aytganlaridak, O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tishida o`z yo`li bor ekan, shubhasiz, xalq xo`jaligi xududiy tuzilishining usutini, qovurg`asi bo`lgan shaharlar, urbanizatsiya rivojlanishining ham o`ziga xos yo`li mavjud. Vazifa – aynan shu yo`llarni aniqlash, ularni ilmiy jihatdan to`la asoslash va amaliyotga to`g`ri tatbiq etishdan iboratdir. Ittifoq yo`qolishi bilan o`z elimizga e`tibor kuchaydi. Xuddi tarix darsida o`z xalqimizning o`tmishini o`rganishdan, adabiyotda o`z milliy alomalarimiz asarlaridan boshlaganimizdek iqtisodiy va sotsial geografiyani ham o`z ona yurtimizni chuqur bilishdan boshlamog`imiz zarur. Shuning uchun ham o`rta va oliy maktablarda O`zbekiston Respublikasini o`rganish horijiy yoki jahon mamlakatlari sotsial-iqtisodiy va siyosiy geografiyadan oldin boshlanishi to`g`ridir. O`zbekistoning iqtisodiy va sotsial geografiyasi kursi ikki asosiy qismdan iborat bo`lmog`i lozim. Birinchi qismda fanning obyekti va predmeti, o`rganish metodlari, tarixiy shakllanish jarayoni, uning ilmiy-nazariy asoslari (hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy rayonlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari va xokazo) o`qitiladi. Ikkinchi blok bevosita O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va sotsial geografiyasiga bag`ishlangan bo`lib, u ham o`z navbatida ikki qismdan tuzilishi maqsadga muvofiq. Bu yerda avval respublika iqtisodiy geografk o`rni, uning tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari, iqlim va yersuv zaxirmalari, aholisi va mehnat resurslari, xalq xo`jaligining tarmoqlar tarkibi va asosiy tarmoqlarining iqtisodiy geografik tavsifi berilishi kerak. Mazkur qism o`zbekiston Respublikasining

iqtisodiy rayonlashtirishi bilan nihoyasiga yetsa, unda tom ma`nodagi geografik qismga «ko`prik» yasalgan bo`ladi. Demak, respublika iqtisodiy va sotsial geografiyasining o`qitilishida umumnazariy, mamlakat xalq xo`jaligi tarmoqlaridan keyin uning iqtisodiy rayonlariga o`tiladi. O`zbekiston hududi bu borada, eng avvalo, 4 ta asosiy iqtisodiy mintaqa yoki zonaga ajratiladi: Markaziy (Toshkent), Sharqiy (Farg`ona), Janubiy-/ arbiy va quyi Amudaryo yoki Shimoli-/arbiy mintaqalari. Bu mintaqalar iqtisodiy rayonlardan, ular esa viloyat ko`lamidagi rayonlardan tashkil topadi. Shu bilan birga hududi katta va ichki xo`jalik tuzilishi murakkab bo`lgan viloyatlarda (masalan, qoraqalpog`iston Respublikasi, qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo kabilarda) yanada kichikroq sotsial-iqtisodiy rayonlar ajratilishi maqsadga muvofiq. Eng quyi bosqichda esa 160 dan ortiq qishloq ma`muriy rayonlari (tumanlari) turadi va ularning sotsial-iqtisodiy geografiyasini o`rganish ham katta vazifa hisoblanadi. Bu borada maktab o`quvchilari xususan o`zlari yashab turgan tuman geografiyasini yaxshi bilmoqlari zarur. Hozirgi zamon talablariga ko`ra iqtisodiy va sotsial geografiyaning o`qitilishida bir qator asosiy yo`nalishlar borki, ular siyosiy, sotsial, ekologiya, iqtisodiy, tarix va geografiyalashtirishdan iboratdir. Har bir dars mazmuni xuddi shu masalalar bilan boyitilishi kerak. Iqtisodiy va sotsial geografiyaning o`qtilishida hozirgi kunning siyosiy masalalari, ekologik vaziyati, aholining yashash tarzi va darajasi, unga xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar, milliy urf-odatlarning (mentalitetning) hududiy xususiyatlari, shuningdek, bozor iqtisodiyotiga molik asosiy tushunchalar o`quvchilarga yoritilib berishi zarur. Shu o`rinda o`lkamizning tarixiga ham e`tibor kuchaytirilishi maqsadga muvofiqdir. Tarix va geografiyaning (zamon va makonning) bir-biri bilan bog`liqligiga qaramay, geografiyaning biroz bo`lsada tarixi boru, tariximizning geografiyasi yoki tarixiy geografiya yo`q va u yaratilishi kerak. Darhaqiqat, arablar yoki mo`g`ullar istilosi davridagi, sohibqiron Amir Temur yoki xonliklar vaqtida yurtimizda xo`jalik tarmoqlarining ahvoli va ularning hududiy tuzilishini biz hali deyarli bilmaymiz.

Yuzaki qaraganda, geografiyaning geografiyalashtirish iborasi kulgili hisoblanadi. Aslida esa bu yerda hududni yanada chuqurroq joylarni har tomonlama va katta masshtabli o`rganishlar nazarda tutiladi. qizig`i shundaki, biologiya fani kichik bir mavjudotlarni, hujayrani maxsus asboblar (mikroskop) yordamida kattalashtirib o`rganadi. Geografiyada esa katta hudud-butun Yer kurrasi, mamlakat yoki viloyat bir parcha qolg`ozga tushurilib qaraladi. Bu mazmunda aytmoqchimizki, geografiyada yanada an`anaviy, katta masshtabli kompleks tadqiqotlarga o`tish vaqti keldi. Jumladan, o`quvchilarning geografik fikrlashlari maktab geografik maydonchasi, o`zlari yashab turgan xo`jalik, tuman va viloyat geografiyasidan boshlanishi lozim. Ma`lumki, geografik fikrlash, geografik madaniyat turli hududiy ko`lamdagi hodisalarni bir-biri bilan alohadorlikda o`rganishda shakllanadi. U ayni paytda global (olamshumul) va aniq, kompleks, hududiy (regional) bo`lmog`i lozim. Shu davrgacha biz ulkan, juda yirik hududlarni o`rganish bilan shug`ullandigu, o`z yurtimizning naqadar rang-barangligini o`qitmadik. Gap shundaki, ilgari O`zbekiston sobiq Ittifoq hududida kichik bir joy edi, endi esa uning o`zi bir dunyo! Ana shu dunyoni, mustaqil mamlakatimiz, jonajon Vatanimizning tashqi aloqalari va ichki imkoniyatlarini, jahon hamjamiyatidagi o`sib borayotgan mavqeini, xo`jalik tarmoqlarini, shahar va qishloqlarini, ularning hududiy tuzilishini batafsil o`rgatishimiz mustaqilligimizni yanada chuqurroq anglab olishimizga yordam beradi. Mavjud tajriba shuni ko`rsatadiki, geografik bilimning to`liq bo`lishi uchun faqat raqamlar yoki geografik elementlarni (nomenklatur geografiya) yodlab olish yetarli emas. Aksincha, bunday yondashish zararlidir. Xuddi shunday-u yoki bu joy geografiyasini o`rganishda ma`muriy chegarani «Xitoy devori» sifatida qarash ham xatodir. Chunki, shu ma`muriy chegara ortida ham tabiat, aholi joylashuvi, xo`jalikning ixtisoslashuvi deyarli shunday (masalan, Farg`ona vodiysini yoki qaysi bir qishloq tumanini o`rganishda). Demak, geografiyada ham sistema – struktura yoki tizim –tarkib uslubi yaxshi va to`g`ri qo`llanilishi lozim. Aytmoqchimizki, o`rganilayotgan obyekt-tuman, viloyat yoki xo`jalik tarmog`i aynan bir paytda ham

«yopiq», ham «ochiq» tizim sifatida uning yaxlit bir butunligi va, o`z navbatida, turli qismlardan iboratligi, tashqi va ichki, tik va yotiq (gorizontal) alohalar mavjudligi o`quvchilarga singdirilishi zarur. Geografik bilimdonlik mezoni behisob raqamlarni yodlab olish bilan emas, balkim hududiy qonuniyatlarni aniqlash bilan belgilanadi. Shu o`rinda, masalan, mazkur fanning bosh masalasi geografiyami yoki jo`g`rofiya, okeanmi yoki ummon kabi bemahsul bahslardan voz kechish kerak. Aksincha, ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tuzilishi va tarkibi, tabiiy boyliklar, aholi va xo`jalik tarmoqlarining joylashuvi, ular o`rtasidagi qonuniy alohadorliklarni o`rganish muhimroqdir. Albatta, davlat tili maqomiga ega bo`lgan o`zbek tilining sofligi, nafis va jozibaligini tiklashimiz va saqlab qolishimiz zarur. Ammo tilimizni eng avvalo xorijiy (ajnabiy) so`zlardan tozalash kerak, xalqaro mazmunga ega bo`lgan ilmiy tushuncha yoki atamalardan emas. Shu bilan birga shahar va qishloqlar, daryo va ko`llarni ilk tarixiy nomlariga qaytarish lozim. Lekin Soldatskiy-Askarlik, Krasnogorskiyni qiziltog` Jilgorodokni «yashash shaharchasi»ga to`g`ridan-to`g`ri o`girish ham kulgili holdir. Agar ularning eski nomi bo`lmasa, o`z holicha qolavergani ma`qul, chunki bu ham tarixdir. Xuddi shundek, iqtisodiy rayonlarni iqtisodiy nohiya yoki tuman shaklida ham ishlatish ham o`ta noto`g`ridir. Agar juda xarur bo`lsa nohiya yoki tuman atamalarini faqat quyi ma`muriy birliklarga - qishloq rayonlariga nisbatan qo`llash mumkin, xolos. qolgan barcha hollarda ma`lum umumiylikka ega bo`lgan real hududiy borliqlar rayondir. Geografiya fanining imkoniyatlari katta. Ulardan to`la foydalanish umuminsoniy ahamiyatga molik. Zero, bu fanning tarbiyaviy, milliy mafkurani shakllantirishda roli beqiyosdir. Ushbu fanning serqirraligi, bir qarashda butun bir hududiy mavjudotni to`la va uni ichki xususiyatlari bilan qamrab olishi barcha «qo`shni» fanlar bilan aloqada bo`lishini taqozo etadi. Chunonchi, hozirgi paytda geografiyaning tarix, siyosat, iqtisodiyot, psixologiya, sotsiologiya, demografiya siyosatshunoslik va boshqalar qirrasida o`rganilishi uning yangi-yangi yo`nalishlarini ochib beradi.

Geografik o`rganishning asosiy maqsadlaridan biri har bir joyning u yoki bu sohaga qulay yoki noqulayligini aniqlashdan iboratdir. Shu bois, aytish mumkinki, tabiatda umuman, mutlaq yomon joy yo`q, balki yomon yoki nodon geograf bordir. Axir, tog` ham yaxshi, tekislik ham, quruqlik ham, suv ham, shaharu-qishloq ham yaxshi. Bunday geopara (geojuftlik) ayniqsa, birgalikda, o`zgacha yaxshi va ular olamning borligi va butligi, yaxlitligi va xarakatchanligini ta`minlaydi. Iqtisodiy geografiya ham tabiiy geografiyadek hududiy notekisliklar, nobarobarlik bilan shug`ullanadi. Chunki, hamma joy bir xil bo`lganda, geografiyaning o`zi ham bo`lmasdi. Xuddi shunday, butun o`tmish aynan bir-biriga o`xshash yillar va kunlardan iborat bo`lganda, tarix ham bo`lmas edi. Ammo iqtisodiy geografiyaning ilgarigi rivojlanishida biz faqat ana shu notekisliklarni (aholi joylashuvi, urbanizatsiya jarayoni, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va b.) optimalashtirishga, tekislashga (nivelirlashga) harakat qilar edik. Aslida esa, ayniqsa hozirgi bozor munosabatlari sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining negizida makondagi tengsizlik, hududiy nobarobarlik, hududiy raqobat yotadi. Madomiki mutloq hududiy tenglik, birtuslik yo`q ekan, geografiyaning bosh maqsadi ana shu hududning ichki xususiyatlarini, ularning kelib chiqish sabab va qonuniyatlarini o`rganishdan iboratdir. O`quvchilarning ham aynan shu yo`nalishda geografik fikrlashlarini shakllantirish lozim. Har qanday fanning o`qitilishi avvalambor o`quv dasturlari ma`ruzalar matni va qo`llamalarisiz bo`lmaydi. Bu borada iqtisodiy va sotsial geografiya oldida talaygina muammolar mavjud. Gap shundaki, hozirgi kunda davlat tili-o`zbek tilida umumta`lim maktablarida ham, o`rta maxsus va oliy yurtlarida ham ushbu o`quv predmeti bo`yicha darsliklar juda oz. Sakkizinchi sinf uchun faqat Z.Akromov va P.Musayevlarning «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi» va oliy o`quv yurtlari talablariga mo`ljallangan G.Asanov, M.Nabixonov, I.Safarovlar hamkorligida yozilgan «O`zbekistonning itisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi» bor, xolos. Yaqinda tashkil qilingan kollej va akademik litseylarda esa ahvol yanada murakkabroq -hozircha ularda geografiya va shu jumladan iqtisodiy geografiya qay darajada va yo`nalishda o`qitilishi uncha aniqu-ravshan emas.

Aytish lozimki, iqtisodiy geografiyadan darslik yozish o`ta ma`sulyatli va mushkul ish; ushbu fanning o`ziga xos xususiyatlari-harakatchanligi (dinamikligi), siyosat va statistika, ekologiya bilan aloqadorligi har qanday darslik oldidagi qiyinchiliklarga sababchi bo`ladi. Uning ustiga, o`tish davrida iqtisodiy rivojlanishning uncha barqaror emasligi, pulning biroz qadrsizlanishi oqibatida mahsulot qiymatining turli yillardagi real holatini o`zgaruvchanligi, gorizontal aloqalar (ishlab chiqarish kooperatsiyasi)ning vaqtincha buzilganligi oqibatida ba`zi sohalarda o`sishning deyarli to`xtab qolganligi kabi masalalar darslik mualliflarini nihoyatda qiyin vaziyatga tushiradi. qolaversa, avvalgi bandlarda ta`kidlaganimizdek, ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy va hududiy shakllari: mujassamlvshuv, ixtisoslashuv, kooperatsiya (hamkorlik), kombinatlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari, sanoat parki va tugunlari, o`sish qutb va markazlari, texnopolis, yagona iqtisodiy makon, agrosanoat majmualari, igfrastruktura tuzilmasiga o`xshash an`anaviy va zamonaviy tushunchalar yangicha talqin qilinishni talab qiladi. Ana shunday sharoitda yaratilgan o`quv darsliklarida ba`zi bir kamchiliklar bo`lishi tabiiy. Chunki, bu sohada, ya`ni ilmiy mafkura va dunyoqarashda ham o`ziga xos o`tish davri kechmoqda. Binobarin, respublikamiz iqtisodiy geografiyasining chuqur va keng, uning ichki turli-tumanligi va boyliklari, rang- barangligini to`laqonli darajada ta`riflovchi va tavsiflovchi hammabop darsliklarni tayyorlash barchamizning oldimizda turgan asosiy masaladir. Shu bois kelajakda yangi-yangi, takomillashgan darsliklar turining ko`payib borishi, asta-sekin O`rta Osiyo davlatlari va hatto dunyo mamlakatlari iqtisodiy va siyosiy geografiyasi to`g`risida ham dasrliklar yaratilishi ayni muddaodir. Shu bilan birga turli xo`jalik tarmoqlari va hududlariga bag`ishlangan o`quv qo`llanmalar va metodik ko`rsatmalarni tayyorlash ham katta amaliy ahamiyatga ega. Chunonchi, sanoat, qishloq xo`jaligi, shaharlar va aholiga xizmat ko`rsatish sohalari geografiyasiga oid hamda alohida viloyat va iqtisodiy rayonlar ta`rifiga doir o`quv qo`llanmalarining yaratilishi o`quvchi-talabalar bilimlarining kengayishi va mustahkamlanishiga yordam beradi.

Hozirga qadar ayrim hududlar-Samarqand Xorazm, Namangan, Surxondaryo, qashqadaryo, Buxoro va boshqa viloyatlar geografiyasi to`g`risida har xil hajmdagi qo`llanmalar tayyorlangan. Hatto qibray tumanining iqtisodiy va ijtimoiy xaritasi ham nashr ettirilgan. Bu, albatta, tahsinga loyiq ishlardir.va ular Vatan geografiyasini chuqurroq o`rganishga asos bo`lib xizmat qiladi. Sobiq Ittifoq davridagi oliy o`quv yurtlari dasturlarida «O`z o`lkasini o`rganish»ga ham soat ajratilardi va o`lka sifatida O`zbekiston tushunilardi. Endi esa geosiyosiy vaziyat tamomila o`zgardi: vatanimiz tom ma`noda O`zbekiston, o`lkamiz esa yashab turgan joyimiz-viloyat va rayonlar bo`ldi. Demak, ularni ham atroflicha o`rganish vaqti yetdi, zero, «Vatan ostonadan boshlanadi» deyishadi. Ammo, talaba va o`qituvchilarimizga bu xususda hamma vaqt nimadir yetishmay kelgan: avvallari soat yetishmagan bo`lsa, endi esa o`quv materiallari kam. qolaversa, mamlakat geografiyasini o`qitish uchun hozircha o`quv xarita va atlaslar ham oz. Shuning uchun umumiy o`rta, o`rta maxsus va oliy maktablar oldida turgan dolzarb muammolar ham o`z yechimini topmog`i lozim. Darsliklar mazmunida va o`qitish jarayonida geografiya, shu jumladan iqtisodiy geografiyaning o`quv predmeti va uning ayni paytda alohida fan ekanligi, ta`lim-tarbiya bilan birgalikda ilmu-fan elementlari ham yuqoriga borgan sari ko`payib va chuqurlashib borishi kerak. Aytmoqchimizki, talabalar iqtisodiy geografiyani faqatgina dunyo borlig`ini bilib oluvchi oddiy o`quv predmetigina emas, balki bu borliq sirlari va qonuniyatlarini o`rgatuvchi alohida va zamonaviy fan darajasida ham anglamoqlari zarur. Respublikamizda 1997 yilda qabul qilingan Ta`lim to`g`risidagi qonun va kadrlar tayyorlash bo`yicha Milliy dasturni amalga oshirish olinadigan bilimlarning ancha «yosharishi» va zamonaviylashuvini nazarda tutadi. Mamnunlik bilan qayd etish joizki, hozir ham mamlakatimiz vakillari turli fanlar bo`yicha o`tkazilayotgan xalqaro o`quv olimpiadalarida yuqori ko`rsatkich va natijalarga erishmoqdalar. Bu, albatta, o`qituvchilarimizning o`z kasbiga fidoiyligi, sidqi dildan xizmat qilishlari mahsulidir.

Shubhasiz, erishilgan yutuqlar o`zimizniki, ular kelajagi buyuk bo`lgan O`zbekiston uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga umumta`lim maktablarda, kollej, akademik litsey va oliy o`quv yurtlarida bilim va ilm, ta`limu fan mushtarakligini ta`minlash, ularni o`zaro uyg`unlashtirilgan holda olib borish kerak. Bilim olish uzluksiz jarayon, uning doirasi kishi hayoti davomida kengayib boraveradi. Ayni vaqtda tobora kattalashgan bilim doirasi shunga muvofiq, yanadi kattaroq noaniqlikka, mavhumlikka taqalaveradi. Demak, qancha ko`p bilsak, yana undan ham ko`proq bilmasligimiz, bila olmasligimiz ayon bo`laveradi. Bilim kengayib borishi, to`planishi va yig`ilishi, binobarin, u miqdori ko`rsatkichlar bilan belgilansa, ilmu fan olgan bilimlarni tahlilu tashhis, chuqur idrok va mushohada qilish kabi sifatiy mezon bilan ifodalanadi. To`plangan bilim «qayta ishlangandan» (ilmiy monografiya, darsliklar yozish, aspirantlar tayyorlash va boshqa shakllarda) so`ng, ya`ni sabab-oqibat aloqadorligi, obyektiv qonuniyatlarni anglab olinganidan keyingina u fanga, ilmu-amalga aylanadi. Shu nuqtai nazardan ilm bilimning natijasidir; bilim o`zining kengligi bilan, ilm esa chuqurligi bilan tavsiflanadi. Bilim tog` bo`lsa, ilm uning cho`qqisidir, bilim agar okean bo`lsa, ilm uning eng chuqur nuqtasidir. Ilm muayyan tartibga va tizimga solingan bilim demakdir. Muayyan yo`nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlar, nazariy-uslubiy va metodik asoslar majmuasi alohida fanlarning shakllanishiga olib keladi. Bu o`rinda fan ilmning hosilasidir. Biroq bilimni kishi faqat kitobdan emas, balki hayotdan olishi ham zarur, zero hayot maktabi, kundalik jonli mushohada ba`zan barcha manbalardan ham muhimroq va boyroq. qolaversa, kitob ham qachondir obyektiv borliq, hayotdan olingan. Ammo, bilimdon kishilarning hamalari ham ilm cho`qqilariga erishavermaydi, olim bo`lish darajasiga yetishmaydi. Bu yanada mashaqqatliroq va murakkabroq faoliyatdir. Ana shunday mushkul, ayni chog`da jamiyat taraqqiyoti uchun ma`suliyatli va sharafli ishlarga ham o`quvchilarimizni, iqtidorli talablarni jalab qilish va tayyorlash zamon taqazosidir.

А d a b i yo t l a r 1. Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2.Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii-(Smolensk, 1998) 3.Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4.Karimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O`zbekiston, 1997. 5.Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999. 6.Maksakovskiy V.P. Istoricheskaya geografiya mira.-M., 1999. 7.Proxorov B.B. Prikladnaya antropoekologiya.-M., 1998. 8.Ratanova M.P. Ekologicheskiye osnovi obhestvennogo proizvodstva.-Smolensk, 1999 9.Saushkin Y.G. Ekonomicheskaya geografiya: teoriya, metodi, praktika.- M:Misl,1978. 10.Soliyev A., Mallaboyev T. Iqtisodiy va sotsial geografiyada ayrim qonuniyatlarni o`rganish metodikasi. -T.,1988. 11.Soliyev A. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari.- T., 1995. 12.Soliyev A. Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T., 1996 13.Soliyev A., Karshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari.-T.,1999. 14.Sharigin M.D. Osnovniye problemi ekonomicheskoy i sotsialnoy geografii.- Perm,1997. 15. g.f.d., prof. Soliyev A.S dots. Jumaxonov Sh. Iktisodiy va sotsial geografiya. Ma`ruza matni 16. WWW.ZiyoNet.uz

Похожие

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya)

Bozor iqtisodiyoti va iqtisodiy geografiya

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi