O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi - География - Рефераты

O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi Reja: 1. O`zbekiston chorvachilik tarmoqlarining rivojlanishi. Qoramolchilik. 2. Qo`ychilik (Qorako`lchilik) mamlakat chorvachiligining yetakchi tarmog`i. 3. Respublika chorvachiligining boshqa tarmoqlariga ta`rif.

O`zbekiston-chorvachilikning qadimiy markazlaridan biri. Respublikaning qulay tabiiy va iqlimiy sharoitlari hamda hosildor tuprog`i chorvachilikni rivojlantirish uchun mos. O`zbekistonning sug`oriladigan yerlari, bepoyon qir- adirlari, dashtu-cho`l hamda tog` oldi yaylovlari chorvachilikni rivojlantirish uchun o`ta qulay. Sug`oriladigan yerlarda asosan qoramolchilik, pillachilik, cho`chqachilik, parrandachilik rivojlangan bo`lsa, qir-adirlar, cho`l va tog` oldi yaylovlarida esa qo`ychilik (qorako`lchilik), echkichilik, yilqichilik, tuyachilik, suv havzalarida esa baliqchilik rivojlangan. Chorvachilikdan keladigan daromad doimiy ravishda o`sib bormoqda. Chorvachilikni rivojlantirishning muhim omillaridan biri uning ozuqa bazasi hisoblanadi. Shuning uchun yaylovlar holatini yaxshilash, ozuqabop ekinlar maydonini kengaytirish, omixta yem ishlab chiqarishni ko`paytirishga e`tibor berilmoqda. Mamlakatda yem-xashak ekinlari jami ekin maydonining 8,0 foizini tashkil qiladi (1995 yilda 7,7 %). Mustaqillik yillarida g`alla maydonlarining kengayishi bilan somon tayyorlash hajmi ham muttasil oshib bormoqda. Keyingi yillarda chorvachilikni barqarorlashtirish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar natijasida chorva mollari tuyog`i va asosiy chorva mahsulotlarini ishlab chiqarish sezilarli darajada o`smoqda. Qoramolchilik - respublika chorvachiligining yetakchi tarmoqlaridan biri. U respublikada yetishtiriladigan go`shtning to`rtdan uch qismini va sutning deyarli hammasini beradi. Mamlakatda qoramolchilikning sut, sut-go`sht, go`sht, go`sht- sut yo`nalishlari rivojlangan. Sut va sut-go`sht yo`nalishidagi qoramolchilik yirik shahar atrofi xo`jaliklarida hamda yaqinda o`zlashtirilgan mintaqalarda, go`sht-sut, go`sht yo`nalishidagi qoramol zotlari esa tog` va tog`oldi mintaqalarida nisbatan ko`proq boqiladi. Hozirda Respublikamizda 6571,4 ming bosh qoramollar boqilmoqda (2006 y). Shularning 42,9 foizi yoki 2821,3 ming boshi sog`in sigirlardir. O`zbekiston mintaqalarida qoramolchilikning hududiy joylashishi bir xilda emas. Eng ko`p qoramollar Samarqand va Qashqadaryo viloyatlariga to`g`ri keladi. Jumladan,

mamlakatdagi jami qoramollarining 14,9 foizi Samarqand, 10,7 foizi Qashqadaryo viloyatiga boqiladi. Shuningdek, qoramollar soni Xorazm (584,8 ming bosh), Buxoro (556,4 ming bosh), Farg`ona (533,9 ming bosh), Surxondaryo (531,1 ming bosh) viloyatlarida ham ko`p. jadval O`zbekistonda chorva mollarining soni (barcha turdagi xo`jaliklarda, yil boshida, ming bosh hisobida) Chorva mollari 1971 1981 1990 1996 2002 2006 Qoramollar Jumladan, sog`in sigirlar Qo`y va echkilar Cho`chqalar Yilqilar 4553,4 1966,9 9968,6 312,2 123,4 5437,3 2295,7 11454,4 545,9 94,2 4581,3 1856,2 9230,2 716,3 105,1 5351,6 2248,3 9330,6 86,8 147,3 5477,6 2393,0 9208,8 75,8 147,9 6571,4 2821,3 11351,9 86,9 --- Qoramol zotlarini yaxshilash sohasida ko`p ishlar qilinmoqda. Jumladan, Boltiqbiyi davlatlaridan sersut qoramollar keltirilib rayonlashtirilgan va ularni chatishtirish orqali yangi zotlar yaratilgan. Mahalliy zotlarni qoraola zotlar bilan chatishtirib qo`ng`ir va qora-ola zotlarning O`zbekiston tipi yaratilgan. Qo`ychilik. Respublikada Qorako`l, hisori va jaydari qo`ylar ko`p boqiladi. Ularning soni echkilarni ham qo`shib hisoblaganda 11351,9 ming boshdan ko`p. Shundan yarmidan ortig`i Qorako`l qo`ylaridir. Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichidayoq mamlakat chorvachiligi ancha barqarorlashdi. Qorako`l qo`y zoti respublika qo`ychiligining faxri hisoblanib, u mamlakat eksportida alohida o`rin tutadi. Qorako`l qo`ylari ko`p xil tovlanadigan sifatli qorako`l terisi, go`shti hamda jun olish uchun katta-katta cho`l yaylovlarida boqiladi. Qorako`l qo`y zoti Zarafshon vohasida yashagan chorvadorlar yaratgan zot hisoblanadi. Hozir Janubiy Afrika (Namibiya), Afg`oniston, Rossiya (Qalmiq Respublikasi), Moldova va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida boqilayotgan

Qorako`l qo`ylarining asl vatani O`zbekistondir. Mamlakatimizda Qorako`l qo`ylari boqiladigan asosiy yaylovlar - Qizilqum, Qarshi va Ustyurt cho`llaridir, qisman tog` oldi mintaqalaridir. Umuman olganda, O`zbekistonda Toshkent va Farg`ona vodiysidan tashqari barcha mintaqalarda Qorako`l qo`ylari boqiladi. O`zbekiston sifatli qorako`l terilari yetishtirishda dunyoda mashhur. Mamlakatimizda 2004 yil 674,8, 2005 yil 675,2 ming dona qorako`l terilari ishlab chiqarilgan. O`zbekistonning qorako`l terilari Jahon mo`yna bozorlarida, Sankt- Peterburg "kim oshdi" savdo bozorida, xalqaro yarmarkalarda, shuningdek, Amerika va Yevropa bozorlarida sotiladi. Respublikada go`sht va jun yetishtirish maqsadida dag`al jun va go`sht-yog` beruvchi hisori va jaydari qo`y zotlari boqiladi. Mamlakat qo`ychiligi ayniqsa, go`sht yetishtirish bo`yicha ancha mahsuldor. Dumbali hisori qo`ylar asosan tog` va tog` oldi mintaqalarida (Surxondaryo, Qashqadaryo va Jizzax viloyatlarida) boqiladi. Hisori qo`chqorlardan har birining tirik vazni 190 kg. ga yetib, sof 140- 150 kg. gacha go`sht-yog` beradi. Biroq mamlakatning issiq iqlimiy sharoitida qo`ylar jun mahsuldorligi ancha past (o`rtacha har bir bosh qo`yga 1 kg. dan baland). Echkichilik go`sht, serqaymoq va shifobaxsh sut, jun, teri hamda tivit uchun boqiladi. Mamlakat echkichiligida serjun angor, tivitli Orenburg, jundor O`zbekiston zotlari keng tarqalgan. O`zbekistonda yiliga 60-85 t echki juni, 40-45 t. tivit, 15-20 ming dona echki terisi tayyorlanadi. Echki ob-havoning noqulay sharoitlariga chidamli. Echkilar asosan respublikamizning baland tog`li va tog` oldi zonanalarida boqiladi. Echkichilik Surxondaryo, Qashqadaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida rivojlangan. jadval. Chorvachilikning asosiy turdagi mahsulotlarini ishlab chiqarish (2005 yil, ming tonna). Mintaqalar Go`sht (tirik vaznda) Sut Tuxum mln. dona O`zbekiston 1061,2 4554,9 1966,7

Respublikasi Qoraqalpog`iston Respublikasi 42,1 133,1 29,2 Andijon 70,9 419,8 144,6 Buxoro 89,2 342,1 108,0 Jizzax 79,4 244,0 53,8 Qashqadaryo 119,4 444,6 124,5 Navoiy 64,9 185,5 78,6 Namangan 60,5 292,0 53,3 Samarqand 142,4 602,8 362,3 Surxondaryo 87,8 403,8 113,8 Sirdaryo 30,6 145,0 37,9 Toshkent 129,9 427,3 596,6 Farg`ona 73,4 446,1 112,1 Xorazm 70,7 468,8 152,0 Jadval Статистический ежегодник регионов Узбекистана 2005. Статистический сборник. –Т., 2006. ma ` lumotlari asosida tuzildi . Cho`chqachilik asosan rusiyzabon aholi yashaydigan shaharlar va ularning atrofi hamda g`allachilik mintaqalarida nisbatan rivojlangan. Cho`chqachilik O`rta Osiyoda Rossiya imperiyasi bosib olgandan keyin vujudga keldi. Cho`chqa go`shtidan kolbasa ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yilda har ona cho`chqadan 18-20 tagacha cho`chqa bolasi olinadi. Ularni bo`rdoqiga bogib 1,5-2,0 t go`sht olish mumkin. O`zbekistonda cho`chqalarning Yirik oq, Landras, Shimoliy Kavkaz va Dyurok zotlari boqiladi. Sobiq Ittifoq davrida cho`chqachilik O`zbekistonda juda tez rivojlandi. Respublikamizda 1991 yil 741,1 ming bosh cho`chqa bo`lgan. Mustaqillik yillarida esa cho`chqachilik ayrim sabablarga ko`ra qisqarmoqda. 2006 yilda mamlakatda 86,9 ming bosh cho`chqa bo`lgan. Cho`chqachilik Toshkent (27,2 ming bosh), Navoiy (15,4 ming bosh) va Samarqand (10,3 ming bosh) viloyatlarida yaxshi taraqqiy etgan. Mazkur viloyatlarga O`zbekistondagi jami cho`chqalarning 60,9 foizi boqilmoqda. Yilqichilik xalq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega. Otlarning eng asosiy mahsuldorligi ularning ish layoqati bilan belgilanadi. Sut, go`sht, teri va boshqalar

esa ulardan olinadigan qo`shimcha mahsulotlardir. Qorabayir Markaziy Osiyo, jumladan O`zbekistondagi asosiy mahalliy ot zotidir. Bu otdan minishga, yuk tasishda, harbiy ishlarda, qishloq xo`jaligi ishlarida, sport musobaqalari (ayniqsa ko`pkari)da va go`sht-sut ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ot go`shti yuqori sifatli parhez xususiyatiga ega. Biya sutidan shifobaxsh qimiz tayyorlanadi. Biyalarning sog`in davri 6-9 oy, bu davrda har biyadan 750- 3700 kg sut sog`ib olish mumkin. Biya suti (qimiz) sil, kamqonlik, oshqozon- ichak, yurak, asab kasalliklarini davolashda qo`llanadi. Tuyachilik. Tuyalar miloddan 2000 yilcha ilgari xonakilashtirilgan. Ularning bir o`rkachli (dromedar) va ikki o`rkachli (baktriya) turlari mavjud. Tuyachilik cho`l, chalacho`l va quruq dasht zonalarida taraqqiy etgan. Buyuk ipak yo`li orqali boshqa ashyolar qatori Xitoyga Baqtriya va Davan (Farg`ona vodiysi)dan tuyalar ham olib ketilgan. Tuyachilik O`zbekistonda Qoraqalpog`iston Respublikasi, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yaxshi rivojlangan. Tuyalardan asosan ulov sifatida (200-400 kg yuk ko`taradi), shuningdek, go`sht, sut va jun tayyorlashda foydalaniladi. O`rtacha bir bosh tuya 300-350 kg go`sht, sog`in davridagi har bir biyadan 1500-5300 kg sut olish mumkin. Bir o`rkachli tuyalardan 2-4 kg, ikki o`rkachlilaridan 5-10 kg jun olish mumkin. Tuya juni to`qimachilik sanoati va gilamchilik uchun xom ashyo hisoblanadi. Tuya junining 75 foizini tivit tashkil qiladi. Parrandachilik ham tez ko`payadigan va serdaromad tarmoqdir (tovuq yetti xazinaning biri). Bu tarmoq keyingi davrda Respublikaning barcha mintaqalarida asosan shaxsiy va fermer xo`jaliklarda tez rivojlanib bormoqda. Tarmoqda 2005 yilda 1966,7 mln dona tuxum ishlab chiqarilgan. Mamlakatda poytaxt viloyati tuxum ishlab chiqarishda yetakchi. Unda 2005 yil 596,6 mln dona, Samarqand viloyatida esa 362,3 mln dona tuxum tayyorlangan (jadval). Pillachilik. Qishloq xo`jaligining qadimiy va istiqbolli tarmoqlaridan biri bo`lgan pillachilik ham mamlakatimiz iqtisodiyotida katta o`rin tutadi. O`zbekiston hududida ipak qurti juda qadimdan boshlab boqilgan. Ayrim ma`lumotlarga ko`ra ipak qurti boqish milodning IV asrida Xitoydan O`rta Osiyoga tarqalgan. 1913

yilda O`zbekistonda 4 ming tonnaga yaqin pilla yetishtirilgan bo`lsa, uning 90 foizi Farg`ona vodiysiga to`g`ri kelgan. Sobiq Ittifoq davrida pillachilik geografiyasi ancha o`zgarib ketdi. Endilikda pillachilik O`zbekistonning barcha viloyatlarida va Qoraqalpog`istonda ham rivojlangan. Hozirda O`zbekiston yiliga o`rtacha 15-18 ming t pilla ishlab chiqarmoqda. Jumladan 2004 yil 16859 t., 2005 yil 16211 t. pilla yetishtirilgan. Mamlakatimiz jon boshiga pilla yetkazish bo`yicha jahonda birinchi, umumiy hajmi bo`yicha beshinchi o`rinda turadi. Pillachilikning O`zbekiston iqtisodiyotida katta o`rin tutishini e`tiborga olib 1998 yil 30 martda O`zbekiston Prezidenti “Respublika pillachilik sohasini boshqarish tizimini takomillashtirish to`g`risida”gi farmonga imzo chekdi. Ushbu farmonga ko`ra Respublikada pillachilik sohasini rivojlantirish borasida qator tadbirlar belgilandi va ular amalga oshirilmoqda. Baliqchilik O`zbekistonda tabiiy va sun`iy suv havzalarida rivojlantirilmoqda. O`zbekistonning daryo va ko`llarida 62 baliq turi yashaydi. Shulardan zog`ora baliq, do`ngpeshona, sudak, oqcha (leshch), ilonbosh, cho`rtan qizilko`z xo`jalik ahamiyatiga ega. 1960 yilgacha respublikada baliqning asosiy qismini Orol dengizi berar edi. Orol suvining kamayib ketishi natijasida uning baliqchilikdagi ahamiyati tobora pasayib bormoqda. Ayni paytda baliq mahsulotlari yetishtirishda intensuv rivojlanayotgan sun`iy suv havzalarining hissasi oshib bormoqda. Yirik baliqchilik xo`jaliklari Jizzax, Sirdaryo (Aydarko`l, Arnasoy), Toshkent (Damachi), Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasidadir. Arnasoy suv havzasida yiliga 2 ming t, Qoraqalpog`iston Respublikasining Orolbo`yi ko`llarida esa 3 ming tonnagacha baliq ovlanmoqda. Respublikadagi suv omborlari ham baliqchilikni rivojlantirishda ma`lum ahamiyatga ega. Har yili To`dako`l suv omboridan 500, Chimqo`rg`on va Jizzax suv omborlaridan 70-100 tonnagacha baliq ovlanadi. Darrandachilik. Respublika chorvachiligining an`anaviy tarmoqlari qatorida darrandachilik ham rivojlanmoqda. Asosan muskulli kalamush (ondatra),

suv bobri (nutriya), tulki, norka kabilar Quyi Amudaryo, Mirzacho`l hamda Surxondaryo mintaqalarida boqiladi. Shuningdek, mamlakat chorvachiligida quyonchilik va asalarichilik kabi tarmoqlar ham mavjud. Mazkur tarmoqlarining mamlakat chorvachilik mahsulotlari yetishtirishdagi salmog`i uncha katta bo`lmasada, o`ziga xosligi bilan ajralib turadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994.

Похожие

O`zbekistonda ijtimoiy-madaniy tarmoqlarning rivojlanishi

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

O`zbek geografik terminshunosligining XX asrda rivojlanishi

O`zbekistonda ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda bandligining ba`zi masalalari