O`zbek geografik terminshunosligining XX asrda rivojlanishi - География - Рефераты

O`zbek geografik terminshunosligining XX asrda rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

O`zbek geografik terminshunosligining XX asrda rivojlanishi Reja: 1. XX asr boshidan 40 - yillargacha bo`lgan davr; 2. 1940 - 90 yillar; 3. 1990 yildan keyingi davr

XX asr boshidan 40 - yillargacha bo`lgan davr XX asr boshidan 40 - yillargacha bo`lgan davr o`zbek geografik terminshunosligi taraqqiyotining o`ziga xos davri hisoblanadi. Bu davrda eski o`zbek alifbosi ikki marta (1929 va 1940 yillari) o`zgartirilgan. 1929 yilgacha nashr etilgan barcha adabiyotlar arab alifbosiga asoslangan o`zbek yozuvida yozildi. Jumladan, Mahmudxo`ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy jo`g`rofiya” (Samarqand, 1902), “Aholi jo`g`rofiyasiga kirish” (Samarqand, 1903), “Rusiyaning qisqacha jo`g`rofiyasi” (Samarqand, 1905), F.Karimiyning “Jo`g`rofiya” (Orenburg, 1902), Muhammad Amin Karimiyning “Jug`rofiyai riyoziy” (1914), Munavvarqori Abdurashidxon o`g`lining “Yer yuzi (jo`g`rofiya risolasi)” (Toshkent, 1913), N.I. Balashovning “Turkiston. Jug`rofiya o`qimligi” (Toshkent, 1925), “O`rta Osiyo iqtisodiy jo`g`rofiyasi” (Toshkent, 1925), “O`rta Osiyo iqtisodiy jo`g`rofiyasi” (Toshkent, 1926) kabi darslik va risolalar arab alifbosiga asoslangan eski o`zek yozuvida yozilgan. Bu asarlarda xalq terminlaridan keng foydalanilgan. O`sha davrning eng mukammal va ommabop qo`llanmalaridan biri Munavvarqori Abdurashidxon o`g`lining “Yer yuzi” geografik risolasidir. Risolada hozirgi davr uchun eskirib muomaladan chiqib ketgan deb hisoblanadigan terminlar – bahri muhit, kurai musanna, kurai musattah, xattiistivo, chaqirim va boshqalar bilan bir qatorda manba, mansab, sayyoh, cho`l, xarita kabi hozirgi geografik adabiyotda keng ishlatiladigan terminlar ham bor. Ko`rinib turibdiki, ushbu qo`llanmada keltirilgan terminlarning aksariyati arabcha terminlardir. Demak, o`sha davrda umuman terminshunoslikda bo`lgani kabi geografik terminshunoslikda ham arabcha terminlarning ta`siri kuchli bo`lgan. Rus tilidan tarjima qilingan N.I. Balashovning darsligida ham shunday terminlarni uchratamiz. G.Ivanovning “Boshlang`ich jo`g`rofiya” qo`llanmasida ham arz, asg`ariy, bandar, bekat, bo`y chizig`i, darajai rasatiya, yonar tog`, janubiy mador, zanji, kura, kurai mujassama, mador o`rmonlari, miqyos, taqim otalar, terma kitob, tul, usuli ta`lim, ufq, xarita, xattiistivo, shimoliy mador, en chizig`i, yarim kura,

yasama daryo, havoiy nasimiy, hind qamichi kabi ko`pgina geografik so`zlar ishlatilgan. A.Obizovning “O`zbekiston Sotsialistik Sho`rolari Jumhuriyati jo`g`rofiyasi” kitobida ariq, bo`y chiziq, viloyat, jumhuriyat, jo`g`rofiya, ziroatchilik, kimyo, xarita, en chiziq kabi ko`plab terminlar ishlatilganki, ularning aksariyati 30 - yillarning ikkinchi yarmidan boshlab, rus va Yevropa tillari orqali kirib kelgan terminlar bilan almashtirildi. Shu bilan birga mazkur kitobda injener, passajir, prosess, temperatura, ekonomika kabi terminlar ham uchraydiki, bu narsa o`sha davrdan boshlab rus tili orqali horijiy tillar terminlarining o`zbek tiliga kirib kela boshlaganligidan dalolatdir. A.Abizovning “O`lkani o`rganish dasrligi. Tabiat” kitobida O`rta Osiyo o`simliklari va hayvonot dunyosi haqida ma`lumotlar berilgan. O`rta Osiyo o`simliklari quyidagicha guruhlashtirilgan: erta bahor o`simliklari (gunafsha), chuchmoma, lolaqizg`aldoq, qayrag`och, foydali ildizlar (beda, tog` saqich), cho`l o`simliklari (saksovul, juzg`un), mevali o`simliklar (sholi, tariq, mosh), to`qimachilik o`simliklari (paxta, kanof va boshqalar), moyli ekinlar (kunjut, kanakunjut, xitoy bodomi, ko`knori), begona o`tlar (g`umay, sariq pechak, qamish, qurmaq), daryo o`simliklari (darmana, totli tomir), hush hidli o`tlar (sumbul, taran), to`qay o`simliklari (jiyda, tol, terak), tog` o`simlikalari (yovvoyi olma, nok, o`rik, archa, qayrog`och). Hayvonot dunyosi baliqlar (fil bo`yin, laqqa), suvda ham quruqlikda yashovchilar (ko`k qurbaqa), sudralib yuruvchilar (sahro bo`g`ma iloni, toshbaqa, echkiemar), qushlar, yirik sut emizuvchilar (qulon, tog` echkisi, arxar, yumronqoziq, o`rmon suvsari, sirtlon, Tyanshan ayig`i, Qorako`l qo`yi, qo`tos) ga bo`lingan. Ko`rinib turibdiki, muallif O`rta Osiyo o`simliklari va hayvonot olamiga oid xalq terminlaridan keng foydalangan. 30 - yillarning o`rtalari va ikkinchi yarmida rus tilidan tarjima qilingan darsliklar va qo`llanmalarda ham tarjimonlar xalq geografik terminlaridan foydalanishga harakat qilgan, lekin rus tili orqali ko`p xorijiy terminlar kirib kela

boshlagan edi. 1930 yillarning o`rtalaridan boshlab o`zbek geografik nomlari buzila boshladi, an`anaviy geografik termin va nomlarga nisbatan ta`qib va siyosiy zo`ravonlik boshlanadi. 1937 yilgacha ishlatilgan xalq geografik terminlari turkiy til bilan bir qatorda, asosan arab va fors - tojik tillari orqali singib ketgan terminlardir. 1935 - 37 yillarda faqatgina terminlarimiz emas, fikr - qarashlarimiz, tilimiz, an`analarimiz, milliy urf - odatlarimiz yevropalashtirildi, hayotning turli jabhalarida yevropalashuv ildiz ota boshladi. Xalqimizning yillar dovomida saqlab kelayotgan urf - odatlari, an`analari, qadriyatlari, shu jumladan, terminlari quvg`in ostiga olindi. “Baynalmilalchilik” niqobi ostida xorijiy (rus tili orqali kirib kelgan) terminlar xalq terminlari o`rnini egalladi. 30 - yillarning o`rtalarida terminshunoslikka bag`ishlangan lug`atlardan biri O.Ibrohimovning “Geografiya atamalari” dir. Bu lug`at dastlabki urinish bo`lganligidan ayrim kamchiliklardan holi bo`lmagan. Geografik nomlar bilan birga terminlar ham berlgan, lekin terminlar va nomlar ancha tartibsiz, tavsiya etilgan terminlarning ko`pchiligi yasama, termin bilan nomning farqiga yetilmagan. Asrimiz boshidan 40 - yillargacha bo`lgan davrda yaratilgan yana bir lug`at M.Bektemirov va S.Saidrasulovlar tomonidan tuzilgan “Qisqacha ruscha - o`zbekcha geografiya terminlari lug`ati”dir. Professor N.G.Mallitskiy va R.G`afurovlar tahriri ostida nashr etilgan ushbu lug`at oldingi lug`atdan biroz mukammalroq bo`lsa - da, bu ham kamchiliklardan holi emas. H.Hasanov ta`biri bilan aytganda “ unda ham xalq terminlariga e`tibor berilmagan, yasama so`zlar ko`p. Shuningdek, ustup, utyos, stremnina, skala, podukt, purga, poyma, lyoss, obolochka, nanos, korabl kabi so`zlar o`zbekchada ham aynan olina berilgan, holbuki ularning har birining o`zbekcha ekvivalentlari bor. Lug`atda yana ortiqcha so`zlar ham (masalan, gryaz, dikar kabi), noto`g`ri yozuvlar ham (masalan, grigorian, yulian, laza, laguna kabi) bor. Afsuski, O`rta Osiyo mahalliy geografik

terminlarini juda yaxshi bilgan professor N.G.Mallitskiy ushbu lug`atda negadir keng quloch yoza olmagan” 1940 yildan so`ng lotin imlosidan, kirill yozuviga o`tildi, shuning uchun yuqoridagi ikki lug`atning amaliy ahamiyati deyarli qolmadi. 1940 - 1990 yillar 1940 - 1990 yillar ham o`zbek geografik terminshunosligi tarixida alohida bir davrni tashkil etadi. 50 - yillarning boshlarida bir guruh geograflar tomonidan “Qisqa ruscha - o`zbekcha geografiya terminlari lug`ati” tuzildi. Ushbu lug`at “...ilgarigi barcha lug`atlardan ancha afzal bo`lib, geografiyaning ko`pgina sohalarini qamrab olgan yangi va tartibli lug`at edi...” 1 . Lug`at haqida matbuotda bir necha ijobiy fikrlar bildirilgan maqolalar e`lon qilingan, shu bilan ayrim e`tirozlar ham bo`lgan. O`zbek geografik terminshunosligining tarixida, rivojlanishida hassos olim, mohir pedagog, geograf - terminshunos Hamidulla Hasanovning o`rnini alohida qayd etib o`tish lozim. H.Hasanovning “Geografiya terminlari lug`ati” (T.,1964) kitobida o`zbek geografik terminshunosligining manbalari va taraqqiyoti, xalq atamalaridan namunalar, geografik terminlarning ruscha - o`zbekcha va o`zbekcha - ruscha lug`ati berilgan. Ruscha terminlardan “step”ning dasht, “pustinya” ning cho`l, “vpadina”ning botiq, “vodorazdel”ning suvayirg`ich, “zaliv”ning qo`ltiq deb va boshqa shu kabi ko`lab terminlarni o`zbek geografik terminologiyasida mustahkam qaror toptirish olimning hizmati natijasidir. Asarda terminlarni tanlash prinsiplari va ayrim xalq geografik atamalarning izohi berilgan. Lug`atdagi xalq atamalari “Devonu lug`atit turk”, “Badoyi lug`ati”, “Kilurnoma”, Shayx Sulaymon Buxoriyning “Lug`ati chig`atoy va turkiy usmoniy”, L.Z.Budagovning lug`atidan va turli sayohatlar davomida to`plangan. Arg`adol, orqa, “tog`ning og`zi”, uchma, o`r, olatog`, qoratog`, o`y, o`y - qir, 1 Hasanov H. Geografiya terminlari lug'ati. T., “Fan”, 1964, 10-bet

o`ydin, o`yqin yer, bayir (boyir), tirsak, ayri (ayrilish), osilma (yo`l), sakratma, sangboron (sangbo`ron), etak, tumshuq, ko`l, qorako`l, bo`z (yer, suv, tuproq), to`rtko`l, chink, chopqun yog`in, qoradovul, garmsar, sarsar, angiz (angqizoq), jiltir muz, serka muz, muzdoq (do`l), yaqoriqon, yel yoq, obdon, ters oqin, girdob, oqma, oyoq (odoq), butoq (shoxcha, qo`l), zix, qodir yer, erkuz suv, oqim, chuqurdon, sel (seldara), guzar (kechuv), o`zgun suv, o`zdurma, toyig`, qo`l, qopchig`ay, ko`ksuv, qisnoq, qumtosh (toshqum), to`qay, qo`shorol, oyqin ko`l, chig`ir va boshqa ko`pgina xalq atamalari izohlab berilgan. Bulardan tashqari, xalqimizning ming yillar davomida tabiat hodisalariga zehn solib, qiziqish bilan qarab, kuzatib kelishi natijasida paydo bo`lgan xalq iboralari ham tahlil etilgan. Chilla, “oy o`tov tutdi”, ayamajiz, beshqo`noq, “o`t yoqmas oyi” (aprel), “sorcha” (iyul), qirqkuyak (avgust), mezon oyi (sentabr), “qoracha” (oktabr), “xazon oyi” (xazonrezgi) (oktabr - noyabr), “qozon oyi” (noyabr), “so`g`um oyi” (noyabr - dekabr), “qantar oyi” (dekabr), “o`pqon” (yanvar) kabi atama va oy nomlari, “javzoda arpa pishadi”, “asad ekiningni yasat”, “qantarda qarg`a odimiday kun uzayadi”, “ayamajiz olti kun, qahri kelsa qattiq kun” kabi xalq naqllari izohlangan. H.Hasanovning “Mahmud Koshg`ariy” (T., “Fan”, 1963) kitobchasida ham xalq geografik terminlari izohlangan. 1958 yili A.S.Barkovning “ Словарь справочник по физической географии ” kitobi o`zbekchaga tarjima qilindi (T., “O`quvpeddavnashr”, 1958). Lekin o`zbek tilida mahalliy mualliflar tomonidan yozilgan geografiyadan birinchi izohli lug`at 1979 yilda yozildi. S.Qorayev, P.N.G`ulomov va R.U Rahimbekovlar tomonidan tuzilgan ushbu lug`at o`lkashunoslik prinsipida, mahalliy geografik atamalarni o`z ichiga olgan holda, mukammal yozilgan o`zbek tilidagi geografiyadan birinchi izohli lug`atidir. Lug`atda geografiya terminlaridan tashqari muhim ahamiyatga molik ilmiy - nazariy tushunchalarning ham izohi berildi. Lekin iqtisodiy geografik terminlar nisbatan kam berilgan, mualliflar iqtisodiy geografiya terminlari lug`ati kengaytirilgan tarzda tegishli mutaxassislar tomonidan alohida tayyorlanishini lozim topishdi. Lug`atda adir, ayoz, azon,

aydar, ayri, angqizoq, angor, ang`iz, anhor, arna, achchi, aqba, badoq, band, bandar, beshqo`noq, voha, garmsel, damba, darband, deygish, dovon, do`ng, yovon (yobon), yona, jala, jangal, jilg`a, jimbuloq, jo`y, zayak, zov, zovur, ildirim, irmoq, yilg`a, kamgak, kent, kechuv, kom, koriz, kunash, kungay, ko`lanka, ko`lmak (xalqob), ko`lob, ko`sa yer, ko`tal, ko`tarma, langar, mavze, mansab, marza, marg`zor, mashriq, muztog`, mo`ynoq, nahr, nov, nura, obdon, obombor, ovdon, ovloq, ovring, oydin, olatov, olish, orol (ota), orqa, osilma, otanoq, oftobro`, oshuv, oqin, oqqum, oqquyu, og`iz, partov yer, rabod (rabot), sayrob, sayxon, sakratma, sangbo`ron, sangir, sangzor, sardoba, sarg`an yer, sel, soy, taqir, tepa, terskay, to`qay, unguz, ungur, chashma, chilla, chopqun yog`in, chuvoq, shovva, shovush, sho`rtob, sho`rxok, yut, yaylov, o`zan, o`zbo`y, qaynar, kasaba, qashqa, qisnoq, qoq, hovar, hovuz, homa va boshqa ko`pgina xalq (mahalliy) geografik terminlari izohlab berilgan. Ushbu lug`at ko`p yillar davomida o`qituvchilar, talabalar va o`quvchilar uchun dasturilamal xizmatini o`tab keldi. Xullas, 1940 - 90 yillar o`zbek geografik terminshunosligi tarixining o`ziga xos xususiyatlari shulardan iboratki, 40 - yillardan 90 - yillar boshlarigacha yozilgan geografiya darsliklari, qo`llanmalari, asosan rus tilidan tarjima qilinganligi sababli, bu davrdagi terminlarning aksariyati tarjima terminlaridir . 1990 - yillardan keyingi davr Bu davr mustaqillik davri hisoblanadi. 90 - yillarning boshidan boshlab bir necha tarjima va izohli lug`atlar bosib chiqila boshlandi. 1992 yilda taniqli olim Mirortiq Mirabdulla o`g`li (Ortiq Mo`minov) ning “Jo`g`rofiy atamalar lug`ati” nashr qilindi. Muallif tili bilan aytilganda “. . .mazkur lug`atdan 1929 yilga qadar chop etilgan arab alifbosi (o`zbek tili)dagi jo`g`rofiy nashrlar, 1939 yilgacha nashr etilgan lotin alifbosidagi jo`g`rofiy darslik va qo`llanmalar, 1940 yildan keyin bosmadan chiqqan jo`g`rofiy lug`atlarni varaqlab, tahlil qilib, o`zbek tilining o`ziga xos xususiyatlariga asoslangan jo`g`rofiy

atamalarni qayta ishlash va ayrim yangi atamalarni yaratishga oid olib borilgan dastlabki tadqiqot natijalari o`z ifodasini topdi. . .”. Lug`atda o`zbek geografik terminshunosligining asrimiz boshlaridagi qisqacha tarixi ham bayon etildi. “.. .1937 yildan boshlab jo`g`rofiy lug`atimizda, jo`g`rofiy atamalarda anchagina salbiy o`zgarishlar ro`y berdi, ta`bir joiz bo`lsa tilimizning sharqona, an`anaviy, milliy tarovati yo`qolib ovrupolashdi, yasama so`zlar paydo bo`ldi ...” 1 . Haqiqatdan ham, ko`pgina arab, fors - tojik, turkiy terminlar o`rniga rus tili orqali kirib kelgan xorijiy terminlar qabul qilindi. Bundan tashqari, muallifning ayrim terminlar xususida o`z fikr - mulohazalari bayon etilgan. Bularning hammasiga qo`shilib bo`lmaydi, albatta. Geografiya o`rniga jo`g`rofiya, ekvator o`rniga xattiistvo, tropik o`rniga mador, okean o`rniga ummon , parallel o`rniga muvoziy, materik o`rniga qarrat kabi eskirib, muomaladan chiqib ketgan terminlar ham taklif etilgan. Fan rivojlanib borgan sari ayrim termin va tushunchalar ham eskirib muomaladan chiqib boradi, yangi terminlar paydo bo`ladi. Shunday ekan ayrim, eskirib muomaladan chiqib ketgan terminlarni yana zo`rma - zo`raki tilga kirtish ham to`g`ri emas. Lug`atda karta o`rniga xarita, zapovednik o`rniga qo`riqxona, kanal o`rniga ariq kabi taklif etilgan terminlar o`rinlidir. “Jo`g`rofiy atamalar lug`ati” dan so`ng, 1993 yilda geograf - terminshunos P.N.G`ulomovning “Geografiyadan qisqacha ruscha - o`zbekcha atamalar va tushunchalar lug`ati” bosilib chiqdi. Ushbu lug`atda, o`zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi munosabati bilan ilgari qabul qilingan ayrim terminlar qayta ko`rib chiqilib, iloji boricha o`zbekchalashtirishga harakat qilingan. Lug`at so`z boshisida ruscha termin va tushunchalarning o`zbekcha muqobilini topish va tanlashdagi manbalar ko`rsatilgan. Shuningdek, geografiya terminini jo`g`rofiyaga almashtirish noto`g`ri ekanligi aytib o`tilgan va unga bir qancha dalillar keltirilgan. Taklif etilayotgan ayrim terminlarni eskirib, muomaladan chiqib ketganligi to`g`ri qayd etilgan. 1 Mirortiq Mirabdulla o'g'li. Jo'g'rofiy atamalar lug'ati. T., “Fan”, 1992, 10-bet.

A.Rasulov, F.Hikmatov va A.Akbarovlar tomonidan chiqarilgan “Gidrologiya atamalari va tushunchalarining ruscha - o`zbekcha lug`ati” (T.,“Universitet”,1993)dan ham ko`pgina ruscha gidrologik terminlar o`rniga o`zbek tilidagi mahalliy terminlardan foydalanishga harakat qilingan, ayrim terminlarning qisqacha izohi ham berilgan. Bunda ilmiy - baynalmilallik tamoyili ham saqlanib qolingan bo`lib, gidrologik ilmiy - tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchilar uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. 1994 yilda P.N.G`ulomovning “Jo`g`rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug`ati” kitobi nashr etildi. Bu lug`atda maktab geografiya darsliklari va dasturlari, xaritalar hamda turli sayohatlar davomida to`plangan xalq (mahalliy) geografik terminlarining izohi berildi. Garchi lug`at maktab geografiya terminlari va tushunchalari izohli lug`ati bo`lsada, unga maktab dasrliklari va dasturlarida ko`zda tutilmagan xalq (mahalliy) geografik atamalari ham kiritilgan. Izohli lug`atning so`zboshisida, muallif terminlar tanlashdagi prinsiplar (mezonlar) ni sanab o`tgan. Lug`atda ayrim sabablarga ko`ra, geografiya termini o`rniga (garchi muallif “geografiya” tarafdori bo`lsada) jo`g`rofiya deb ishlatilgan, shunga bog`liq ravishda jo`g`rofiy bashorat, jo`g`rofiy zonallik, jo`g`rofiy kenglik, jo`g`rofiy koordinatalar, jo`g`rofiy mintaqa, jo`g`rofiy muhit, jo`g`rofiy uzunlik, jo`g`rofiy xarita, jo`g`rofiy qobiq, jo`g`rofiya, zoojo`g`rofiya, iqtisodiy jo`g`rofiya kabi terminlar qo`llanilgan. “Jo`g`rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug`ati” tarkibida xalq (mahalliy) geografik atamalarning serobligi, ular izohi ham berilganligi bilan ajralib turadi, ayrim hollarda terminlarning etimologiyasiga ham e`tibor berilgan. Umuman olganda ushbu davrda o`zbek geografik terminshunosligiga oid H.Hasanov (1963, 1964), S.Qorayev (1979, 1986), P.G`ulomov (1979, 1993, 1994), R.U.Rahimbekov (1979), O.Mo`minov (1993), Q. Hurramov(1981)larning ilmiy ishlari va turli maqolalari nashr etildi. 1989 yil 21 oktabrda o`zbek tili Davlat tili deb e`lon qilingandan so`ng, darsliklar, qo`llanmalar, lug`atlarni o`zbekchalashtirishga kirishildi. Lekin ayrim

eskirib, muomaladan chiqib ketgan terminlarni yana qaytadan fanga olib kirish holatlari ham kuzatildi. Quyida ayrim terminlarni biz taklif etadigan variantlarini keltiramiz: Absolyut balandlik - mutlaq balandlik Agat - aqiq Agrobiosenoz - agrobiosenoz Agroklimatologiya - qishloq xo`jaligi iqlimshunosligi Adaptasiya - moslashuv Aysberg - muztog`, aysberg Antisiklon - antisiklon Arid iqlim - qurg`oqchil iqlim Atmosfera - havo qobig`i, atmosfera Barxan - barxan, qumtepa Basseyn - havza, hovuz Bedlend - buzuq yer, yaroqsiz yer, moxov yer Val - marza, do`nglik Valun - g`o`latosh Vulkan - vulqon, yonartog` Vulkanologiya - vulqonshunoslik Gavan–bandar, bandargoh Galo - gardish Garmsel - garmsel, issiq shamol Geografiya - geografiya Geografik zona - geografik zona Geografik sikl - geografik davriylik Geografik karta - geografik xarita Geografik kenglik - geografik kenglik Geografik kompleks - geografik majmua, kompleks Geografik qobiq - geografik qobiq Gidrosfea - Yerning suv qobig`i, gidrosfera

Globus - globus Glyatsiologiya - muzshunoslik, glyatsiologiya Gorizont - ufq, gorizont Gradus to`ri - daraja to`ri Grunt suvi - sizot suv Dalnomer - uzoqlik o`lchagich, dalnomer Delta - delta, daryo mansabidagi tekislik Denudatsiya - yuvilish, olib ketish, denudatsiya Dominant - asosiy, hukmron Drenaj - zovur, suvni qochirish Dyuna - qumtepa, dyuna Zakaznik - zakaznik, buyurtma maskan Zapas - zahira Zapovednik - qo`riqxona Zenit - tik tepa, zenit Irrigasiya - sug`orish Kanal - ariq, kanal Kanyon - chuqur dara, tor vodiy Kaolin - chinni gil Karta - xarita Kartografiya - xaritashunoslik, kartografiya Klimatologiya - iqlimshunoslik Komponent - tarkibiy qism, komponent Kontur karta - yozuvsiz xarita Kotlovina - qozonsoy, tovoqsoy, soylik Krater - vulqon og`zi, chuqurlik, krater Krik - tentaksoy, quruq o`zanli soy Kriosfera - sovuq qobiq, muz qobig`i, kriosfera Laguna - sayoz qo`ltiq, ko`rfaz, laguna Landshaft - landshaft

Lyoss - soztuproq, lyoss Limnologiya - ko`lshunoslik Liman - ko`rfaz, qo`ltiqcha Litosfera - toshqobiq, litosfera Masshtab - masshtab Meandra - ilonizli o`zan, meandra Meditsina geografiyasi - tibbiyot geografiyasi Meridian - meridian, tush chizig`i Migratsiya - ko`chish Milliy park - milliy bog` Miraj - sarob Navigatsiya - kemalar qatnovi, navigatsiya Okean - okean Okeanografiya - okeanshunoslik Oriyentirlash - chamalash, mo`ljal olish Orogenez - tog` paydo bo`lishi Osadkometr - yog`ino`lchagich Parallel - parallel Plan - tarx, reja, plan Planeta - sayyora Plato - supaqir, yassi va to`lqinsimon baland tekislik Poyma - qayir Reg - qum, qumli cho`l Region - hudud, o`lka, region Relyef - relyef, yer yuzasi tuzilishi Resurs - boylik Savanna - savanna Seysmologiya - seysmologiya, zilzila haqidagi fan Sinekliza - sinekliza, yassi botiq Sopka - yakka tepa (tog`, do`ng)

Subtropik - tropikyoni, subtropik Subtropik iqlim - subtropik iqlim, tropikyoni iqlimi Subekvatoriyal - subekvatorial, ekvatoryoni Sutka - sutka, kecha - kunduz Temperatura - harorat Terrasa - ko`hna qayir, terrasa Territoriya - hudud, maydon Topografiya - topografiya, joyni o`rganuvchi fan Topnimika - toponimika, joy nomlarini o`rganuvchi fan Toroslar - uyurma muzlar, qalashma muzlar Tropik - tropik Tuproqlar kartasi - tuproqlar xaritasi Uvallar - yassi tepaliklar Firn - qotgan qor, firn Flyuger - flyuger, shamol yo`nalishini o`lchaydigan asbob Siklon - siklon, quyun Ekvator - ekvator Ekologik krizis - ekologik buxron Episentr - zilzila markazi Ekosistema - ekologik tizim Endogen prosesslar - endogen jarayonlar, ichki kuchlar ta`sirida bo`ladigan jarayonlar Efemer - qisqa umrli (o`simlik), efemer Qo`ltiq - ko`rfaz, qo`ltiq Hamada - toshloq cho`l, hamada

Adabiyotlar 1. Do`simov Z., Egamov X. Joy nomlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1977. 2. Enazarov T., Nazarov K. Joy nomlarini yig`ish so`roqligi. T., 1995, 32 b. 3. Mahmud Koshg`ariy. Devonu lug`atit turk. T., “Fan” 1967. 4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики, M ., “Наука”. 1974. 5. Мурзаев Э.М. География в названиях. M., “ Наука ”, 1979. 6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. M., “ Мысль ” 1984. 7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”. 1988. 8. Поспелов Е.М. Топонимика в школьной географии. M. “ Просвещение ”. M. 1988. 9. Поспелов Е.М. Школьный топонимический словарь. М., «Просвещение» ”. 1988. 10. Суперанская А.В. Что такое топонимика? М., «Наука», 1985. 11. Termin tanlash mezonlari. T., “Fan”, 1996. 12. Qorayev S. Toshknet toponimlari. T., “Fan”, 1991. 13. Hasanov H. Geografik nomlar imlosi. T., “Fan”, 1962. 14. Hasanov H. Geografik terminlar lug`ati. T., “Fan”, 1964.

15. Hasanov H. O`rta Osiyo joy nomlari tarixidan. T., “Fan”, 1965.

Похожие

O`zbek geografik terminshunosligining rivojlanishida tarjima (ruscha - o`zbekcha) adabiyotining ahamiyati

Yevropaning geografik o`lkalari

Aholini geografik o`rganish

O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari