Марказий текисликлар (Канада) - География - Рефераты

Марказий текисликлар (Канада)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

748.5 KB

Марказий текисликлар Режа : 1. Қирғоқбўйи Текисликлари 2. Буюк Текисликлар 3. Буюк текисликларнинг Канададаги манзараси. 4. Кордильера Тоғлари

ҚИРҒОҚБЎЙИ ТЕКИСЛИКЛАРИ Мексика қўлтиғи соҳиллари, Миссисипи дарёсининг қуйи оқими, Флорида ярим ороли ва Атлантика океанининг Чесапик қўлтиғи соҳилларидан жанубдаги пасттекисликлар Қирғоқбўйи текисликлари номи билан машҳур. Уларнинг энг типик белгилари текислик рельефи ва субтропик иқлимдан иборат бўлиб, бу белгилар тупроқ ҳамда ўсимликлари характерида ҳам акс этган. Мексика қўлтиғи ва Атлантика океани соҳилларини ўраб олган пасттекисликлар полосаси горизонтал ёки қия ётган бўр ҳамда кайназой ётқизиқларидан иборат. Бу ётқизиқлар таркибида гиллар, оҳактош ва қумтошлар билан алмашиниб келади; улар таркибида нефть ва туз бор. Флорида ярим оролининг юза қисми оҳактошлардан тузилган, улар таркибида фосфоритлар учрайди, Қуйи Миссисипи пасттекислиги жуда катта букилмадан иборат бўлиб, у аллювиал ётқизиқлар билан тўлиб қолган. Бутун пасттекисликлар полосаси букилган палеозой бурмали структуралари ўрнида вужудга келган бўлиб, Аппалачи тоғлари; билан Уошито тоғлари уларнинг бир қисмидир. Ер юзасининг бу килиши ва ётқизиқлар тўпланиши бўр даври бошидан то неогенгача давом этган. Соҳилнинг айрим жойларида пасайма ҳаракатлар ҳозирда ҳам давом этмоқда. Қирғоқбўйи текисликлари типик терассасимон рельефи била: характерланади, улар қуруқликнинг бир неча бор кўтарилиши натижасида ҳосил бўлган. Атлантика океанининг қирғоқ чизиғи айни вақтда қирғоқдаги яқинда рўй берган пасайма ҳаракатлардан дарак беради. Чесапик қўлтиғидан жанубда соҳилни дарё эстуарийлари кесиб ўтган булардан баъзилари денгизга туртиб чиққан қум тиллари орқали денгиздан ажралиб туради. Бу қум тиллари қирғоқ тўлқини натижасида ҳосил бўлган. Жануброқда соҳилга кенг кўрфазлар кириб борган; бу кўрфазларнинг қирғоқлари океандан кўпдан-кўп лагуналарни ажратиб туради. Бу лагуналар устини дюналар

қоплаган қум тилларидан ҳосил бўлган. Кўпгина дарёларнинг қуяр жойида қумоқ жинслардан таркиб топган ва қирғоқ бўйи ўсимликлари билан мустаҳкамланган пастак оролчалар бор. Лагуна ва эстуарийлар баъзан кема қатнайдиган каналар билан ўзаро туташтирилган. Бутун соҳил бўйлаб қумлоқ пляжлар кўп. Флориданинг шарқий соҳилидаги пляжлар айниқса машҳур бўлиб, улар Янги Дунёдаги энг яхши пляжлар ҳисобланади. Флорида ярим ороли баландлиги 100 м дан ошмайдиган қия баландликдан иборат бўлиб, унинг чеккалари денгиз суви остидадир. Ярим оролнинг соҳил қисмлари яқиндагина сув остидан чиққан бўлиб, рельефининг теп-текислиги билан ажралиб туради. Ярим оролнинг оҳактошли юзасида карст рельефи шакллари кенг ривожлангаЪ. Бу ерда катта-катта карст ботиқлари (водийлар, қудуқлар, тармоқланиб кетган ер ости галереялари бўлган ғорлар), ер ости кўллари ва дарёлари тарқалган. Ёзда бутун область тропик ҳаво массалари таъсирида бўлади. Хаво массалари Атлантика океани билан Мексика қўлтиғидан материкнинг ички қисмларига ёзги жануби-шарқнй муссон тарзида кириб келиб, кўп миқдорда ёғинлар келтиради. Қишда нисбатан бироз совуқ ва қуруқ контитентал ҳаво ҳукм суради. Текисликларнинг барча территориясида йиллик ёғин миқдори 1000 мм дан ортади, айрим районларда (жануби-шарқда) эса ёғин миқдори ҳатто 1500 мм га.етади. Ёғинларнинг йиллик тақсимланишида ёзги максимум яққол акс этган. Иқлимнинг сернамлиги, рельефнинг текисликдан иборат эканлиги ва у билан боғлиқ ҳолда тупроқларда сувнинг яхши оқиб кетмаслиги ботқоқликларнинг тарқалишига сабаб бўлган. Ботқоқликлар соҳилда ҳам, ички районларда ҳам ҳануз катта майдонларни эгаллайди. Ё ғин кўп бўлиши билан бирга йиллик температура ҳам юқоридир. Ёзги температура ўрта ҳисобда +25°С дан ортади. Иссиқ ҳаво ва намнинг сероблиги ёзда субтропик экинларни экиб ўстириш учун қулай, бироқ одам бундай ҳавода ўзини ёмон ҳис қилади. Бироқ қиш, айниқса Флоридада, йилнинг энг қулай фаслидир. Ҳаво нисбатан қуруқ келсада, илиқ бўлиб

туради. Қишнинг ўртача температураси шимолдан жанубга томон +4°С дан +16°С гача ўзгаради; Флориданинг жанубида январнинг ўртача температураси +20°С га тенг. Бироқ шимолдан тез-тез совуқ ҳаво массалари кириб келиб, бутун областда қисқа вақт совуқ бўлишига ва қор еғишига сабаб бўлади, ҳатто Флориданинг жанубида ҳам температура 0°С гача тушиб, қор ёғади. Шунга қарамай, Флорида Шимолий Американинг энг яхши қишки курорти ҳисобланади. Ёзда ҳаво массаларининг меридионал йўналишда кўчиб юриши ва циклонларнинг ўтиши муносабати билан Қирғоқбўйи текисликлари устидан кучли довул ўтиб, сел қуяди. Улар ҳалокатли сув тошқинларига сабаб бўлади ва кўпинча аҳолига катта офат келтиради. Текисликнинг энг баланд ва қуруқ сертепа қумли жойлари ишқорсизланган қизил ва сариқ тупроқлар билан қопланган бўлиб, илгари улар қарағайнинг субтропик турлари (Piur carieaca, Pinus tecla ва бошқалар), шунингдек, америка пакана пальмаси-сабаль ўсган ўрмонлар билан қопланган. Сабаль пальмаси музликдан олдинги вақтдан сақланиб қолган реликтдир. Эндиликда ўрмонлар кесиб олинган лойларда дағал ўтлар ўсиб ётибди. Кўп районларда субтропик қарағай ўрмонлари ҳозиргача сақланиб қелган бўлиб, АҚШ да ўрмон ёғочининг асосий манбаларидан бири ва скипидар олинадиган муҳим хом ашёдир. Бироз сернам жойларда шумтол, терак, магнолия, кўплаб миқдорда лиана ва эпифитлар ўсадиган ўрмонлар тарқалган. Пасттекисликларда тарқалган ботқоқликлар кам узига хос ўсимлик қопламига эга. Сув босадиган ва ботқоқланган жойларда тахтасимон тиргак. илдизли дарахтлар ўсади. Булардан энг характерлиси таксодийлар оиласига кирувчи ботқоқ сарви бўлиб, у қизғиш-жигарранг ёғочли ва нафас олувчи конуссимон илдизли бўлади. Дарахтлар орасида қамишзорлар, қиёқзорлар ва бошқа хил ботқоқ ўтзорлари кўп бўлиб, баъзан ўтиб бўлмас тўқай ҳосил қилади, улар орасида ўсимликсиз, яланг жойлар ҳам учраб туради. Ботқоқлиқ хилма-хил ҳайвонлар яшаши учун қулай жойдир. Бу ерда аллигаторлар, тошбақа ва

жуда катта бақаларни учратиш мумкин. Миссисипи пасттекислиги ва Флорида ярим оролидан шимолда, Виргиния ва Шимолий Каролииа штатлари чегарасида ботқоқликлар айниқса катта майдонни эгаллайди. Флориданинг жанубида жуда катта Эверглейдс ботқоқлиги бор бўлиб, у ботқоқ сарви, ботқоқ қарағайи (Pinus palustris) қиёқ, қамиш ўсган тўқайлардан иборат, бу тўқайлар орасида мусаффо-сувли кўлмаклар бор. Бу ботқоқлик қўриқхона деб эълон қилинган. Бу ерда аллигатор, сувсар, турли хил ботқоқлик қушлари яшайди. Қўриқхонанинг марказий қисмида Окичоби номли жуда катта саёз кўл жойлашган бўлиб, у илгари кучли шамол турганда қирғоқдан чиқиб атрофдаги пасттекисликларий босиб кетар эди. Ҳозирги вақтда сув тошқинининг олдини олиш учун кўлдаги сув бошқа томонга буриб юбориладиган каналлар қазилган. Мексика қўлтиғининг шимолий соҳилларидаги айрим жойларда ва Флориданинг ғарбий соҳилида мангрзорлар учрайди. Қирғоқбўйи текисликларнинг табиий шароити субтропик деҳқончилик учун қулайдир. Катта-катта ер майдонлари пахтазорлар билан банд. Ғўза оҳактошларда ҳосил бўладиган ва чириндига жуда бой қора тупроқларда айниқса яхши ўсади. Бу жойлар Миссисипининг этагидан бошлаб ҳар иккала томони бўйлаб чўзилиб кетган «қора минтақа»дир. Жанубий иссиқ соҳилнинг сернам жойларида шоли ва шакарқамиш етиштирилади. Шунингдек, катта-катта майдонларни турли хил боғлар, сабзавот-полиз экинзорлари эгаллаб ётади. Флоридада цитрус мевалар етиштирилади.

БУЮК ТЕКИСЛИКЛАР Қояли тоғларнинг этаклари яқинида, Жанубий Канада билан АҚШ территориясида контитентал иқлимли баланд текисликлар полосаси меридионал йўналишда чўзилиб кетган. Буюк текисликлар шимолдан жанубга томон тахминан 62° ш. к, дан 29° ш. к. гача 3500 км дан ортиқ масофага чўзилган. Бироқ унинг Маккензи дарёси ҳавзасидаги, совуқ иқлимли ва тайга ўрмонлари билан қопланган энг шимолий қисми бошқа областга киради. Кўриб чиқилаётган табиий географик областнинг шимолий чегараси тайга ўрмонлари ўрмон-дашт билан чегараланадиган жойдан, яъни тахминан Норт-Саскачеван дарёси водийсидан ўтади; жанубий чегараси Америка платформаси билан Мексика тоғлиги орасидаги чегарага тўғри келади. Жануби-шарқдаги тик жарлик Буюк текисликларни Қирғоқбўйи текисликларидан, Мексика қўлтиғи ва Марказий текисликлардан ажратиб туради. Буюк текисликлар геологик жиҳатдан Америка платформасининг чекка қисми перикратон букилмасига киради ва чуқур чўккан токембрий фундамеитга эга. Бу фундамент устида юзасини аллювиал, эол ётқизиқлар, шимолий қисмида эсақояли тоғлардан келтирилган музлик ётқизиқлари билан қопланган мезозой ва кайназой жинслари горизонтал ётади. Буюк текисликлар геоморфологик жиҳатдан Кордильера тоғларининг тоғ олди платосидан иборат бўлиб, баландликлари 500 м дан 1700 м гача етади, тоғ тепалари асосан теп-текис горизонтал юзаларни ташкил этади. Буюк текисликларнинг шарқий чеккаси рельефда яхши акс этган эрозион поғона ташкил этади.

Буюк текисликларнинг Канададаги манзараси. Эрозион поғоналар Буюк текисликларнинг айрим қисмларини бир- биридан ажратиб туради. Жануб томондан баланд Эдуардс ва Льяноэстакадо супасимон платолари қад кўтариб туради, уларни тор, камсув водийлар ёки қуриб қолувчи дарёлар кесиб ўтган ва оҳактошлар ер бетига чиқиб қолган жойларда карст натижасида ўйилиб кетган. Ундан нарида 35° ш. к. дан шимолроқда Баланд текисликлар полосаси ажралиб туради, Бу район рельефи эрозия натижасида айниқса кучли равишда парчаланиб кетганлиги билан характерланади. Қорлар эригандан кейин ва кучли жалалардан сўнг жарлар жуда тез ўсади ва уларнинг чуқурлиги баъ-зан 100 м га етиб, поғонани турли йўналишда ўйиб кетади, ҳамда аирим жойларда ҳайдаб ҳам бўлмайдиган, мол ҳам боқиб бўлмаидиган «бузуқ ерлар», яъни бедлендларни ҳосил қилади. Шимолда, 42° ш. к. яқинида Баланд текисликлар Пайн-Ридж номли тик ва парчаланган поғона ҳосил қилиб бироз пастроқ Миссури платосига тушиб келади. Бу плато хилма-хил эрозион рельефи билан ажралиб туради. Плато устида эрозия натижасида ўйилиб кетган қирларнинг орол тарзида сақланиб қолган қисмлари, Қояли тоғларнинг тепаликлари бор, улар платформанинг горизонтал ётқизиқлари устида қад кўтариб туради. Блэк-Хилс тоғлари энг баланд (2000 м дан ортиқ) тоғлардир. Қояли тоғлардан оқиб тушувчи дарёлар платода ёнбағирларини жарлар кесиб ўттан кенг ва чуқур водийлар ҳосил қилади. Миссури платоси билан Прериялар- платосининг 52° ш: к. гача бўлган Канададаги қисми илгари музликлар билан қопланган бўлиб, сертепа типик музлик рельефи билан ажралиб туради. Морена тепаликлари орасида тўсилиб қолган морена кўллари тез-тез учрайди, дарёлар эса сертепа грядаларни кесиб ўтиб, шаршаралар ҳосил қилади. Буюк текисликларнинг иқлим шароитида уларнинг денгизлардан узоқда жойлашганлиги, р,ельефининг текис эканлиги ва шимолдан жанубга узоқ масофага чўзилганлиги акс этган. Шимолий Американинг бу қисмида кенглик бўйлаб ўтган тоғ тўсиқларининг йўқлиги шимолий районлар билан

жанубий районлар ўртасида ҳаво массаларининг эркин алмашиниб туришига имкон беради. Бу эса Буюк текисликлар учун характерли иқлим шароитини яратади, яъни об-ҳаво беқарор бўлиб, температура барча фаслларда кескин ўзгаради. Текисликларнинг шимолий қисми то 35° ш. к. гача мўътадил минтақада, жанубий қисми эса субтропик минтақада жойлашган. Ёғинлар кўпроқ ёзда ёғади ва уларни Атлантика океани ҳамда Мексика қўлтиғидан эсувчи ҳаво массалари келтиради; шу сабабли йиллик ёғин миқдори жануби-шарқдан шимоли-ғарбга томон камая боради. Шарқий ва жануби-шарқий районларда йилига 600 мм гача, ғарбда эса 300 мм дан кам ёғин тушади. Шимол билан жанубнинг қишки температураси бир-биридан анча фарқ қилади, бироқ ёзги температуралар ҳамма жойда деярли бирдай юқоридир. Бундан ташқари, бутун область учун температуранинг анча кескин мавсумий ва суткалик ўзгариши характерлидир. Суткалик температура баъзан бир неча соат мобайнида ўзгаради ва бу ўзгариш баъзан ўнлаб градусга етади. Температуранинг бундай одатдан ташқари ўзгаришлари ҳаво массаларининг меридионал йўналишда эркин ҳаракат қилиши натижасидг содир бўлади. Ҳаво массаларининг меридионал йўналишдаги ҳаракати кўпинча баҳор ва кузда бўлади ва бунда жуда кучли шамоллар - торнадо вужудга келади. Областнинг шимолида қиш узоқ давом этади, ўртача температура - 12°С гача бўлиб, барқарор қор қоплами ҳосил бўлади. Жанубда эса совуқ ойнинг ўртача температураси мусбат +5°С гача бўлиб, қор қоплами барқарор бўлмайди, бироқ бутун областда, ҳатто чекка жанубда ҳам кучли совуқлар бўлиши мумкин. Шимолда бундай совуқ - 40°С га етади, жанубий ярмида температура деярли - 20°С гача пасаяди. Температура кўпинча шимоли- ғарбий шамоллар эсганда пасайиб кетади ва бунда қор бўрони туриб, қор уюмлари ҳосил бўлади. Шунингдек, қишда бутун областда Қоялн тоғлардан индеецлар тилида «чинук» деб аталадиган фён типидаги шамол эсади. «Чинук» эсганда қисқа вақт ичида температура 15- 20°С га кўтарилади, ҳаво намлиги кескин камаяди, қор тез эриб кетиб, ернинг бети очилиб қолади.

Қояли тоғларнинг этакларидаги жойлар фён шамоллари туфайли шарқдагига қараганда иссиқроқ бўлади. Баъзи районларда чорва моллари қиш бўйн ердан ўтлайди. Ёзда чинук қурғоқчиликка сабаб бўлади. Буюк текисликларнинг сув тармоқлари зич эмас. Чекка-шимол билан чекка жанубий истисно қилганда, дарёлар Миссисипи ҳавзасига киради. Дарёлар шимолдаканада кўлларига, чекка жанубда эса мексика қўлтиғига қуйилади. Барча дарёлар қояли тоғлардан бошланади. Улар ёзнинг рккинчи ярмида жуда саёзлашиб қолади. Дарёлар сув сатҳининг кўтарилиши қорларнинг эриши ва тоғлардаги ёмғирлар билан боғлиқдир. Кучли ёмғирлардан сўнг дарёлар бирдан тошиб атрофни вайрон қилади. Дарёлар кўп миқдорда парчаланган жинслар келтириб, жуда катта ёйилма конусларни ҳосил қилади. Энг йирик дарёлардангина кема қатновида фойдаланилади, Кўпдан-кўп дарёлар Миссури ирмоқлари билан бирга, Арканзас, Ред-Ривер, айниқса тоғлардан оқиб тушгач, қурғоқчил ерларни суғоришда катта аҳамиятга эгадир. Текисликларнинг ўсимликлари ўрмон-дашт ва дашт ўсимлик қопламидан иборат. Канадада нинабаргли ўрмонлардан кейин келувчи ўрмон-дашт шимолдан дашт ўсимликлари областини ўраб туради. Қуруқ иқлимли Буюк текисликлар паст бўйли ўтлар ўсувчи каштан тупроқли даштларнинг кенг тарқалганлиги билан характерланади; бу даштларда америкага хос ғалладошлар-бизон ўти билан Грам ўти кўп ўсади. Фақат Блэк-Хилс тоғларигина ўрмонли баланд ороллар тарзида ўрмонсиз яланг жойлардан алоҳида ажралиб туради. Энг қуруқ жойларда, айниқса, жануби-ғарбда, дағал баргли ва тиканли буталар (мескит, акация) ўсган жойлар учрайди; улар чала чўл шароити бошланганлигини билдиради. Чекка жанубда, ташқи кўринишига кўра саванналарга ўхшаш жойлар бор; чунки бу ерларда паст бўйли ва сийрак ўт қоплами орасидан айрим буталар ёки пакана мескит дарахтлари ва кактус оиласига кирувчи ўсимликлар юқорига бўй чўзиб туради.

Текисликларнинг табиий ландшафтлари инсон таъсирида анча ўзгариб кетган. Буюк текисликларнинг чекка қисмларида ўсимлик қопламининг ҳаддан ташқари нес-нобуд қилинганлиги тупроқлар эрозиясининг ривожланишига олиб келган. Обл.астнинг ҳайвонот дунёси ҳам анча ўзгарди. Деярли барча йирик ўтхўр ҳайвонлар тугаб кетди, бунинг ўрнига кемирувчилар жуда кенг тарқалди. Судралувчи ҳайвонлар, ҳашаротлар ва қушлар жуда кўп. Кордильера Тоғлари Шимолий Американинг Аляскадан то Мексйкагача бўлган ғарбий чекка қисмларини улкан тоғ системаси-Кордильера тоғлари эгаллаган. Кордильера тоғлари тектоник структураси ва орографиясига кўра шимолдан то жанубгача умумий хусусиятларга эга. Бу ҳақда умумий обзорда айтиб ўтилган эди. Баланд тоғ тизмаларининг ғарбий системаси океан ҳавоси циркуляцияси йўли устида жойлашгақ шу сабабли шарққа томон океаннинг таъсири кескин сусаяди. Кордильера тоғлари иқлимининг бу хусусияти орографик сабабларга боғлиқ бўлиб, тупроқ ўсимлик қопламида, баландлик минтақаланишининг ўзига хослигида, ҳозирги замон музликларининг ривожланганлигида акс этади ва бу иқлимий хусусият тоғ системасининг барча қисмида намоён бўлади. Бироқ бу умумий қонуният зонал шароитларнинг ўзгариши таъсирида турли кенгликларда турлича намоён бўлади. Шу сабабли, Кордильера тоғларида бир нечта табиий-географик областни ажратиш мумкин; уларнинг чегаралари иқлим минтақаларининг чегараларига қараб ажратилади. Кордильера тоғларининг арктика ва субарктика қисмидаги энг шимолий области Аляскани ҳамда Канаданинг шимоли-ғарбини ўз ичига олади. Кейинги область Кордильера тоғларининг канаданинг жануби-ғарбида ўртача кенгликларда ва АҚШ нинг шимоли-ғарбида жойлашган қисмларини

эгаллайди. Бироз жануброқдаги область субтропик кенгликларида, АҚШ да жойлашган. Жанубда - тропик минтақада Шимолий Мексика Кордильера тоғлари жойлашган. Бу табиий-географик бўлиниш (районлаштириш), юқорида айтиб ўтилганидек, Кордильера тоғларини тектоник-орографик жиҳатдан сегментларга бўлинишига тахминан тўғри келади. Кордильера тоғларининг орографик схемаси. Бу областга Шимолий Американинг арктика ва субарктика минтақаларида жойлашган барча тоғли Шимоли-Ғарби, яъни, Алеут ороллари, деярли бутун Аляска (Алясканинг мўътадил минтақасига кирувчи чекка жанубий соҳил қисми ва оролли қисми бундан мустасно), Канаданинг ғарбда Авлиё Илья тоғларининг жанубий этакларидан шарқда Маккензи ва Қояли тоғлар орасидаги чегарагача бўлган қисми киради. Область ғарб ва шимоли-ғарбда Чукотка ва Беринг денгизлари ҳамда Тинч океанга, шимолга эса-Бофорт денгизига кенг очиқ. Бироқ сув ҳавзаларининг таъсири асосан областнинг ғарбий қисмида сезилади. Денгиз соҳилидан узоқлашилган сари иқлимнинг континенталлиги тезлик билан орта боради.

Рельефда бутун Кордильера тоғлари системасига хос хусусиятлар акс этган; ички плато ва ясси тоғликларнинг кенг полосасини ҳар икки томондан нисбатан баланд тоғ тизмалари ўраб туради; шуниси ҳам борки, энг катта тоғлар Тинч океан соҳиллари бўйлаб қад кўтарган. Тинч океанга ёндошган тоғ тизмалари системаси орогенезнинг невадий ва Тинч океан фазаларида пайдо бўлган. Унинг ҳозирги рельефининг шаклланишида ер пўстидаги яқиндагина рўй берган вертикал ҳаракатлар катта роль ўйнаган; вертикал ҳаракатлар айрим жойларнинг кўтарилишига, бошқа жойларнинг эса бўлиниб кетиши ва чўкишига сабаб бўлган. Бу ҳаракатлар вақтида вулканиқ жараёнлар рўй берган ва улар ҳозирги вақтда ҳам тугаган эмас. Алеут ороллари парчаланган ва қисман сув остига чўккан тоғ ёйидан иборатдир унда 25 тача ҳаракатдаги вулкан бор (энг улкан вулкаининг баландлиги 3000 м дан ортади). Аляска ярим оролининг катта қисмини эгаллаб, Кенай ярим оролида ҳам давом этувчи Алеут тизмаси шу тоғлар зонасининг давомидир. Бу тоғ тизмасида сўнган ва ҳаракатдаги вулканлар кўп. Улардан айримларининг баландлиги 3000 м дан ортади. Материкда шимолроқда Тинч океан билан Беринг денгизи орасида сувайирғич ҳосил қилувчи Аляска тизмаси қад кўтарган. Ундаги Мак-Қинли чўққисининг баландлиги 6193 м га етади ва у Шимолий Америкадаги энг баланд чўққи ҳисобланади. Бу тоғнинг жануби-шарқий чеккасида баландлиги салкам 5000 м ли Врангель тоғлари қад кўтарган бўлиб, улар кайнозой эрасида вужудга келган улкан массивдан иборатдир. Бу тоғлар деярли бутунлай музликлар ва қорлар билан қопланган. Коппер дарёсининг чуқур дараси кесиб ўтган ва баландлиги 4000 м дан ортадиган Чугач (Чугач Альпи) тоғлари Қенай ярим оролидаги тоғларнинг орографик давомидир. Бир оз

жануброқда Авлиё Илья тоғлари юксакка бўй чўзган; унинг энг баланд- Логан чўққисининг баландлиги 6050 м. Тоғ тизмаларининг кўриб ўтилган бу полосасида сўнган ва ҳаракатдаги вулканлар жуда кўп. Аляска ярим оролидаги каттагина Катмай вулкани ҳаракатдаги вулканлардандир; бу вулкан Шелихов бўғози тепасида қад кўтарган. Тинч океан тизмаларидан шимол ва шарқда Юкон платоси жойлашган; у ўрта массивга тўғри келади ва уни Юкон дарёси кесиб ўтади. Платонинг кенглиги 300 км, баландлиги эса шарқий қисмида 1500 м дан ортиқ. Ғарбга томон у 1000-800 м гача па-сайиб Сьюард ярим оролини эгаллайди, сўнгра қирғоқбўйи паст- - текисликларига айланади. Беринг бўғози билан Беринг денгизи қирғоқлари пастак, лагуналардан иборат бўлиб, ёш денгиз ётқизиқлари ва аллювиал ётқизиқлардан таркиб топган. Юкон платосининг ер юзаси токембрийдан тортиб турли ёшдаги бурмаланган ётқизиқлардан таркиб топган бўлиб, уни интрузив жинслар ёриб кирган. Ер юзасини кенг ботиқлар кесиб ўтган; бу ботиқлардан бурилиб-бурилиб оқувчи дарёлар аллювиал текисликларни ҳосил қилади, текисликларда кўплаб кичик кўллар жойлашган. Бундай пасттекисликлар Юкон дарёси ёқасида, унга Поркьюпайн, Танана ва Кою-кук ирмоқлари қуйилиш жо-йида, шунингдек, Кускоквим қўлтиғига қуюлувчи Кускоквим дарёси бўйида жойлашган. Беринг денгизн соҳидида, Юкон ва Кускоквим дарёларининг этаклари орасида ҳам жуда катта ясси пасттекислик жойлашган. Баланд ички тоғ занжирлари шимол ва шарқда Юкон платоси билан тугайди. Шимолда кенглик йўналишида кам ўрганилган Брукс эпиплатформа тоғлари чўзилиб кетган. Уларнинг баландлиги шарқий қисмида 2800 м га етади, ғарбда зса пасайиб, тепаликларпа айланади. Тоғларни тор кўндаланг водийлар кесиб. ўтган, тоғлар ёнбағри совуқдан нураш натижасида ҳосил бўлган дағал чақиқ жинслар билан қопланган. Шимолда, тоғлар этагида

дарёлар ўйиб юборган Арктика платоси, сўнгра эса кўпдан-кўп майда ороллари бўлган кенг денгизбўйи текислиги жойлашган. Брукс тоғларидан шарқда тоғ тизмалари кенглик бўйича ўтган йўналишини ўзгартириб, жануби-шарқий йўналишга ўтади. 06- ластнинг шимоли-шарқий ва шарқий чеккаларида Ричардсон тоғлари ҳамда Юкон ҳавзаси билан Маккензи ҳавзаси орасида сувайирғич ҳосил қилувчи жуда катта Маккензи тоғ системаси қад кўтарган. Маккензи тоғлари баландлиги 2500 м гача бўлган ўткир қиррали ва ёнбағирлари жуда ўйилиб кетган тоғ тизмаларидан -ташкил топган. Бу тоғлар даҳшатли, одам чиқиши қийин бўлган тоғлардир;-бу ерда аҳоли деярли йўқ. Маккензининг олд тизмаси- Франклин тоғлари Маккензи дарёси ўрта оқимининг чап қирғоғида бўлиб,улар Канаданинг тоғли районларидан шарқроқдаги кристалли плато орасида жойлашган. Бу тоғлар пайдо бўлишига кўра платформанинг активлашган чекка қисми, яъни эпиплатформа тоғлардир. Аляска ва Канаданинг шимоли-ғарбий қисми ер бағрида фойдали қазилмалар, олтин, кумуш, мис ва баъзи бир бошқа рангдор металл рудалари кўп. Мезазой чўкинди жинсларида кўмир қатламлари бор, Қенай- ярим оролидан нефть қазиб олинади. Шимолда, Арктика платосининг ёш ётқизиқларида катта нефть топилган. Аляска иқлими соҳилдан материя ичкарисига томон ўзгарадд Тинч океаннинг бутун соҳили (Алеут ороллари билан Аляска яри ороли ҳам шу жумлага киради) океан ҳаво массалари таъсирида бўлиб, нам денгиз иқлимига эга. Бироқ Европанинг шу кенгликдаги жойлари иқлимига нисбатан Шимолий Америка иқлими анча совуқдир. Қишнинг ўртача температураси 0°С атрофида бўлиб жанубда у бироз юқорироқ, шимолий қисмларида эса пастроқ.

Авлиё Илья тоғи ва Маляспин музлиги. Июлнинг ўртача температураси областнинг жанубида + 12, +14°С, Алеут оролларида ва Аляска ярим оролида эса +10°С. Бутун соҳилда ва Тинч океанга қараган тоғ ёнбағирларида йиллик ёғин миқдори 1000 мм дан 3000 мм гача, айрим районларда эса бундан анча кўп ёғин ёғади. Ёғинлар миқдори қўлтиқлар ичида бирмунча камаяди. Ёғинлар максимуми куз ва қишга тўғри келади. Бутун йил давомида қирғоқ бўйига туман тушиб туради. Денгиз сатҳидан унча баланд бўлмаган территориялардагина иқлим нисбатан юмшокдир. Бир неча юз метр баланддаёқ манфий температура устун туради ва ёғинларнинг кўп қисми қор тарзида еғади. Бу эса музланишнинг ривожланиши учун қулай шароит яратади. Кордильера тоғларининг Тинч океангақарТган томошда музликларнинг ҳажми ниҳоятда катта бўлиб, бу музликлар айрим жойларда то денгиз сатҳигача тушиб боради. Врангель тоғлари қор ва фирн билан қопланган. Тоғ ёнбағирларидан улкан водий музликлари тушиб келади; шулардан бири узунлиги 90 км ra етадиган Набесна музлнгидир. Музликлар Авлиё Илья тоғларининг жуда катта фирн .далаларидан турли йўналишда нурсимон таркалган Авлиё. Илья тоғларидан тушиб келувчи альп типидаги музликлар Якутат қўлтиғидан шимолда ўзаро қўшилиб, улкан Маляспин тоғолди муз массивини ҳосил қилади; бу муз массивининг эни 100 км ча, майдони 4 минг км 2 бўлцб, у баъзи жойларда денгизга тик жарлик ҳосил қилиб тушади. Музлик юзасида мореналар тарқалган ва ўрмон ҳосил бўлган. Чугач тоғлари ёнбағирларидан жуда катта водий музликлари сурилиб тушади, бироқ Кенай ярим оролининг энг баланд қисмида фирн қоплами жойлашган бўлиб, ундан атрофга 36 музлик ажралиб чиққан. Аляска тизмасининг жанубий ёнбағридан ҳам кўплаб водий музликлари тушиб келади. Аляска ярим оролида ва Алеут оролларида тоғлар унча баланд эмаслиги сабабли музликлар нисбатан кам. Ички районлар иқлими соҳилдагига қараганда совуқ ва уруқроқ бўлиб, уни Шимоли-шарқий Сибирнинг континентал иқлими билан таққослаш

мумкин. Аляска тизмаси областнинг муҳим иқлим чегараси вазифасини ўтаб, у Тинч океан ҳаво массаларининг материк ички қисмига кириб келишига тўсқинлик қилади. Унинг шимолий ёнбағрига жанубий ёнбағрига қараганда ёғинлар анча кам тушади, шу сабабли у.ерда музликлар кам. Аляска тизмасидан шимолдаги ички ясситоғлик ҳамда текисликларда қиш совуқ ва Қуруқ бўлиб ойлик ўртача температура - 1бдан - 30°С гача бўлгани ҳолда минимал температура -40 ва - 50°С га етиши мумкин. ёзги ўртача температура нисбатан юқори ( + 10°С дан +16°С гача); ёз ойлари кўп жойларда кундузи температура +30°С гача ва ундан ҳам юкррига кўтарилади. Ички районларда совуқсиз давр бир ярим ойдан уч ойгача чўзилиши мумкин. Йиллик ёғин миқдори 350 мм дан ошмайди. Ёғинлар асосан йилнинг илиқ дав-рида ёғади. Дарёлар камсув ва улар асосан музликлардан тўйинади. Доимий музлоқлар тарқалган. Арктика учун хос бўлган қаҳратон совуқ шароит шимолий соҳил учун характерлидир. Бу ерда қиш деярли l(j ойга чўзилади ва унда узоқ қутб кечаси бўлади, денгиз музлайди ва қор бўронлари қутуради. Ёз амалда август ойидагина бўлади, бироқ шунда ҳам қаттиқ изғирин туриб қор бўронлари бўлиб туради. Қирғоқда увоқ жинслар орасида қазилма муз қатламлари сақланиб қолган. Йилнинг кўп қисмида муз билан қопланган кўплаб кўл ва ботқоқликлар ёзда юришни қийинлаштиради. Иқлим шароитининг ўзгаришига қараб тупроқ-ўсимлик қопами ҳам ўзгаради. Тинч океан еоҳили полосаси ва тоғ ёнбағирларининг пастки қисмлари ситха ели, хемлок ва бошқа дарахтлар ўсган игна баргли ўрмонлар билан қопланган. Фақат қиргоқ бўйидагина (Алеут ороллари ва Кенай ярим оролида) ўрмонлар ўрнида ўтлоқлар учрайди, чунки шамоллар дарахтларнинг ўсишига тўсқинлик қилади. Тор ёнбағирларида 1000-1500 м дан бошлаб дарахтлар ўсмайди ва бу ерлар типик тоғ тундрасидан иборат. Областнинг бутун шимолий қисми, Брукс ўрмонсиз (яланг) тоғларидан то Бофорт денгизи соҳилигача текислик ва тоғ тундраси билан қопланган. Юкон платосида ель ва ель-майда баргли

ўрмонлар дарё водийларида тарқалган. Маккензи тоғлари ёнбағирларида ель ўрмонлари 1200-1600 м баландликкача бўлган жойларда ўсади. Область территориясида тайга ва тундра ҳайвонлари учрайди, уларнинг баъзилари Шимолий Американинг бошқа қисмларида яшамайди. Бундай ҳайвонларга жуни узун, оппоқ қорсимон рангини қишда ҳам, ёзда ҳам ўзгартирмайдиган қор эчкиси (Oreamnos montanus) ва Сибирда ҳам учрамайдиган қор қўйи (Ovis canadensis) мисолдир. Улар ўрмонлар чегарасидан юқорида яшайди ва тоғ тундраларининг сийрак ўсимликлари билан озиқланади. Канаданинг Жануби Ғарбий Ва Ақшнинг Шимоли-Ғарбидаги Кордильера Тоғлари Бу областга Кордильера тоғларининг Авлиё Илья ва Маккензи тоғларидан жанубда (59-60° ш. к. да) жойлашган қисми киради. Область ғарбда Тинч океан соҳилибўйлаб деярли 40° ш. к. гача чўзилиб кетган, шарқда унинг жанубий чегараси Катта Ҳавзанинг шимолий чеккасидан ўтади. Кордильера тоғлари бу қисмининг ландшафт хусусиятлари унинг мўътадил минтақада жойлашганлиги, Тинч океан бўйидаги тоғ тизмаларининг жуда парчаланиб кетганлиги ва тоғларнинг олдинги областдаги тоғларга қараганда пастроқ эканлиги билан боғлиқдир. Авлиё Илья тоғларидаги жанубда то Канада билан АҚШ чегарасигача бўлган территорияда жойлашган тоғ системалари жуда кучли парчаланиш (ўйилиш) таъсиридабўлган ва улар ҳозирги материк соҳилига яқин жойлашган ороллар занжиридан иборат. Булар Александр архипелаги, Шарлотта Қироличаси ороллари, Ванкувер ороли ва бошқалардир. Бу ороллардаги нисбатан паст тоғлар Оролли тоғлар занжири деган умумий ном билан юритилади. Бу тоғлар занжирининг энг баланд қисмивиктория чўққиси (2200 м) Ванкувер оролида жойлашган. Қирғоқбўйи тизмаси Кордильера тоғларининг бу қисмида Невадий бурмаланиш зонасига киради ва ёппасига гранитлардан таркиб топган. Унинг айрим тоғ тепалари 3000 м дан баланд, Уоддингтон тоғининг баландлиги эса 4042 м.

Ороллар ва материкнинг қирғоқ чизиғи қуруқликнинг яқинда интенсив пасайганлиги ва парчаланганлигидан дарак беради. Канаданинг Тинч океанбўйи қисми Шимолий Америкада энг парчаланган жойлардир. Ороллар шаклининг ниҳоятда ажойиблиги билан ажралиб туради, тор, эгри- бугри бўғозлар бу ороллария бир-биридан ва материкдан ажратиб туради. Материкнинг қирғоқ чизиғиникўпдан-кўпқўлтиқларўйибкирган, буқўлтиқлар кўп щолларда водийси чўзинчоқ тоғорасимон шаклдаги дарёларнинг қуйилиш жойларини денгиз суви босиши натижасида вужудга келган бўлиб, улар Скандинавия фьордларини эслатади. Оролларни материкдан ажратиб турувчи бўғозлар Қирғоқбўйи чўкмаси деб I аталадиган ва сув босган бир бутун тектоник ботиқда жойлашган. I Соҳилнинг бу қисмидаги энг катта Пьюджет-Саунд қўлтиғи қуруқликка анча кириб борган; икки тоғ тизмаси орасидагибўйламаводийнинг чўкиши натижасида ҳосил бўлган бу қўлтиқ дунёдаги энг қулай табиий гаванлардан биридир. Ушбу қўлтиқ уни ўраб турган пасттекисликлар билан бирга Қирғоқбўйи ботиғининг давомидир. Оролли тоғ занжири ва Қирғоқбўйи тизмалари антропоген даври бошидан анча кучли музланиш таъсирида бўлган, кейинроқ эса эрозия натижасида ўйилиб кетган. Водийларнинг трогсимон профили, соҳилни кесиб ўтган қўлтиқларнинг фьорд типида эканлиги, қирғоқларнинг ёрилиб кетганлиги ва ғўла тошларнинг кўплиги музликлар таъсиридан дарак беради. Қирғоқбўйи тизмасйнинг энг баланд тоғ тепаларида музликлар бор.

Канада Кордильераларидаги кўл. АҚШ территориясида ороллар занжирининг тектоник ва орографик давоми бўлган ва материк чеккаси бўйлаб қирғоқяқинида чўзилиб кетган тоғлар қирғоқбўйи тизмаси деб аталади. Қирғоқ-бўйи тизмасидан шарқда Уилламетт бўйлама тектоник водииси жойлашган бўлиб, у денгиз ётқизиқлари ва аллювиал ётқизиқлар билан тўлиб қолган ҳамда Қирғоқбўйи ботиғининг бевосита давоми ҳисобланади. Водийга катта-катта музликлар тушиб келиб, унда кўплаб ётқизиқларини тўплаган. Уилламетт водийсидан шарқроқда Канада Қирғоқбўйи тизмаларининг давоми бўлган, бироқ улардан анча баланд Каскад тоғлари юксакка қад кўтарган. Чўкинди жинслар ва ёш лавалардан таркиб топган бу платосимон массивлар системасини тор чуқур даралар кўндаланг кесиб ўтган. Унинг энг баланд тоғ тепалари кам емирилган стратовулканлардан иборат. Булардан энг баланди Рейнир тоғи (4392 м) билан Шаста тоғи (4317 м) музликлар билан қопланган. Жанубда Қирғоқбўйи тизмалари билан Каскад тоғлари уларни бир-бирига туташтирадиган Кламат тоғларига бориб тугайди. Шарқда Тинч океан тоғ тизмалари системаси геологик тузилиши умумий хусусиятларга эга бўлган ички плато ва тоғлар полосаси билан чегараланади. Канада территориясида Стикин тоғлари, Нечако ва Фрейзер платоси, АҚШ да эса-Колумбия платоси ажралиб туради. Бу тоғлар ва платоларнинг

баландлиги 800 м дан 1500. м гача ўзгаради. Улар тузилишининг муҳим ҳусусияти қалинлиги юзлаб метр келадиган лава қопламларининг мавжудлигидир. Лавалар вулканик ҳаракатларнинг бир қанча фазасида тўпланган, бир-бирининг устига қатлам-қатлам бўлиб жойлашиб, тагидаги бурмали фундаментини кўмиб қўйган. Колумбия платосининг айрим жойларида лава қопламларининг қалинлиги 1200 м га етади. Дарёлар лава қопламларини кесиб ўтар экан, унда чу-қур каньонлар ҳосил қилади. Колумбия дарёсининг АҚШ дат каньони чуқурлиги 600 м га етади. Лава қопламлари устида сўнган вулканларнинг айрим чўққилари қад кўтарган, платолар атрофи эса чўкинди ва кристалли жинслардан тузилган тоғ занжирлари билан ўралган. Платодаги лава қопламлари устида атрофдаги тоғ тизмаларидан тушиб келган музлик ётқизиқлари қатламлари жойлашган. Колумбия платосининг жанубий қисмида лёссимон жинслар кенг тарқалган. Шарқдан областни Қояли тоғлар системаси чегаралаб туради; бу тоғлар Канадада Маккензи тоғларидан жанубга томон бошланиб, АҚШ территориясида ҳам давом этади. Қояли тоғлар, уларни Миссури кўндаланг водийси кесиб ўтгунга қадар кенг водийлар орқали бир-биридан ажралиб турувчи бўйлама тоғ тизмалариданр ташкил топган. Уларнинг музликлар билан қопланган энг баланд чўққилариробсон тоғи (3954 м) ва Колумбия тоғи (3747 м) Канадада жойлашган. Тоғ довонлари жуда баланддан ўтади, тоғ ёнбағирлари шарқдаги қўшни текисликларга тик жарлик ҳосил қилиб тушади. Қояли тоғлар шимолий қисми рельефининг қизиқ элементи бўйлама тектоник ботиқнинг мавжудлигидир; бу ботиқ Олд тизмалар системасини ички платоларнинг чекка тизмаларидан ажратиб туради. Тектоник ботиц денгиз сатҳидан 700 м дан баландда жойлашган бўлиб, унда музлик ётқизиқлари уюлиб ётади. Бу ботиқдан Колумбия, Фрейзер дарёлари ва Пис- Ривера дарёсининг бош ирмоқлари оқиб ўтади. Область фойдали қазилмаларга бой. Фойдали қазилма конларининг асосий қисми интрузиялар ва кристалли жинсларнинг ер бетига чиққан

қисмлари билан боғлиқ. Мис, темир, қўрғошин ва руҳ шунингдек слтин ва кумуш конлари энг катта аҳамиятга эгадир. Қояли тоғлар билан Қирғоқбўйи тизмаларининг чеккаларида ҳамда бўр даври ётқизиқлари билан тўлиб қолган сойликларда тошкўмир конлари жойлашган. Областнинг орографик хусусиятлари унинг иқлими, ўсимлик ва тупроқларига катта таъсир кўрсатади. Тинч океанга қараган чекка ғарб яқинидан Аляска илиқ оқими ўтиши сабабли унинг иқлими жуда сернам ва илиқдир. Оролларда Қирғоқбўйи тоғлари ва ҳатто Каскад тоғларининг ғарбий ёнбағирларида йиллик ёғин миқдори 2000 мм га, айрим районларда эса- 6000 мм га етади. Ёғинлар максимуми қишга тўғри келади; қиш айрим районларда ииҳоятда серқор келади. Қор қопламининг қалинлиги Рейнир тоғлари ёнбағрида 6 м га, Қирғоқбўйи тизмасида эса ҳатто 9 м га етади. 2000 м га яқин баландликда ёғин энг кўп тушади. Бу полоса ниҳоятда сертуман бўлади, энг баланд чўққилар эса одатда булутлар оша юксакка қад кўтариб туради. Қиш сертуман келадиган қирғоқбўйи районларида, қишда деярли совуқ бўлмайди, энг совуқ ойнинг ўртача температураси 0°С дан - 4°С гача бўлади. Денгизбўйи қисмида совуқ оқимлар таъсирида ёз салқин келади. Июль ва августойларининг ўртача температураси +13°С дан +15°С гача.

Соҳилдан узоқлашилган сари иқлим шароити кескин ўзгаради. Уилламетт водийсидаёқ, ёғин миқдори 1000 мм га яқин бўлишига қарамай, иқлим соҳилдагига қараганда анча континенталдир. Лавали платода йиллик ёғин миқдори. йилига 400-500 мм гача тушиб цолади. Фақат айрим районлардагина, айниқса шимолда, Қирғоқбўйи тизмасининг паст жойларидан областнинг марказий қисмига томон трансформацияланиб улгурмаган денгиз ҳавоси кириб келади ва бу ерларда йилига 500 мм дан ортиқ ёғин тушади. Ёғинлар максимуми ички платоларда қишга тўғри келади ва бу ерларда анча совуқ бўлиб, кўп қор ёғади. Платода ёз соҳилдагига қараганда анча иссиқ ва қуруқдир, бинобарин, деҳқончилик қилиш учун деярли ҳамма жойда (айниқса Колумбия платосида) ерлар суғоришни талаб қилади. Қояли тоғларнинг ички ёнбағирларида ёғинлар миқдори бироз кўпаяди. Ёғинлар шарқий ёнбағирга кўпроқ тушади, бу ерга ёғинларни Атлантика ҳаво массалари келтиради ва ёғинлар максимуми энди қишга эмас, балки ёзга тўғри келади. Область табиатининг хусусиятларидан бири дарё тармоқларининг зич, серсув эканлиги бўлиб, рельеф ҳам, ёғинларнинг мўл-кўллиги ва ҳозирги замон музланишлари ҳам унинг ривожланишига қулайлик туғдиради. Кўпдан-кўп қисқа дарёлар Қирғоқбўйи ва Каскад, тоғларининг музлик ҳамда кўлларидан тўйиниб, фьордларга қуйилади. Уларнинг сув сарфи музликлар ва жуда кўплаб қорларнинг эриши, шунингдек, мўл-кўл кузги ва қишки ёмғирлар ҳисобига тикланиб туради. Энг катта дарёлари - Снейк ирмоғи билан бирга Колумбия дарёси, Фрейзер дарёси ва бошқалар Қояли тоғлардан бошланиб, океанга томон оқар экан, тоғ кўллари орқали ўтади.23. АҚШнинг соҳилбўйидаги оролларидан бирида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг

Улар ички плато ва Тинч океанбўйи тизмалари орқали гоҳ тор ҳамда чуқур, гоҳ кенг водийлардан оқиб ўтади. Бу дарёлар режими тоғлардаги муз ва қорларнинг эришига боғлиқ бўлиб, ёзги максимуми билан характерланади. Бу дарёлар океан яқинида қишда бўлздиганкўп ёғинлардан қўшимча сув оЛади. Область территориясида сув энергиясининг запаси ва хўжаликдаги аҳамиятига кўра Колумбия дарёси биринчи ўринни эгаллайди. АҚШда бу дарёга иккита катта гидроузель (Гранд-Кули ва Бонне-виль) қурилган. Колумбия дарёсининг қуйи оқимида океан кемалари сузиб юра олади. Бундан ташқари, бошқа дарёлар каби ундан ёғоч оқизишда фойдаланилади. К олумбия дарёсининг йиллик оқими (М. И. Львовичдан). Иқлимнинг ўзгаришига қарабтупроқ ва ўсимликлар ҳам ғарбдан шарққа томон ўзгаради. Областнинг бутун ғарбий чеккаси ва тоғ ёнбағир ларининг 1200-1500 м гача бўлган қисми игна баргли ўрмонлар билан қопланган. Бу ўрмонларда ситха ели, дуглас пихтаси, туя, ҳозиргача яхши сақланиб қолган ғарбий хемлок ўсади. Сернам иқлим шароитида игна баргли ўрмонлар жуда бг лан д бўлади. Ўрмонларнинг пастки ярусида турли хил буталар, балиқ ўт ва мох қоплами ривожланган. Ўрмонлар ороллар, Қирғоқбўйи тизмасининг ёнбағирлари ва Уилламетт водийсини қоплаган. Ванкувер оролидаги ўрмон айниқса ажойибдир; бу ердаги айрим дарахтларнинг баландлиги 60-75 м га, диаметри 3 м га етади. Каскад тоғларининг ёнбағирларида бирламчи ўрмонлар қисман кесиб юборилиб, улар ўрнини дарахт турлари кам иккиламчи ўрмонлар эгаллаган; бу ўрмонларнинг энг қимматбаҳо дарахтзорлари дуглас пихтаси билан сариқ қарағайдир. Ички платолар шимолда ўрмонлар, ўрта қисмида ўрмон-дашт ўсимликлари билан қопланган, жанубда эса - ўрмонлар мутлақо йўқ. Колумбия платосининг энг қуруқ жойларида, ҳайдалмаган ерларда бутазорлар ва ғалладошлардан иборат ксерофит ўтзорлар (уларда турли хил шувоқлар, тўп-тўп ўтлар ва бошқалар ўсади) кенг тарқалган. Ички платолардаги катта майдонлар ҳайдалган бўлиб, обикор ерлардаги донли экинлар ва боғлар билан банд.

Қояли тоғлар ўрмонлари, чекка ғарбдаги ўрмонлардан фарқ қилиб, ксерофит (қурғоқчил) қиёфага эга. Бу ўрмонларда сариқ қарағай, дугласия ва бошқа хил буталар устун туради. Қояли тоғларга дарё водийлари бўйлаб атрофдаги қўшни текисликларнинг дашт ўсимликлари кириб келади. Канада тоғларининг энг хушманзара ва биологик жиҳатдан қизиқарли ерлари муҳофаза қилинмоқда. Булар Жаспер, Банф миллий парклари ва бошқалардир. АҚШ НИНГ ЖАНУБИ ҒАРБИДАГИ КОРДИЛЬЕРА ТОҒЛАРИ Бу область Кордильера тоғларининг Катта Ҳавзанинг шимолий чеккасидан то Калифорния қўлтиғи ваМексика тоғлигигача чўзилиб кетган қисмини ўз ичига олади. Унинг деярли ҳамма қисми АҚШ территориясида 45 ва 30° ш. к. орасида жойлашган. Колорадо дарёсидаги каньон. Кордильера тоғлари бу қисмининг табиий. шароити субтропик кенгликларда жойлашганлиги, структураси билан орографиясининг хусусиятлари ва Тинч океан антициклони шарқий чекка қисмининг таъсири билан белгиланади. Умуман область иқлими қуруқ бўлиб, ксеротермик ландшафтлар кенг тарқалган.

Кордильера тоғларининг бошқа қисмларидаги каби, тоғ тизмалари ва уларни ажратиб турувчи плато ва ботиқлар Тинч океан соҳилига параллел ҳолда чўзилган. Ғарбда ўртача баландликдаги Қирғоқбўйи тизмалари полосаси қад кўтарган; Қирғоқ бўйи тизмалари Тинч океанга тик жарлик билан тушиб келиб, кам парчаланган бўйламатектоник қирғоқлар ҳосил қилган. Фақат айрим жойлардагина қирғоқ бўйлаб соҳил бўйи пасттекисликларининг камбар полосаси ўтган. Бир жойда текис ва кемалар тўхташи учун ноқулай қирғоқ характери ўзгариб, қуруқликка Сан-Франциско кўрфази чуқур кириб борган. У Шимолий Америкадаги энг қулай табиий гаванлардан биридир. Бу бухта океан билан кенглиги 2-3 км ли Олтин Дарвоза номли чуқур бўғоз орқали туташган; бу бўғозга дунёдаги энг узун кўприклардан бири қурилган. Қирғоқбўйи тизмаларининг баландлиги 1600-2000 м га етади. Уларни баъзи жойларда Тинч океанга қуйилувчи кўндаланг дарё водийлари кесиб ўтган. Неоген охирида бутун қирғоқ полосаси тектоник ҳаракатлар таъсирида бўлган; доимий сезилиб турадиган ер ости силкинишлари ва баъзан бўладиган кучли зилзилалар бу ҳаракатларнинг ҳозирги гувоҳидир. 1906 йили зилзила вақтида Сан-Франциско шаҳрининг катта қисми вайрон бўлган. Қирғоқ бўйи тизмаларидан шарқда Калифорния водийси ясланиб ётади. Бу букилма мезозойда пайдо бўлган ва қалинлиги ҳозирги вақтда деярли 9000 м га етадиган увоқ жинслар билан тўлиб қолган. Чўкинди жинс қатламлари орасида вулканик жинслар қатламлари учрайди, водийнинг ичида эса вулкан ҳаракатлари излари бор. Шарқда Калифорния водийси улуғвор Сьерра-невада тоғ массивига бориб тугайди; бу массивни чуқур эррозион даралар ва музлик водийлари кесиб ўтган. Сьерра-невада жуда яхлит, бир бутун кўтарилган тоғдир. Унинг энг баланд чўққиси Уитни тоғи (4418 м) Аляскани ҳисобга олмаганда, АҚШ даги энг баланд тоғ тепасидир. Сьерра-неваданинг шарқий ёнбағри, ундан шимолроқда жойлашган Каскад тоғларининг шарқий ёнбағри каби, ички

плато ва ясси тоғликлари полосасига қараган. Сьерра- невада массиви билан Қояли тоғлар орасида, Кордильера ясси тоғликлари орасида энг каттаси ҳисобланган Катта Ҳавза жойлашган. Унинг ер юзаси ўртача 1500 м гача қад кўтарган, бироқ баландликлар тафовути унча катта эмас. Ясси тоғликни баландлиги 3000 м ва ундан ортиқ бўлган (Уиллер чўққиси -3982 м) ва меридионал йўналган параллел тизмалар кесиб ўтган. Тоғ тизмалари орасида чуқур ботиқлар бўлиб, булардан бири Ажал водийсининг денгиз сатҳидан чуқурлиги 85 м. Ботиқнинг бундай ном олишига сабаб шуки, 1849 йилги олтин васвасаси вақтида олтин қидирувчиларнинг бир группаси сувсизликдан ҳалок бўлган. Катта Ҳавзанинг тузилишида вулкан жинсларнинг роли жуда катта; ясси тоғликдаги тоғ тепаларининг кўпи сўнган вулкан конусларидан иборат. Ҳозирги вақтдаги жуда қуруқ континентал иқлим шароитида ясси тоғликда механик нураш ва тоғ жинсларининг нураши жараёнлари шиддатли рўй беради. Доимий оқар сувлар йўқлигидан нураган жинслар Катта Ҳавзанинг ўзида йирик чақиқ жинслар уюмлари сифатида қолади ва сойлик ҳамда тоғ ёнбағирларида қалашиб ётади. Нураган жинслар парчалари тагида кўмилиб қолган тоғ тизмаларининг қирраларигина ажралиб туради. Катта ҳавзада ясси тоғликни турли йўналишда кесиб ўтувчи кўплаб қуруқ ўзанларни ва эндиликда қисмангина кўллар билан банд сойликлар ёнбағрида яхши ривожланган кўл террасаларини кўриш мумкин. Бу рельеф шакллари иқлим илгари ҳозиргига қараганда анча сернам бўлганлигидан дарак беради.

Жануби-шарқда Катта Ҳавзага баландлиги 2000 м дан ортиқ бўлган Колорадо платоси келиб туташади. Унинг фундаменти токембрий матаморфик ва кристалли жинсларидан таркиб топган бўлиб, улар устида куйи палеозойдан то антропогенгача бўлган ёшдаги чўкинди жинслар қатламлари горизонтал ётади. Плато заминида чўккан ва қадимги чўкинди жинслар қоплами билан кўмилиб қолган токембрий ўрта массиви жойлашган. Неогенда бутун плато бирмунча кучли деформациялар таъсирида бўлиб, бунда вулканик ҳаракатлар ҳам бўлган. Бу деформациялар ясси тоғлик ер юзаси парчаланиб, сойлик ва баланд платолар ҳосил бўлишиг олиб келган; бу платолардан айрим вулкан тоғлари қад кўтарган Ясси тоғлик геологик тузилишининг барча хусусиятлари уни турли йўналишда кесиб ўтган чуқур дарё каньонларида яхши кўриниа туради. Бу каньонлар ҳозиргига қараганда анча серсув бўлган дарёлар неоген даврида тобора кўтарила борган тоғларни кесиб ўтиши натижасида пайдо бўлган. Колорадо дарёси каньони айниқса ҳайбатлидир. Катта Каньон номи билан машҳур бу каньон ҳақиқатан ҳам Шимолий Америкадаги энг ажойиб табиий ҳодисалардан биридир. Катта Каньоннинг узунлиги 350 км, энг чуқур жойи 1800 м, кенглиги баъзи жойларда салкам 25 км келади. Бу улкан водийнинг зинапоясимон ёнбағирлари деярли тик жарлик ҳосил қилган, тор эгри-бугри ўзани эса

кристалли заминни ўйиб киргак. Эрозия каньон деворларидан минора, ўткир учли чўққи ёки ажойибғаройиб харобалар кўринишида кўплаб қолдиқ шакллар ҳосил қилган; булар каньоннинг умумий манзарасига янада афсонавий тус беради. Вайоминг ҳавзасидаги базальт устун. Катта Ҳавза каби Колорадо платоси ҳозирги рельефининг шаклланишида нураш процесслари ва шамолнинг иши жуда катта роль ўйнайди. Улар чўл иқлими шароитида бўлак жинсларнинг жуда катта уюмлари ва ажойибғаройиб-рельеф шаклларини ҳосил қилган. Платонинг жанубий қисмида серманзара чўл номи билан машҳур анча катта район бор. Шамоллар бу ердаги ярақлаб турувчи оқ, қизил, тўқсариқ ва сарғиш жинсларда шамоллар иши ва нураш натижасида кўприксимон, дарвозасимон, ғорсимон; ер ости йўлакларига ўхшаш ва бошқа хил ажойиб рельеф шакллари вужудга келгаи. Колорадо платосига жануби-ғарбдан қум ва шағаллар билан қопланган пастак чўл платолар, Колорадо дарёсидан ғарбда Мохаве чўли, шарқда эса Хила чўтш туташган. Мохаве чўлида Калифорния қўлтиғидан шимолроқда Империя водийси деб аталадиган ва таги океан сатҳидан 78-85 м паст ботиқ. бор. Бу ботиқ билан қўлтиқ орасида Колорадо дарёси ётқизиқларидан ҳосил бўлган пасттекислик жойлашган. Дарё ҳозир ҳам вақт-вақти билан табиий тўғонни бузиб пастда жойлашган водийни сув босади. Шарқдан. областга Қояли тоғлар системаси туташган бўлиб, структурасига кўра шу системанинг шимолроқдаги қисмларидан кескин фарқ қилади. Қоял тоғларнинг жанубий қисми қадимги платформанинг чеккаси активлашиши натижасида пайдо бўлган типик эпиплатформа тоғлардан иборатдир, Қояли тоғлар билан шарқдаги текислик орасидаги чегара аниқ акс этмаган. Тоғлар баланд девор каби шимолдан жанубга

томон баланд тизмалар тарзида чўзилган бўлиб, бу тизмаларнинг баландлиги кўп жойларда 4000 м дан ортади. Тоғлар Миссуридан жанубга томон музлик эрозияси таъсирида кучли ўйилган. Улар атрофдаги текисликдан 1200-1500 м дан баланд жуда тик жарлик ҳосил қилиб қад кўтарган. Эрозия натижасида ҳосил бўлган устунлар ва пирамиДалар шаклидаги кўплаб қолдиқ қирлар тоғларнинг олд чеккасини ажратиб туради. Тоғлар баъзи жойларда супасимон платоларни эслатади; бу платолардан ясси сойликлар ўтган. Плато юзасида музлик ётқизиқларидан иборат бўлак жинслар уюлиб ётибди, ёнбағирларни кўплаб қир ва чуқур дарё водийлари кесиб ўтган. Миссури дарёси ва унинг йеллоустон ирмоғининг водийси бу райондаги энг катта ва аҳамиятли водийдир. йеллоустоининг юқори оқимида АҚШ нинг энг қизиқарли районларидан бири Йеллоустон миллий парки бор. Тахминан 43° ш. к. билан 41° ш. к. орасида, Вайоминг ҳавзасида бутун Қояли тоғлар системаси тобора пасая боради. Бурмаланган тоғлар чўкиб, қалинлиги бир неча минг метрли бўр даври ва кайназой горизонтал қатламлари тагида давом этади. Булар орасида кристалли ва чўкинди жинслардан тарқиб топган ҳамда букилиб тоғ занжирлари ёки эрозия натижасида силлиқланган улкан базальт устунлари ороллар тарзида тикқад кўтариб туради. 41° ш. к. дан жанубда тоғ занжирлари яна баландлашиб, 3000-4000 м га етади. Қояли тоғлар жанубий қисмида ўқ зонаси кристалли жинслардан, қанотлари эсачўкинди жинслардан тузилган антиклинал тоғ тизмалари системасидан иборат. Булар орасидаги энг катта тизмалар-Олд тизма, Ларами, Сангрё-де-Кристо ва бошқалар бўлиб, уларнинг баландлиги 4000- 4300 м га етади (Эльберт тоғининг баландлиги 4399 м). Бу тизмалар орасида кенг бўйлама водийлар жойлашган бўлиб, маҳаллий халқ уларни парклар деб атайди. Улар рельефи билангина эмас, балки ўрмонларининг йўқлиги билан ҳам ўрмонли тоғ тизмаларидан кескин ажралиб туради. Баланд тизмалар музлик ва сув эрозияси таъсирида ўйилиб кетган. Кўпдан-кўп

тизмаларни чуқурлиги баъзан 1500 м га етадиган кўндаланг водийлар кесиб ўтган. Бўлакли (чақиқ) жинслар ёмғир сувлари билан водий бўйлаб пастга тушиб келади. Юқорида айтиб ўтилганидек, область иқлими қурғоқчил бўлиб, Қояли тоғларнинг чекка ғарбий қисми ва шарқий ёнбағридагина ёғингарчилик кўп тушади. Иқлим шароитининг ўзгариши ғарбдан шарққа томон юрилганда шимолдан жанубга томон юрилгандагига қараганда анча яхши сезилади. АҚШнинг жануби-ғарбий соҳилида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг йиллик ўзгариши. Область ғарбий чеккасининг иқлими ўрта денгизбўйи иқлимига яқин субтропик иқлимдир. Бироқ рельеф хусусиятлари ва Калифорния совуқ оқимининг таъсири район иқлимига шундай хусусиятлар берадики, бу хусусиятлар уни Европа Ўрта денгизбўйи иқлимидан фарқ қилдиради. Ёғинлар асосан қишда ёғади. Қирғоқ зонасининг шимолий қисми энг сернам бўлиб, бу ерга 2000 мм гача ёғин тушади. Жанубда, Лос-Анжелос районида, ёғинлар миқдори 400 мм гача камаяди. Калифорния водийсида ҳам йиллик ёғин миқдори шимолдан жанубга томон камаяди, бироқ бу ерда ёғинлар миқдори қирғоқ полосасидагнга қараганда ёппасига камаяди. Водийнинг шимолида 750-1000 мм, жанубида эса атиги 200 мм ёғин тушади, шу сабабли бу ерларда фақат обикор деҳқончилик қилиш мумкин. Сьерра- неваданинг ёнбағирларида, айниқса унинг ғарбий ёнбағирларида, йиллик ёғин миқдори яна ошиб, 1000 мм ra етади ва ундан ҳам ортади. Ёғинлар максимуми қишга тўғри келиши сабабли уларнинг кўп қисми Сьерра- Невадада қор тарзида тушади. Айрим жойларда қор қопламининг қалинлиги 10 м га етиб, унинг оғирлигидан катта-катта дарахтлар синиб тушади.

Совуқ Калифорния оқими температуранинг ўзгарпшига анча таъсир кўрсатади. Соҳилбўйи районларда энг иссиқ ойнинг ўртача температураси ҳамма жойда+20°С дан паст. Ёз Европанинг шу кенгликдаги бошқа жойларига қараганда анча салқин. Совуқ ойларипнг ўртача температураси + 10°С. Калифорния водийсида океаннинг температурага таъсири де-ярли билинмайди. Июль ойининг ўртача температураси водийнинг шимолий қисмида +27, +28°С, жанубий қисмида эса +35 С С, энг совуқ ойнинг ўртача температураси +7, +8°С. Сьерра-невада тоғлари ёнбағирларининг энг баланд қисмида қор йил бўйи ёғади, тоғларнинг шймолий қисмида эса кар музликлари бор. Сьерра- неваданинг шарқий ёнбағирлари ғарбий ёнбағнрларига қараганда анча қуруқ, ички платоларнинг бутун территорияси эса қурғоқчил, кескин континентал иқлими билан ажралиб туради. Платога ёғинлар кам тушади, чунки тоғлар нам шамолларнинг ғарбдан шарққа қараб келишини қийинлаштиради. Ёғинлар максимуми қишга тўғри келади ва улар асосан қор тарзида ёғади. Денгиз сатҳидан пастда жойлашган сойликлар, чуқур каньонлар ва ботиқларга йилига 200 мм дан ёғин ёғади. Ёзда ёмғирлар ондасонда ва жала тарзида ёғади, шуниси ҳам борки, кўпинча ёмғир томчилари ер юзасига етиб келмай буғланиб кетади. Температура ички платоларда жуда кескин ўзгариб туради. Ёзда уларнинг ер юзаси тахминан Саҳрои Кабирдагидек исиб кетади. Ботиқларда айниқса жазирама иссиқ бўлади. 1913 й. Ажал Водийсида соя жойда +56,7°С ли температура қайд қилинган (узоқ вақт бу температура ер шаридаги абсолют максимум ҳисобланиб келган). Кечаси ер юзаси-ҳавога кўп миқдорда иссиқлик беради, натижада температура ўнлаб градус пасайиб кетади. Қишда ясси тоғликларнинг катта қисмида ўртача температура 0°С атрофида бўлиб, ҳатто ушуқ совуқлар бўлиб туради. Қояли тоғлардаги тизмалар ёнбағрига ғарбий ёнбағирлар вя ички сойликларга қараганда ёғин анча кўп тушади. Атлантикадан келадиган ҳаво

оқимлари таркибидаги намни конденсацияловчи шарқий ёнбағирларда йилига тахминан 700-800 мм ёғин тушади. Бу миқдор дарахтлар ўсиши учун бемалол етади. ёпиқ сойликлар ва ғарбий ёнбағирлардаги ёғинлар миқдори 300-400 мм дан ошмайди. Шимолда, қояли тоғларнинг этаклари яқинида январнинг ўртача температураси - 20°С, июлнинг ўртача температураси тахминан +20°С. Жанубда энг совуқ ойнинг ўртача температураси 0°С га яқин, энг иссиқ ойнинг ўртача температураси эса +30°С га етади. Тоғлар анча совуқ. Қор чизиғи шимолда салкам 3000 м, жанубда эса салкам 4000 м баланддан ўтади. Музликлар жанубда бирмунча кичик бўлиб, шимолда, барчаси кар типида бўлишига қарамай, анча каттадир. Областнинг геоморфологик ва иқлимий шароити гидрография тармоқларининг зич бўлиши.га имкон бермайди. Тоғ тизмаларининг ғарбий ва шарқий чеккаларидангина кўпдан-кўп дарёлар бошланади. Кордильера тоғлариюшг бу қисмида асосий сувайирғич Қояли тоғлардан ўтади. Шимолий Американинг катта дарёларимиссури, Риогранде ва Калорадо баланд тоғ зонасидан бошланади. Бу дарёлар ва уларнинг ирмоқлари қор- ёмғир аралаш сувлардан, шимолда эса, музлик сувларидан тўйинади. Режими беқарор ва оқими унча катта бўлмаган кўпдан-кўп кичик дарёлар бутунлай ёмғир сувларига боғлиқдир. Бу дарёларнинг айримлари кучли ёмғирлардан кейингина тўлиб оқадиган ва бу вақтда атрофни қаттиқ емириб кетадиган вақтинчалик сув оқимларидан иборат. Дарёлар суви Қояли тоғларнинг қуйи минтақаси ва водийларда суғориш учун кенг фойдаланилади. АҚШ нинг жануби-ғарбидаги Сьерра-невада тизмаси ҳам катта гидрография тугуни ҳисобланади. Унинг ғарбий ёнбағирларидан музликлар ёки қорлар эришидан сув оладиган кўплаб дарёлар оқиб тушади. Энг катта дарёлари-Сакраменто ва Сан-Хоакин Калифорния водийсидан оқиб ўтиб Сан-Франциско қўлтиғига қуйилади. Кичикроқ дарёлар Қирғоқ тизмаларидан бошланиб, Тинч океанга қуюлади. Дарёларнинг кўп қисми ёзда тоғларда қор эриганда, соҳилдаги дарёлар эса қишки ёмғирлар даврида тошади.

Сьерра-невада тизмасидан оқиб тушувчи дарёлар жуда катта хўжалик аҳамиятига эга. Калифорния водийси интенсив субтропик деҳқончилик райони бўлиб, деҳқончилик деярли ҳамма жойда ерларни суғоришни талаб қилади. Деярли бутун Катта Ҳавза дарёлари океанга оқиб чиқмайди ва, умуман, ер усти дарёлари ҳзмда қолдиқ кўлларининг жуда-кўплиги билан характерланади. Кўлларнинг кўпи оқмас бўлиб, суви анча шўр. Улардан энг каттаси 1300 м баландда жойлашган Катта Шўр кўл муфассал текширилган. Унинг чуқурлиги атиги 5 м бўлиб, сув сатҳи доим ўзгариб туради, ўтган аср ўрталаридан бери сув сатҳи 5 м пасайди. Кўл сувининг шўрлиги 277% 0 га етади. Кўл қирғоқлари ва лагуналарда доимо ош тузи ва глаубер тузи тўпланади; бу тузлар қазиб олинмоқда. Катта Ҳавзанинг баъзи бир кўллари, масалан Юта кўли оқади, унинг суви шўрланган эмас ёки кам шўрланган. Колорадо платоси ва ундан жанубда жойлашган чўл районлардан океанга қуюлувчи доимий дарёлар оқиб ўтади. Булар Колорадо дарёси ва унинг ирмоқлари Қояли тоғлардан бошланади ва ёмғир ҳамда тоғдаги қор сувларидан тўйинади. Баҳорнинг охири ва ёзда уларнинг сув сарфи кескин ортади, бошқа фаслларда суви жуда камаяди. Колорадо дарёсининг йиллик оқими (М. И.

Йосемит водийси. Масалан, Колорадо яқинида йил давомида сув сатҳи 15-18 м ўзгаради. Колорадонинг кўп ирмоқлари жаладан кейин ёки қорлар эриган вақтдагина асосий дарёга етиб бориб, йилнинг қолган фаслида қумларга сингиб кетади. Баъзи бир вақтинчалик дарёлар типик сел оқимига ўхшаб, кичикроқ ҳайдалган жойларни шағал ва лойқа билан кўмиб кетади. Барча дарёлар ерларни суғоришда фойдаланилади. Бу жиҳатдан Колорадо дарёсининг аҳамияти айниқса каттадир; унга тўғон ва сув омборлари қурилган. Шунингдек, Катта Шўр кўлга қуюлувчи майда дарёлар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу кўллар ўзининг атрофидаги аҳолиси зич саноат районини сув билан таъминлайди. Бироқ АҚШ нинг бу қисмида бир бутун суғорув системаси йўқ; шу сабабли аҳоли гоҳ қурғоқчиликдан, гоҳ тез-тез бўлиб турадиган ҳалокатли тошқинлардан доимо зарар кўради. Кордильера тоғларида тупроқ-ўсимлик қоплами, ҳамма жойдаги каби, рельеф ва ёғинлар миқдорига қараб ғарбдан шарққа томон ўзгаради. Қирғоқ тизмалари илгари тоғ тепаларигача қизил калифорния дарахти редвуд (Sequoia semperirens), ореган қарағайи ва бошқа хил дарахтлар ўсган игна баргли ўрмонлари билан қопланиб ётарди. Эндиликда бу ўрмонлар анча кесилиб кетган. Ўрмонлар жанубга томон чаппараль типидаги бутазорлар билан алма-шинади. Чаппараль кам ёғин районлардабирламчи, ўрмони кесиб юборилган жойларда эса-иккиламчи ўсимлик типи сифатида тарқалган.

Калифорния водийсида типик субтропик ўсимликлар ўсади. Водийнинг таги ва ёнбағирларининг қуйи қисмлари жигарранг тупроқлар билан қопланган, дарё водийлари бўйлаб эса аллювиал тупроқлар тарқалган. тмишда водий тагини ўтлар қоплаб, улар қишда кўм- кўк бўлиб ўсиб, баҳорда гуллаган ва ёзда қуриб қолган. Водийнинг энг қурғоқчил қисмларини чаппараль типидаги буталар эгаллаган. Тоғ ёнбағирларининг қуйи қисмларида ҳозиргача доимий яшил дуб ва сариқ қарағайнинг кичик-кичик ўрмонлари ўсади. Секвойя Ҳозирги вақтда Калифорния водийсининг ҳеч қаерида табиий ўсимлик қоплами сақланиб қолмаган, чунки унинг табиий шароити субтропик ўсимликлар, айниқса мевалар етиштириш учун қулайлигидан, у бутунлай катта субтропик деҳқончилик районига айлантирилган. Бутун водийда бирон-бир мевали ўсимлик: узум, олма, нок, шафтоли ёки сабзавот етиштиришга ихтисослашган кўплаб шаҳарлар ўсиб чиқди. Совуқ тушмайдиган айрим районларда, апельсин ва лимон етиштирилади. Сьерра-невада ёнбағирларида табиий ўсимликлар анча сақланиб қолган. Уларнинг Калифорния водийсига қараган пастки қисмлари тахминан 1000 м баландликкача бутасимон дубзорлар билан, ундан юқори қисмлари эса-қанд қарағайи ва сариқ қарағай, кедр ҳамда пихта ўрмонлари билан қопланган.

Салкам 1500 м баландда улкан секвойя ўсган кичик-кичик ўрмонлар сақланиб қолган. Тугаб бораётган ва ёғочи қаттиқ бу дарахтнинг баҳайбат танаси деярли 100 м га, эни 10 м гача етади. Улкан секвойя дарахти уч минг, ҳаттотўрт минг ййл яшайди. Бу дарахт деярли бутунлай кесиб юборилган, илгариги ўрмонлардан сақланиб қолганлари эса эндиликда ноёб ўсимлик сифатида муҳофаза қилинади. Сьерра-невада тоғларининг 3000 м дан баланд қисмлари альп ўтлоқлари билан қопланган. Тизманинг шарқий, қуруқроқ ёнбағри қуйи қисмида ўт-шувоқ ўсимлик қоплами, юқорида эса қарағай-арча сийрак ўрмонлари билан қопланган. Сьерра-невададан шарққа томон дарахт ўсимликлари деярли учрамайди. Бу ерда қуруқ дашт ва субтропик чўл ландшафтларига хос тупроқ ва ўсимлик турларини учратиш мумкин. ёғин энг кўп тушадиган тоғ ёнбағирларида баъзан арча ва мажмағил қарағай сийрак ксерофит ўрмонлари участкалари учрайди. Бироқ бу ўрмонли участкалар майдони жуда кичикдир. Территориянинг катта қисмида, бўз тупроқларда қуруқ ўт ўсимликлари қоплами ёки шувоқ устун туради. Мохаве чўлининг баҳорги манзараси. Катта Ҳавза кўлининг атрофларида тупроқлар шўрланган бўлиб, ўсимликлари жуда сийракдир. Бу ерда шўралар, баъзи бир олабута турлари, сал дарахти, шўрадошлар оиласига кирувчи шарсимон буталар ўсган жойлар учрайди. Жанубда ҳақиқий бутазор тундра ўсган жойлар бор; уларда кактусдошлардан устунсимон кактус, юкка ва агавалар катта роль ўйнайди.

Уларга тўқ майда баргли креозот бутаси, мескит ва бошқа хил кўп йиллик тиканли буталар аралашиб ўсади. Бу чўл ўсимликлари қоплами орасида ҳеч унумсиз, тўзима қумли ва тош қурумли жойлар учрайди. Бу жойларнинг аҳолиси кам. Аҳоли асосан фойдали қазилмалар қазиб олинадиган, сувлари бўлган ва ҳар ер-ҳар ерда ҳайдаб, экин экиладигак ерлари бор тоғ этаклари яқинида яшайди. Бу ерларда мевали боғлар, сабзавот ва полиз, буғдой ва арпа экилган майдонларни учратиш мумкин. Ерларнинг бир қисми, айниқса тоғ ёнбағирларида яйлов сифатида фойдаланилади. Жанубда индеецларнинг бир неча қабиласи яшайди; улар бу ерларга анча илгари ҳайдаб чиқарилган бўлиб, ярим кўчманчи чорвачилик ва обикор деҳқончилик билан шуғулланадилар. Қояли тоғлар ёнбағирларида яна ўрмонлар учрайди. Улар шимолда ғарбий тилоғоч, дуглас пихтаси, ели, тсуга, туядан таркиб топган, жанубда сариқ қарағай, арча ва оқ пихта кўп тарқалган. Тоғларнинг шимолий қисмида ўрмонлар тоғ тизмаларининг ёнбағирларинигина эмас, балки бутун водийни ҳам эгаллайди. Водийларда жанубга томон ўрмонлар тугаб, улар ўрнини дашт типидаги ўт ўсимликлари олади. Тоғларнинг юқори қисмларини айниқса шимолда, субальп ва альп ўсимликлари-қоплаган. Кўриб ўтилган область табиий шароитига кўра АҚШ нинг энг хилма-хил ва қизиқарли қисмидир. Унда катта-катта қўриқхоналар бунёд этилган. Йосемит водийсидаги қўриқхоналар ва Сьерра-невада тоғларида Секвойя қўриқхонаси энг машҳурдир, Қояли тоғларда эса машҳур Йеллоустон миллий парки бор. Йеллоустон миллий парки майдони 9000 км 2 ва баландлиги 2100-2500 м ли баланд платони эгаллайди. У ҳамма томондан тоғлар билан ўралган. Плато вулкан жинслари к у л, лава ва брекчиялардан таркиб топган. Парк аввало вулканик жараёнлар оқибатлари туфайли ажойибдир; вулканик жараён қояли тоғларда умуман суст ривожланган, бироқ жуда катта

майдонни эгаллаган. Паркдаги энг диққатга сазовор нарса бир неча юзлаб гейзерлардир. Улкан гейзери ҳар уч кунда отилиб, ундан кўтарилган сув фонтани 91 м га етади, сувининг иссиқлиги +94,8°С. Эски хизматчи гейзери ҳар 50-70 минутда +90,4°С сувни 42 м баландликка отади. Қўриқхонада мингдан ортиқ иссиқ булоқ бор, булар орасда паркнинг шимолий қисмидаги Мамонт булоқлари айниқса машҳурдир. Гейзер ва булоқлар атрофида эритмадан ажралиб чи-қадиган кремнийоҳактошли бирикмалар кўп миқдорда тўпланади. Улар турли рангда: пушти ранг, ҳаваранг, ва сарғиш тусда товланади. Бу ётқизиқларгейзер ҳамда булоқлар атрофида бутун бир террасаларни ҳосил қилади ва совуб улгурмаган сувлар бу террасалардан оқиб тушиб туради. Сув баъзи бир террасалардаги пастқам жойларда туриб қолиб, кичкинагина кўллар ҳосил қилади. Йеллоустон платосининг юзасида музлик ётқизиқлари тўп-тўп бўлиб уйилиб ётади ва платони чуқур каньонсимон водийлар кесиб ўтган. Қўриқхонадаги энг катта Йеллоустон кўли 2770 м баландликда жойлашган бўлиб, чуқурлиги деярли юз метрга етади. Қўриқхонанинг деярли бутун территорияси игна баргли ва майда баргли ўрмонлар билан қопланган. Мана шуларнинг барчаси туфайли Йеллоустон парки ғоятда гўзал ва мафтункор районлардан бири бўлиб, унинг табиати айни вақтда қояли тоғларнинг Катта бир қисм-и шароитини характерлайди. Қўриқхона 1872 йили барпо этилганлигидан, унинг табиий шароити ва ландшафтлари яхши сақланган. Қўриқхонада АҚШ нинг турли областларига хос фауна вакиллари кўп. У ерда бизонлар, гризли айиғи, қора айиқ, буғулар яшайди.

Похожие

Марказий Хитой

Марказий Осиё

Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Шимолий Америка қирғоқлари ёнидаги океанлар

Шимолий Америка. Шаклланиш тарихи, релъефи ва фойдали казилмалари