Ландшафт хакида тушунчалар - География - Рефераты

Ландшафт хакида тушунчалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

www.arxiv.uz Ландшафт ҳақида тушунчалар Режа 1. Ландшафт ҳақида тушунчаларнинг вужудга келиши 2. Ландшафт қобиғининг географик қобиқда тутган ўрни 3. Ландшафтшуносликда турли йўналишларнинг пайдо бўлиши 4. Ландшафт тушунчаси ҳақида ғоялар

www.arxiv.uz Ландшафт сўзи аслида немисча бўлиб, ўзаро алоқадорлик ва боғлиқликни акс эттирувчи суффикс, адабий тилда манзара, жойнинг кўриниши деган маънони англатади. Ландшафт атамаси географияга даставвал деярли бир вақтда А.А.Борзов. Л.С.Берг, Д.Ф.Морозовларнинг илмий ишлари орқали табиий географик мужассама сўзининг синоними сифатида кириб келган. Кейинчалик ландшафт тушунчасини чуқурлаштириш ва унинг таърифини мукаммаллаштириш жараёнида табиий географлар уч гуруҳга бўлиниб кетишди. Биринчи гуру ҳ табиий географларнинг фикрича ландшафт ҳам худди р е- льеф, иқлим, тупроқ, ўсимлик тушунчалари каби умумий тушунчалардир. Бу ҳолда ландшафт атамаси хо ҳ лаган кўламда табиий географик мужассамларга нисбатан, уларнинг ка тт а-кичиклигидан қатъий назар ишлатилиши мумкин. Бу тушунча тарафдорлари (Ф.Н.Милько в , Д.Л.Арманд, ІО К.Ефремов, В.И.Прока - ев кабилар) фикрича ландшафт бизнинг к ў з ў нгимизда тар и хий шакилланган ва узлуксиз ривожланишида бўлган у ёки бу табиий г е о график мужассама қ иёфа - сида намоён бўлган ўзаро боғлиқ ва алоқадорлик бўлган нарса, ҳодисаларнинг йиғиндисидир. Ландшафтга б е рилган ушбу таърифдан к ў риниб турибдики, ландшафт ҳам, табиий географик мужассама ҳам иккаласи бир нарсадир. Табиий ҳудудий муж - ассама сўзи аниқ ифодага эгалигига қ арамай, атама сифатида но қ улай. Шунинг учун табиий ҳудудий мужассама сўзининг маъносини англатадиган, аммо қисқагина ва ишлатилишда қулай бўлган ландшафт атамасидан фойдаланиш маъқулландн. Унинг фикрича Ер юзасидаги барча ландшафтлар биргаликда Ернинг ландшафт қопқоғи ташкил қилади. Бу ҳолда "ландшафт қобиғи" атамаси "Географик қобиқ" атамасининг синоними сифатида ишлатилади. Ернинг ландшафт қобиғи деганда, Ф.Н.Мильков (1970) географик қобиқдан фарқли ўлароқ, унинг ўрта қисмида литосфера, атмосфера,

www.arxiv.uz гидросфераларнинг бевосита бир-бирига туташиб ва фаол таъсир этиб турадиган ҳамда органик ҳаёт ривожланишига энг қулай шароит юзага келган юпқа (қалинлиги 200-250 м гача бўлган) қатламни тушунади. Ф.Н.Мильков географик қобиқнинг ичида 4 та қатламни ажратади: 1. Юқори ҳаво қатлами; 2. Ўрта ландшафт қатлам и ; 3. Ландшафт орасидаги сув қатлами; 4. Қ уйи (литосфера) тош қатлами; , Иккинчи гуру ҳ географлар таъкидлашича ландшафт маълум бир ҳ удудни эгаллаган, ўзига хос хусусиятга эга бўлган регионал б и рликдир. Масалан, Н.А.Солнцев ландшафтни асосий г еографик бирлик деб қ арайди ва геологик тузилиши, рельеф шакллари, ер ости ва е р усти сувлари , м икроиқлими , тупроқ хиллари, фитогеоценозлари ўзаро боғлиқ бўлган бирикмалари қонуний ва типик қайталаниб турадиган генетик жиҳатидан бир бутун ҳудудни ландшафт деб ата й ди. Ландшафтнинг таърифини бошқачарок ва қисқаро қ қилиб А.Г. И саченко (1991) қуйидагича таърифлайди: Ландшафт - ма ҳ аллий кўламдаги геотиз и м - ларнинг ўзига хос йиғиндисидан иборат бўлиб ўзининг зонал ва азонал б е лги - лари бўйича бир бутун ҳамда г е н е тик жиҳатидан яхлит геотиз и мдир . А.Г.Ис а- ч е нко фикрича ландшафт ўзидан кичик геотизимлар йиғиндисидан иборат бўлиши билан бир вақтнинг ўзида , ўзидан катта ва мураккабро қ тузилган геот и зимнинг бир қисми бўлиб хизмат қилади . Шунинг учун ландшафтларни ҳосил бўлишини географик ривожланиши ва табақаланиши натижаси деб қараш керак. Ундан ташқари ландшафт табиий географик мужассамаларининг таксаномик тизимида шундай бир по ғ онани эгалайдики, у ўзининг ва зонал хусусиятлари бўйича бир бутундир. Демак. табиий географик рай о н ра йо н - лаштиришнинг энг кичик ва қулай асосий бирлигидир. А .Г.Исаченко фикрича ландшафт ва табиий географ и к район иккаласи бир нарсадир. Бу ҳ олда ландшафт бир контурлидир. Ер юзасида бир ландшафт бир марта учрайди.

www.arxiv.uz Учинчи гуру ҳ географлар ландшафт т и поло г ик бирликдир деган тушунча тарафдорларидир. Улар ландшафтларнинг нисбатан бир хилл и ги тушунчасига асосланадилар. Бунда ландшафт маълум х арактердаги ҳудуд ёки жой деб қаралади. Бунда н ташқари ландшафт табиий компонентлар (геолог и к тузилишлари рельеф , т упроқ, ўсимлик ва ҳ .к) нинг д и алектик бирлиги, мажмуаси ҳ амда нисбатан бир хил бўлган табиий географик мужассама деб қаралади. Ландшафтларни уларнинг ҳ удудий тарқалишидан қатъий назар хусусиятларига қараб аниқланади. Ла н дшафтга нисбатан бундай к ў з қарашнинг фаол тарғиботчиси Н.А.Гвоз - децкийнинг (1973) аташича, ландшафт-таб и ий географик мажмуа с ининг тури, кичик тури, хилидир. Масалан, геоморфологияда рельеф тури , тупроқшунос - лик д а тупроқ тури , хили тушунчалари қайси маънода ишлатилса, табиий географияда ҳам шундай маънода ишлатилиши керак. Масалан, дашт тупроқ - лари дейилган и дек, дашт ландшафтлари дейиш мумкин. Ландшафт типологик бирлик сифатида катта-катта майдонларни ҳам ёки кичик жойни ҳ ам эгаллаши мумки н . Б ир ҳолдаги ёки бир турдаги ландшафт маълум ҳудудда катта-катта учраши яъни кўп контурли бўлиши мумкин у ёки бу ландшафтнинг тарқалиши ареали , ҳудуди у ёки бу туп р о қ ёки рельеф т у рининг тарқалиши ареали каби узук бўлиши мумки н . Ана шундай ландшафтларнинг маълум бир йи ғи ндиси табиий гео г рафик районларни ташкил қилади. Н.А.Гво з децкий фикрича табиий географик ре г ион ал бирликлар в а ландшафт типологик бирликлари икки хил тизимидаги бирликлардир. Улар географик қобиқнинг таби и й географик табақаланишини ўрганишдаги икки хил ё н даш иш нинг натижасидир. Ландшафтлар регионал б ирлик деб қ аралганда улар орас и даги ҳар хилликка кўпроқ эътибор берилса, типологик бирлик деб қ аралганда унинг нисбатан бир хиллигига эътибор берилади. Лан д шафт тушунчасига н и сбатан юзага келган бу уч хил қараш ландшафт - шуносли к да ҳосил бўлган уч йўналиш дейилса ҳам бўлади.

www.arxiv.uz Ландшафтшуносликка ба ғ ишланган кўпгина илмий асарлар , дарслик ва қўлланмаларда асосан юқорида баён этилган уч хил тушунча ҳақида ва уларнинг моҳияти ҳақида сўз юритилади. Аммо уларнинг қайси бири ҳақида яқин, қайси бири тўғри деган саволга жавоб беришда муаллифлар у ёки бу гуруҳга қўшилиб кетадилар. Биз ҳам ана шу саволга жавоб излаш жараёнида йирик ландшафтшунос олим, Москва давлат униве р ситетининг профессори В.А.Николаев илмий изланишларининг натижаларига эътибор беришга ҳаракат қ илдик. Бу олимнинг 1979 йили босилиб чиққан "Регионал ландшафтшунослик муаммолари" деган китоби унинг қарийб 20 йилдан орти қ рок ва қт ни ў з ичига олган илмий изланишларнниг самарасидир. Бу изланишлар асосида В.Л.Николаевнинг Қ озо ғи стон даштларида олиб борган ландшафтларни аниқлаш, харитага тушириш , т аърифлаб бериш , ландшафтларнинг тузилиши , динамикаси , ривожланиши , ё ши кабиларни аниқлаш ҳамда ландшафтларни хўжалик нуқтаи-назаридан баҳолаш , у ларнинг р и вожланиш келажагини олдиндан айтиб бериш каби масалаларни ҳал қилиш мақсадида т ў планган жуда катта хажмдаги илмий маълумотлар и ётади. В.А.Николаевнинг фикрича ландшафтни фақат ўзига ўзига хос хусусиятига эга бўлган регионал бирлик деб қараш ҳам, ёки уни ф ақ ат типологик бирликдир деб қараш ҳам бир ё қ ламаликка олиб келади. Ва ҳ оланки, Н.А.Гвоздецкийга ў хшаб, ландшафтни типологик бирлик деб тушуниш ҳар бир ко н крет ландшафтни та ҳл ил қилишдан келиб чиқиш и керак. Ҳар бир ла н дшафт-табиий географик жиҳатдан ўзига хос . А ммо бир вақтнинг ўзида у қандайдир бир т ипологик умумийликнинг бир қисмидир. Худди шунга ў хшаш фикрн и биз Н.А.Сол н цевнинг шо г ирдлари Г.Н.Анненская ва бошқалар (1962) ишида ҳам учратамиз . У ларнинг ёзиш лар ича ландшафт ҳам унинг мор ф ологик қ исмлари ҳам бошқа ҳар қандай қ ўламдаги табиий географик мужассам а лар каби ҳам регионал, ҳам типологик йўналишда ўрганилиши мумкин. Бу борада А.Г.Исаченко (1991) ў з фикрини қуйидагича билдиради :

www.arxiv.uz ҳ одисаларни турларга ажратиш, уларни ў рган и шдаги типологик ён дошиш ҳар қандай илмий изланишнинг, жумладан ландшафт изланишларнинг ҳам зарурий шартлардан биридир. Аммо тур тушунчасига ў тгунга қадар маълум миқдорда муайян объектларни ўрганиш керак. Чунки ландшафт тури табиатда объектив мавжуд бўлган кўплаб муайян мавжуд ландшафтларни илмий умумлаштириш орқалигин а аниқла на ди. Ландшафтшунослик соҳасидаги изланишларда алоҳида лик билан умумийликнинг бирлиги ва қ арама -қ аршилигини эътироф этишимиз керак. Алоҳида муайя н ландшафт ҳақидаги маълумотларсиз умумлаштириш мумкин эмас. Шунда й қилиб, Ер юзасида объектив мавжуд ландшафтларни маълум белгиларига қараб умумлаштириш, яъни хил , тур, синф кабиларга бирлаштириш мумкин экан. Юқорида келтирилган фикрларга хулоса қилиб айтганда ландшафт гене т ик жиҳатдан бир бутун бўлган геотиз и мдир. У бир геологик тузилиши, битта рельеф тури, бир хил иқлими ҳамда фақат шу ла н дшафтга мос бўлган, д и намик жиҳатда н боғлиқ бўлган урочишелар йиғиндисидан иборат. Ландшафт бир жиҳатдан қ араганда зона, провинция округ, район каби регионал геоти зи мларни ташкил қилувчи энг оддий геотизимдир. У географик қобиқнинг э нг оддий ва энг кичик т ўқ имаси (бирлиги) бўлса, иккинчи жиҳатдан ўзидан кичик бўлган урочише, фация каби кўп яруслик ва динамик геогизимдир. Ландшафт қўш ни ла н дшафтлар билан модда ва энергия алмашиниши орқали доимо ўзаро таъсирда бўлиб турадиган очиқ геотиз и мдир.

Похожие

Жанубий Испаниядаги ландшафт

Бузилган ландшафтлар тушунчаси хакида

Коинот ва ер ҳақида замонавий тушунчалар

Узбекистон пахта толасининг сифати хакида

Карши шахри номининг тарихий тадрижи хакида