Кашкадарё округи - География - Рефераты

Кашкадарё округи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

www.arxiv.uz К ашқадарё округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Қашқадарёнинг ўзига хос хусусияти Қашқадарёнинг қуйи қисмидаги суғориладиган тақир туп роқли аллювиал текисликлар ландшафти. 3. Район ҳудудида қуйидаги ландшафт турлари мавжуд.

www.arxiv.uz Округ Ўзбекистон ҳудудининг жанубий қисмидаги Қарши ботиғини ўз ичига олади. У шимолда Қоратепа, Зирабулоқ, Зиёвуддин тоғлари билан, шарқда Ҳисор тизмасининг жануби-ғарбий қисмининг қуйи этаклари билан ўралган. Қашқадарё округининг жанубидан Ўзбекистоннинг Туркманистон билан бўлган давлат чегараси ўтади. Ғарбда эса округ Қуйи Зарафшон округи билан чегарадош. Жарқоқ ва Денгизкўл платолари бу иккала округни бир- биридан ажратиб туради. Округ ўзининг вужудга келиши ва йер юзасининг тузилиши жиҳатидан шимоли-шарқдаги Ҳисор-Зарафшон округидан фарқ қилади. Чунки Ҳисор- Зарафшон округи палеозой ва мезозой чўкинди ва отқинди ётқизиқлари билан қопланган, герўин ва алҳп оро генетик жараёни таъсирида бурмаланган. Қашкадарё округи эса қалин аллювиал, пролювиал ва эолаккумулятив жинсларидан иборат бўлиб, уларнинг тагида туб жинслар ётади. Аллювиал пролювиал жинслар комплекси ўзларининг ёшига кўра ўрта ва юқори антропоген даврига хосдир. Округнинг ўрта кисмидаги қирлар ва қолдиқ тоғлар эса бўр, палеоген ва неоген давр жинсларидан ташкил топган. Қашқадарё округининг йер юзаси ўрқир текисликдан иборат бўлиб, шимолдан, шарқдан ва жануби-шарқдан ғарбга томон чўзилгандир, жануби- ғарбга томон эса пасайиб боради. Бироқ бу округ ҳудудида онда-сонда (пастроқ) қолдиқ тоғлар ва платолар ҳам учраб туради. Қарши шаҳрининг шимолида Қўнғиртоғ (517 м), Қосон шаҳрининг жанубида косонтоғ, Маймоқтоғ (500 м), Сандиқли қумлигининг шарқида Оловуддинтоғ (485 м), округнинг ғарбида Жарқоқ платоси (397 м) ва Денгизкўл (380 м) платоси, Қарши, Нишон, Қарноб, Малик чўллари ва Сандиқли қум чўли каби қатор чўллар бор. Округнинг марказий қисмида аллювиал жинслар билан қопланган Қарши воҳаси жойлашган. Қарши воҳасининг ғарби Сандиқли қумлиги билан туташиб кетади. Сандиқли қум чўлининг юзаси қаторқатор қум тепалари ва марзалардан иборат. Бундан ташқари, бу йерда кўчма .қумлар ва тақирлар ҳам учрайди.

www.arxiv.uz Округнинг ғарбида жуда катта Қарши чўли бор; унинг йер юзаси Қарши воҳасига нисбатан паст (300—250 м) бўлсада, лекин унда ўнқирчўнқир йерлар кўп. Паст йерларда Дўлатлишўр, Шўрсой, Оқжайронсой, Сўхташўр, Чорбойшўр, Ёммошишўр ва бошқа шўрхоклар, тақирлар ҳосил бўлган. Қарши чўли шимол ва шимоли-ғарбга давом этиб, Қарноб ва Малик чўлларига қўшилади. Қарноб чўлининг мутлоқ баландлиги 250—300 м бўлиб, шимолда Зиёвуддин тоғига туташади, ғарб томонга пасайиб, Тошлоққум ҳамда Учқум қумликларига айланади. Қарноб чўли тошлоқ, тақир ва шўрхок йерлардан иборатдир. Унинг жануби Малик чўлига туташиб кетади. Малик чўли ғарбдан шарққа 65 км чўзилган. Қарши чўлининг жанубида Нишон чўли жойлашиб, йер усти тузнлиши жиҳатидан текисликдан ва улар орасида платосимон баландликлардан иборат. Ўша баландликларнинг энг муҳимлари Қорақир (мутлоқ баландлиги 500 м), Дўлталитоғ (514 м), Оловуддинтоғ (485 м) ва бошқалар. Булар ичида Қорақир сув эрозияси натижасида жуда ҳам парчаланиб, жарликлар вужудга келган. Шу сабабли йерли халқ Қорақирнинг ўша жарлар жуда кўп бўлган шарқий қисмини «Саксон дара» деб аташади. Қашқадарё округининг иқлими континентал иқлим бўлиб, ёзи иссиқ, қуруқ ва узоқ давом этади, қиши эса унча совуқ эмас. Округнинг қиши илиқ (январнинг ўртача ҳарорати 0°+2°С). бўлиб, ўсимликлар деярли йил бўйи ўса беради. Лекин баъзан Арктика ҳаво маосаси кучайиб кетганда тоғлардан ошиб ўтиб, округ ҳароратини пасайтириб юборади. Натижада айрим вақтларда энг паст ҳарорат —22° —29°С га тушиб кетади. Ёз эса иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати +28° +29°С) ва узоқ бўлиб, энг юқори ҳарорат 43° —47°С га чиқади. Округда 0—24 кун давомида ҳарорат 0-9С дан паст бўлиб, 284—298 кун давомида ҳарорат +5 дан юқори бўлади. Қашқадарё округида бахорги охирги (Совуқ тушишнинг ўртача муддати 16—25 мартга, кузги биринчи совуқ тушишнинг ўртача муддати эса 21 октябр—14 ноябрлар орасига тўғри келади, бинобарин, совуқсиз кунларнинг ўртача муддати 209—

www.arxiv.uz 242 кун атрофида бўлиб, ўша даврдаги фойдали ҳароратнинг йиғиндиси 2564°—2864°С га, вегетаўия давридаги ҳароратнинг йиғиндиси эса 4900°— 5300°С га йетади. Бундай иқлим шароити ингичка толали пахта ва бошқа иссиқсевар ўсимликларни йетиштиришга тўла имкон беради. Лекин ёзда округ ҳудудига гармсел эсиб, қишлоқ хўжалик экинларига катта зарар йетказади. Сўнгги йилларда Қарши чўлининг ўзлаштирилиши туфайли, иҳота дарахтзорларини кўпайиши сабабли гармсел кучи заифлашмоқда. Округда ёғин миқдори унинг релефига кўра ғарбдан шарққа томон ўзгаради. Энг кам ёғин—180 мм, унинг ғарбий, текислик қисмига тўғри келади ва шарқда, тоғ олди қия текисликларида 550 мм ёғин ёғади. ёғиннинг асосий қисми куз-қиш-баҳор фаслларида ёғади. Йиллик ёғин миқдорининг 45 —50 фоизи баҳорга, 37—40 фоизи қишга, 10—15 фоизи кузга тўғри келади. Ёз округда қурғоқчил бўлиб, йиллик ёғин миқдорининг фақат 0—3% и тушади. Ёғиннинг бир қисми қаттиқ ҳолда тушиб, бир йилда ўртача 2 кундан 17 кунгача қор эримай туради ва қорнинг қалинлиги январ-феврал ойларида ўртача 5—7 см га йетиши мумкин. Қашқадарё округида қишда энг кўп шамол шарқий томондан, ёзда эса шимоли-ғарбий, ғарбий томондан эсади. Шамолнинг йиллик ўртача тезлиги секундига 1,9—3,0 м атрофида бўлади. Лекин ёзда шимоли-ғарбдан ва ғарбдан қуруқ шамоллар эсганда тезлиги ўртача секундига 3,7 дан 4,2 м га йетади. Округда иқлим қуруқ ва йер юзаси текис бўлиб, оқар сувлар кам. Қашқадарёдан ташқари доимий оқувчи дарё йўқ. Округнинг шимолий қисмидаги тоғлардан бошланадиган сойлар эса Қашқадарёга йетмасдан йўл- йўлакай бутунлай суғоришга сарф бўлиб кетади ёки ёзда бутунлай қуриб қолади. Қашқадарё (322 км) Ҳисор тизмасининг тоғтош довони яқиг нидан, 3000 м баландликдан бошланиб, Муборак шаҳридан 10 км шимоли-шарқда қумлар орасида ғойиб бўлиб кетади.

www.arxiv.uz Қашқадарёнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у тоглардан сув йиғиб, округга келганда бутунлай суғоришга сарф бўлади. Қашқадарё текисликка чиққач, Жиндарё, Оқсув, Танхоз, Яккабоғдарё, Ғузордарё каби ирмоқларни қўшиб олади. У тоғли қисмида, тоғ водийда тез оқса, текислик қисмида эса дарё водийси кенгайиб, секин оқади ва қуйи қисмида бир неча тармоқларга бўлинади. Буларнинг энг муҳимлари Маймандарё, Қамашидарёдир. Қашқадарё текисликка чиққач секундига 50 м3 ёки йилига 1575 млн. м 3 , миқдорда оқим ҳосил қилади. Лекин бу сув округ ҳудудида суғоришга бутунлай сарфланади. Қашқадарё округининг шимолий қисмида жойлашган Қоратепадан 20 га яқин сойлар бошланади. Баҳорда бу сойларда сув кўпайиб тошади. Ёзда бу сой сувлари камаяди ҳамда суғоришга сарфланади. Бу сойларнинг энг муҳимлари Шўрабсой, Макридсой, Оёқчисой, Қалқамасой ва бошқалар. Қашқадарё тоғлардаги қорлардан ва кичик-кичик музликлардан, бахорги ёғинлардан тўйинади, шу сабабли унинг суви баҳорда кўпайиб, ёзда ва қишда камайиб қолади. Ииллиқ сув миқдорининг 64,0 фоизи мартиюн ойларига, 11,7 фоизи июлсентябр ойларига тўғри келади. Шу сабабли, ҳавзадаги баҳорги тошқин сувларни тўплаб, сўнгра ёзда экин далаларига оқизиш мақсадида Қашқадарёда сув сиғими 500 млн. м 3 бўлган Чимқўрғон, сув сиғими 18 млн. м 3 бўлган Қамаши (Лўқликўл), Рузордарада сиғими 283 млн. м 3 бўлган Пачкамар сув омборлари қурилган. Шунингдек, округ ҳудудида Амударёдан сув олувчи Шўрсой ва Толимаржон сув омборлари ҳам бор. Қарши чўли яна Эски Анҳор канали орқали Зарафшон дарёсидан ҳам сув олади. Бу ишлар Қарши чўлида асрлар оша қақраб ётган қўриқ йерларди ўзлаштиришга имкон беради. Қашқадарё округининг йер юзасида сув кам бўлсада, лекин йер ости сувининг катта заҳираси бор. Бу йерда тўртламчи давр, ётқизиқлари орасидан чиқувчи сувлар ҳозирги пайтда чорвачиликни сув билан таъминлашда катта ролҳ ўйнамоқда. Шунингдек, бўр, палеоген, неоген давр ётқизиқлари орасидан шифобахш иссиқ маъданли сувлар топилган.

www.arxiv.uz Округдаги жуда кўп қишлоқ, ишчи посёлкалари ва шаҳарларининг сув қувурлари ўша йер ости суви ҳисобига ишлайди. Қашқадарё гидрогеологик районида йер ости сувининг ишлатилиш миқдори секундига 9,8 кубометрни ташкил этади. Қашқадарё округи тупроқ қоплами унинг она жинсига, релефига, йер ости сувларининг хусусиятига ва иқлимига борлиқ ҳолда ҳудуд бўйича бир хил тарқалган эмэс. Қашқадарё қайирларида аллювиалўтлоқ, қисман ботқоқўтлоқ тупроқлар мавжуд бўлса, суғориладиган йерларда ўтлоқ-воҳа, бўз-воҳа тупроқлари тарқалган. Округнинг ғарбида шўрлашган сурқўнғир, қум ва қумли тақир, тақир шўрхок тупроқлар жойлашган. Қарши чўлида оч бўз тупроқлар, чўлнинг шарқий баландроқ қисмида эса типик ва тўқ бўз тупроқлар тарқалган. Қарши чўлидаги Дўлталишўр, Шўрсой, Сухташўр каби ботиқларда шўрхок тупроқлар учрайдй. Округда асосан ксерофит ўсимликлар ўсади. Округнинг жануби- ғарбида, яъни Когон-Қарши темир йўлининг жанубидаги мустаҳкамланган, қумли йерларда шувоқ, илоқ, қора саксовул, қуёнсуяк, кизил қандим, эфемерлардан сариқбош, ёлиқора; бир йиллик ўсимликлардан қирққиз, қумтариқ; кўп йиллик ўсимликлардан эса чайир, уррочи селин, туяпайпоқ ўсади. Округнинг шимолишарқидаги оч бўз тупроқли йерларда қўнғирбош, ранг ва ксерофит ўсимликлардан темир жусан, шувоқ, оқ қуврак; шўрхок ўсимликлардан пашмак, шўра, Қарши вохасининг атрофидаги тақирли йерларда бузоқбош, ҳар хил шўралар ўсади. Округнинг шарқий тоғ олди қисмида эса буғдойиқ, каврак, қарғаоёқ, Қашқадарё қайирларида қамиш, юлғун, янтоқ учрайди. Округнинг жануби-ғарбидаги қумли чўлларда (Сандиқли қумлигида) Қизилқумга хос ҳайвонлардан геккон ва думалоқбош калтакесаклар, қум бўғма илони, эчкемарлар, гилли чўлда эса каспий геккони, кемирувчилардан қўшоёқ, юмронқозиқлар учрайди. Аҳён-аҳёнда жайрон, жайра ва бошқа ҳайвонлар учраб қолади. Қашкадарё округининг табиий ресурслари хилма-хилдир. Бу йерда

www.arxiv.uz табиий газ, нефт, мармар ва бошқа қазилмаларнинг муҳим конлари бор. Қашқадарё округида пахтачилик ва бошқа қишлоқ хўжалик экинларлнинг ўсиши ҳамда чорвачиликни ривожланиши учун қулай иқлим ва йер ресурслари мавжуд. Бу йерда суғоришга яроқли 1,5 млн. гектар қўриқ йер бор бўлиб, шундан Қарши магистрал каналининг ишга туширилиши муносабати билан 200 минг гектари ўзлаштирилиб, суғоршшоқда. Округдаги қўриқ йерларни ўзлаштириш учун ҳозир Қарши магистрал канали орқали Амударёдав сув оладиган Толимаржон (сув сиғими 1033 млн м 3 сув тўпланади) ва Шўрсой сув омборлари (сув сиғими 2,5 млрд. м 3 га мўлжалланган) қурилган. Қашқадарё округи ўз навбатида Қуйи Қашқадарё ва Қарши каби табиий- географик районга бўлинади. I. Қуйи Қашқадарё райони округнинг жануби-ғарбини ва Сандиқли қумлигининг шарқий қисмини ўз ичига олиб, қумли ҳамда тўртламчи давр аллювиал текисликларидан, туби шўрхок ёки тақирлардан ташкил топган берк ботиқлардан иборат. Район округдаги қиши энг совуқ (январнинг ўртача ҳарорати 0° атрофида), ёзи иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати +30°) ва қуруқ (йиллик ёғин миқдори 200 мм) ҳудуд ҳисобланади. Бундай иқлимий шароитда сурқўнғир, қумли чўл ва ўтлоқ, шўрхок тупроқлар вужудга келиб, шувоқ-шўра, эфемер- шўра, янтоқ ва тўқай ўсимликлар ўсади. Район қуйидаги ландшафтларга бўлинади. Сурқўнғир тупроқларда жузғун, бурган ва оқ саксовул каби ўсимликлар ўсувчи дўнг, марза ва бархан қумликлардан иборат бўлган аллювиал текисликлар ландшафти. Бу ландшафт Сандуқли қумлигини ўз ичига олади. Юлғун ўсадиган тақир ва шўрхок тупроқли аллювиал текисликлар ландшафти. Бир йиллик шўралар ўсувчи, шўрхокли делта текисликлар ландшафти. Бу ландшафт берк Шўрсой ботиғини эгаллайди. Қашқадарёнинг қуйи қисмидаги суғориладиган тақир туп

www.arxiv.uz роқли аллювиал текисликлар ландшафти. II. Қарши табиий-географик райони ғарбда Қуйи Зарафшон округи, жануби-ғарбда Қуйи Қашқадарё табикйгеографик райони билан, шарқда эса Ҳисор-Зарафшон округи билан чегараланади. Район ўз ичига Қарши, Қарноб ва Нишон чўлларини олади. Релефи жиҳатидан текис бўлсада, уни Қашқадарё ва унинг ирмоқлари ва вақтли сойлар кесиб, нураган. Текисликларда қадимий қолдиқ тоғлар — Майманоқтоғ, косонтоғ, Қўнғиртоғ ва бошқа баландликлар жойлашган. Район Қашқадарё округидаги қиши нисбатан илиқ (январнинг ўртача ҳарорати 0° атрофида), ёзи эса иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 28—29°), ёғин миқдори нисбатан кўпроқ (200—400 мм) ҳудуд ҳисобланади. Булар ўз навбатида районда оч бўз тупроқ тарқалиб, ҳар хил ўтлар, хусусан эфемер ва эфемероид ўсимликларнинг ўсишига имкон берган. Район ҳудудида қуйидаги ландшафт турлари мавжуд. Пролювиал аллювиал йўл билан вужудга келган ҳамда қўнғирбош ва ранг қорабош ўсувчи оч бўз тупроқли тоғ олди текисликлар ландшафти. Қўнғирбош ва рангқорабош ўсувчи оч бўз тупроқли пролювиал текисликлар ландшафти. Бу ландшафт асосан ўз ичига Қарноб чўлини олади. Қўнғирбош ва қорабош ўсувчи оч бўз тупроқ тарқалган ва емирилган (нураган) паст тоғлар ландшафти. Бу ўз ичига Майма Ноктоғ, Косонтоғ, Қўнғиртоғ ва бошқа қолдиқ тоғларни олади. Суғориладиган оч бўз тупроқли пролювиалаллювиал текисликларнинг маданий ландшафти.

www.arxiv.uz Ф ойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Кизилкум округи

Фаргона округи

Cурхондарё округи

Боботог округи

Гарбий Тяншан округи