Cурхондарё округи - География - Рефераты

Cурхондарё округи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

C урхондарё округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Сурхондарё округини ғарбдан, шимолдан ва шарқдан ўраб турган тоғлар 3. Палеоген ва неоген ёткизиқлари 4. Термиз-Денов табиий-географик райони

Округ Ўзбекистоннинг энг жанубий қисмидаги Шеробод-Сурхон водийсининг текислик қисмларини эгаллайди. Сурхондарё округи ғарбда Келиф-Шеробод-Сариқамиш паст тоғлари ва Сурхон тоғлари, шимоли- шарқида Ҳисор тизмасининг жанубий ёнбагри, шарқда эса Боботоғнинг ғарбий ёнбағирларининг қуйи қисми билан ўралган. Унинг жанубий чегараси эса Амударё орқали ўтади. Округ геологик тузилиши жиҳатидан Ҳисор-Зарафшон окрутидан фарқ қилади, у синклинал ботиқда жойлашган ҳамда неоген ва антропоген даврнинг қалин аллювиал ва пролювиал ётқизиқлари билан тўлган. Бу ботиқда ҳозир ҳам неотектоник жараёнлар давом этмоқда, округ атрофидаги тоғлар кўтарилйб, ботиқ чўкиб бормоқда. Округнинг ғарбий қисмида жойлашган, Амударёдан Шеробод шаҳригача чўзилган Келиф-Шеробод ва Шеробод водийсидан шимоли- шарққа чўзилган Шеробод-Сариқамиш паст тоглари жуда ҳам йемирилган бўлиб, бўр даврининг гиллари, палеогеннинг оҳактошлари ва доломитларидан тузилган. Амударё, Сурхондарё ва Шеробод дарёсининг қайир ва кўҳна қайирлари антропоген даврининг қум ва шағалларидан ташкил топган бўлиб, уларнинг устини анча қалин қумоқ, лёссимон жинслар қоплаб олган. Суохондарё округи шимоли-шарқдан жануби-ғарбга тахминан 170 км чўзилган. Округнинг шакли учбурчакка ўхшайди, жануби-ғарбий қисмида эса кенгаяди ва 110—115 км га йетади, шимоли-шарқий қюсмида эса кенглиги атиги 15—20 км дир. Округда баландлиги 270—550 м келадиган қия текисликлар кўп. Лекин тоғлардан оқиб тушадиган кўпданкўп дарёлар, сойлар текисликни парчалаб, ўнқирчўнқир жарлар ҳосил қилган. Сурхондарёнинг ўнг қирғоғида Эски Термиз, Учқизил (414 м), Занг, ховдор (557 м), Оққўрғон ва чап қирғоғида Жайронхона, Кўкайди. Лалмикор (500 м), Оқтоғ (750 м) каби марзалар бор. Ховдоғ марзаси шимолга қараб давом этади ва Қизириқдара чўлига туташиб кетади. Бу чўл лёссли жинслардан иборат бўлиб, мутлоқ баландлиги

400—500 м га йетади. Қизириқдара чўли ва ховдор марзаси Сурхондарё воҳасини Шеробод воҳасидан ажратиб туради. Шеробод воҳаси Шеробод дарёсининг жуда катта ёйилма конусида жойлашган бўлиб, марказий қисмида ботқоқ босган пастроқ йерлар ҳам бор. Бу ёйилма конуслар қум ва шағаллардан ташкил топган. Округнинг энг паст йерлари Амударё қайирларида жойлашгандир. Бу кайир ва кўҳна қайирлар устини қумоқ, қумлар ва шағаллардан иборат бўлган аллювиал ётқизиклар қоплаган. Округнинг жанубий қисмида қумликлар бор. Булардан энг муҳими Ховдор ва Учқизил марзаларининг шарқидаги Катта қумдир. Округда тақир, шўрхоклар, Амударё соҳилларида эса боткоқ босган йерлар учрайди. Округнинг ўрта қисмидан Сурхон дарё оқиб ўтиб ,бир неча қайир ва кўҳна қайирларни хосил қилган. Бу кўҳна қайирларнинг нисбий баландликлари 3—12 ликга йетади ва баъзи йерларда тикка кўтарилиб кетади. Улар устини эса қалин (30—90 м) қумоқ ва лёссимон жинслар қоплаб олган. Бу юмшоқ жинслар оқар ва вақтли сувларнинг иши туфайли ювилиб, жарлар ҳосил қилган. Сурхондарё округини ғарбдан, шимолдан ва шарқдан ўраб турган тоғлар ёзда ҳам, қишда ҳам хаво массаларининг округга ўтишига анча тўсқинлик килади. Шунинг учун ҳам округ бутун республикамиздаги энг иссиқ ўлкадир (йиллик ўртача ҳарорати 7°С). Ёз қуруқ ва жазирама иссик, қиш юмшоқ ва илиқ келади; шунинг учун ҳам субтропик ўсймликлар ўса олади. Январнинг ўртача ҳаоорати +1°, +4С° бўлади. Лекин баъзан қиш ойлари анча совиб кетиб, энг паст ҳарорат —20°, —27°С га тушади. Июлнинг ўртача харорати +28°, +32°С, энг юқори ҳарорат эса +42, + 48 даража бўлади. Термиз шаҳрида ёз кунларида ҳарорат ҳатто +50 °С гача кўтарилади. Ҳарорати +5°С дан юқори бўлган кунларнинг сони бир йилда 290—320 га йетади. Вегетаўия даврида ҳароратлар йиғиндиси 5500°—5960° бўлади. Сурхондарё округида баҳорда охирги совуқ тушишнинг ўртача муддати 2—15 мартларга, кузги биринчи совуқ тушишнинг ўртача муддати эса 20— 25 октябрларга тўғри келиб, совуқ бўлмайдиган кунлар миқдори 227—266 га

тенг. Округда ҳарорати 0°С дан пастга тушмайдиган давр нолга тенг, бинобарин вегетаўияли қиш 94—100% ни ташкил этади. Ваколанки, бу кўрсаткич Қашқадарё округида 51—66%, Қуйи Зарафшон округида 41—55%, Тошкент-Мирзачўл округида 33—46%, Қуйи Амударё округида 0—4%. Сурхондарё округидаги бундай қулай иқлимий шароит субтропик ўсимликларни ўстириш, ингичка толали пахта, шакарқаминг каби иссиқсевар ўсимликлар экишга имкон беради. Округ тоғлар орасидаги берк ботиқда жойлашганлигидан ёғин кам (133 —360 мм). Ёғин миқдори ҳудуд релефининг тузилишига боғлиқ бўлиб, жануби-ғарбдан шимоли-шарққа томон кўпайиб боради: округнинг жануби- ғарбий текислик қисмида (Термизда) бир йилда 133 мм ёғин тушса, шимоли- шарқий қисмида (Денов районида) 360 мм га йетади. Ёғиннинг асосий қисми баҳор ва қишда (88% и) ёғади, ёзда эса ёғин жуда кам, (2%) тушади. йериннинг бир қисми қор ҳолида ҳам тушади, лекин у узоқ сақланмайди. Қор округда баъзи йиллари умуман ёрмайди, баъзи йиллари эса 15 кундан 23 кунгача қор ёгиб, қалинлиги 1—2 см га йетиб, 5— 7 кун эримай туриши мумкин. Бундай қишлар камданкам бўлиши мумкин. Округда ғарбий, жануби-ғарбий ва шимоли-шарқий шамоллар энг кўп эсади. Шамолларнинг тезлиги бир хил эмас, ўртача тезлиги секундига 2,6 м. Аммо баъзан тезлиги секундига 15 м дан ошадиган кучли шамоллар ҳам бўлиб туради. Округ жануби-шарқий қисмининг иқлимига жануби-ғарбдан эсувчи қуруқ, чангтўзонли «афғон» шамоли салбий таъсир кўрсатади. Баъзан бу шамол соатлаб, ҳатто суткалаб эсиб, қишлоқ хўжалик экинларига катта зарар йетказади. Сурхондарё округининг йер усти сув ресурслари унча кўп эмас. Округнинг асосий дарёси Сурхондарё бўлиб, Тўполондарё ва Қоратоғдарёларнинг қўшилишидан вужудга келади. Уша икки дарёнинг қўшилган йеридан Амударёгача Сурхондарёнинг узунлиги 169 км бўлиб, секундига ўртача 120 м 3 ёки йилига 3,78 млрд. м. 3 сув оқизади.

Тўполондарё Қоратоғдарёга нисбатан серсув. Унинг ўртача йилдик сув сарфи секундига 52 м 3 бўлса, Қоратоғдарёники 23 м 3 дир. Сурхондарё Тўполондарё ва Қоратоғдарёнинг қўшилган йеридан Амударёгача бўлган қисмида 60 га яқин сойларга қўшилади. Бу сойларнинг знг муҳимлари: Тошкўприксой, Оққопсой, Шўрчисой, Қуруқсой, Лалмикорсой ва Ловловсойлардир. Бундан ташқари, уни Сангардоқ ва Хўжаипок каби катта ирмоқлари бор. Округнинг иккинчи муҳим дарёси Шерободдарёдир. У Амударёнинг ўнг охирги ирмоғи ҳисобланиб, Иррали ва Қизилсой дарёларининг қўшилишидан ҳосил бўлади. Дарёнинг умумий узунлигв 186 км, ўртача кўп йиллик сув сарфи тоғдан оқиб чиққач, 7,5 м 3 /сек га тенг. Округ дарёлари асосан округ атрофини ўраб турган тоғлардага қорларнинг эришидан ва ё|мғир сувларидан тўйинади. Шу сабабли дарёларнинг суви баҳорда кўпайиб, йиллик оқимнинг 58—68% ини ўтказади. Ёзда дарёларнинг суви камайи6 қолади ва йиллик оқимнинг фақат 11—15 фоизи оқади, холос. Округ дарёларининг баҳорги тошқин сувларини тўплаб колиш мақсадида Сурхондарёда Жанубий Сурхон (сув сиғими 800 млн. м 3 ), Учқизил (сув сиғими 165 млн. м 3 ) сув омборлари қурилган. Округдаги сув танқислигига барҳам бериш мақсадида Аму-Занг машина канали хам курилган. Гидрогеологик жиҳатдан округ Шеробод-Сурхондарё артезиан ҳавзасига кириб, йер ости сувларига жуда бой. йер ости сувларининг ишлатилиш миқдори секундига 33,9 м 3 ни ташкил этади. йер ости сувлари бўр, палеоген, неоген ва антропоген давр ётқизиқлари орасида учрайди. 1000—2000 м чуқурликдаги йер ости сувлари бўр даври ётқизиқлари орасида учраб, минераллашган, термик сувлардир. Уларнинг ҳарорати 60°— 70°С гача бўлиб, қазилганда ўзи отилиб чиқади. Палеоген ва неоген ёткизиқлари орасидан сув 140—150 м чуқурликдан чиқиб, минераллашган ва иссиқ. Антропоген давр ётқизиқлари орасидаги

сувлар кам минераллашган бўлиб, чучук ва ҳарорати ҳам пастдир. Округнинг текисликлар қисмида оч бўз тупроқ бўлиб, таркибида 1 — 1,5% чиринди бор. 500 м дан баланд жойларда оддий бўз тупроқ учрайди. Оддий бўз тупроқ оч бўз тупроққа нисбатан чириндига бой (1,5—2%). Округнинг грунт суви йер бетига яқин бўлган жануби-ғарбий районларда шўрланган тупроқ, гил (соз) жинслардан иборат бўлган йерларда эса тақир бўз тупроқ учрайди. Округнинг жанубий қисмидаги қум массивларида қумли чўл тупррқлар кўпчиликни ташкил этади. Баъзи йерларда кўчиб юрувчи кичик-кичик кумликлар ҳам учрайди. Сурхондарё, Амударёнинг қуйи қайирларида эса аллювиал ўтлоқ, ўтлоқ-ботқоқ тупроқлар ҳам мавжуд. Округнинг Сурхондарё, Шеробод воҳаларидаги бўз тупроклар табиий хусусиятларини йўкотиб, суғориладиган маданий воҳа тупроқларига айланган. Шу сабабли табиий ўсимликлар ҳам жуда кам. Табиий ўсимликлар кўпроқ ҳайдаб экин экилмайдиган жойларда учрайди, Округда қўнғирбош — ранг ўсимлик жамоаси кўп тарқалган; лолақизғалдоқ, нўхатак каби бир йиллик эфемерлар хам ўсади: кўп йиллик ўсимликлардан келинсупурги, оқ куврак ва бошқалар, шўрхок йерларда зса сета ва саған кабилар учрайди. Округнинг қумликларида (Каттақум) ўсимликлардан қандим, оқ саксовул, черказ, тароҳбош, ялтирбош ўсади, дарё водийларининг қуйи қайирларида ва айниқса Амударёнинг ўнг қирғоқларида юлғун, жийда, туранғил, терак, қамиш, савағич ўсадиган тўқайлар бор. Округда бўри, тулки, жайрон, каламуш, қўшоёқ, юмронқозиқ, кўрсичқон каби ҳайвонлар билан бирга Ҳиндистон майнаси, қалдирғоч, кўршапалак каби субтропик зонага хос бўлган вакиллар ҳам бор. Тўқайзорларда буғу, тўқай мушуги, қирғовул, бухоро буғусув (хонгул), ёввойи чўчқа, чиябўри, тулки, ғоз, ўрдак учрайди. Округда ўқилон, геккон калтакесаги, туркистон кобраси (кўзойнакли илон), жайра, тасқара, сўфитўррай, чил, каклик ҳам бор, Сурхондарё округи табиатнинг ажойиб қисмини, хусусан Амударё тўқайзорларини ва Кўҳитанг тоғ ландшафтининг ва у йердаги ўсимлик ва ҳайвонларнинг баъзи турларини

ҳимоя қилиш мақсадида Сурхондарё қўриқхонаси ташкил этилган. Қўриқхона майдони 28014 гектар бўлиб, икки қисмдан иборат. Биринчи Қирмиз 1960 йили ташкил этилган собиқ Пайғаммаорол қўриқхонасини ўз ичига олади. Бу қисм Термиз шаҳридан 20 км масофада, Амударё ўртасидаги, эни 5 км, бўйи 15 км, майдони 4 км 2 бўлган оролда жойлашиб, унда тўқай ландшафти ва у йердаги ўсимликлар (баланд бўйли камишзорлар, илонпечак, ёввойи жийда, тол, тераклар) ҳамда ҳайвонлар (хонгул, тўнғиз, тулки, тўқай мушуги, чиябўри, қуён, тождор тустовуқ, илонлар) ҳимоя қилинади. Сурхондарё қўриқхонасининг иккинчи қисми собиқ Кўҳитанг буюртмасини ўз ичига олиб, тоғ ландшафти ҳамда морхўр, Бухоро тоғ қўйи, бургут ҳимоя остига олинади. Шунингдек, бу қўриқхона ҳудудида Зароудкамар археологик ёдгорлигй ҳам жойлашган. Сурхондарё округининг энг муҳим табиий ресурслари унинг қазилма бойликлари, сувлари, иссик иқлими ва унумдор тупроқларидир. Округдаги энг муҳим қазилма бойликлар нефт ва табиий газдир. Округдаги иккинчи муҳим табиий ресурс бу йер ости сувларидир. Гидрогеологларнинг маълумотига кўра Сурхондарё ва Шеробод артезиан ҳавзасидан фақат неоген ётқизиқлари орасидагина катта сув заҳиралари бор. Округдаги фақат антропоген жинслари орасидаги сувлардан фойдаланилса, қўшимча яна 30 минг гектар йерни суғориш мумкин. Лекин бу йер ости сувларидан ҳозирча кам фойдаланилмоқда. Фақат Жайронхона, Кўкайди, Лалмикор каби жойларда қазилган минералтермик сувлардан даволашда фойдаланилмоқда. Округ Ўзбекистондаги ягона қуруқ субтропик иқлимли райондир. Бу йерда ингичка толали пахта учун иссиқ йетарли бўлган давр 240—250 кун. вегетаўия давридаги ижобий ҳароратлар йиғиндиси 5960° га йетади, қиш илиқ (январнинг ўртача ҳарорати + 1, +4°С). Шу сабабли, округнинг Денов районида қуруқ субтропик илмий текшириш институтининг Жанубий Ўзбекистон зонал тажриба станўияси жойлашган бўлиб, у йерда шакарқамиш, ўитрус ўсимликлари, хурмо, чой, анор, анжир, пекан ёнғоғи

каби ўсимликлар ўстирилмоқда. Сурхондарё округи ўз навбатида Термиз-Денов, Шеробод табиий- географик районларига бўлинади.- I. Термиз-Денов табиий-географик райони ўз ичига Сурхондарё водийсини, хусусан унинг ҳозирги замон ва кўҳна қайирларини олади. У шарқдан ва жануби-шарқдан Боботоғ этаклари билан, шимолдан Мачитли тоғи билан, шимоли-ғарбдан Сурхонтоғ билан, ғарбдан Хоудор-Учқизил марзалари билан, жанубдан эса Амударё билан чегараланади. Район атрофи тоғлар билан ўралиб, қуруқ субтропик иқлим билан тавсифланади. Унинг қиши илиқ (январнинг ўртача ҳарорати 2, 8°), ёзи эса қуруқ ва иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 429 +31°), +10° дан юқори бўлган кунлардаги ҳароратнинг йиғиндиси 5100—5700° га йетади, ўсимликлар йил бўйи вегетаўиясини давом эттиради. Районда қуйидаги ландшафтлар учрайди. Қамиш ва тўқай ўсимликлари ўсувчи, ўтлоқ ботқоқ, аллювиал тупроқли қайирлар ландшафти. Сугориладиган бўз, аллювиал ўтлоқ ва тақир тупроқлари тарқалган маданий ландшафт.Эфемер ўсимликлари билан қопланган, оч бўз тупроқли, лёссли сертепа текисликлар ландшафти. Бу ландшафт Лалмикор ва Оққопчирай даштини ўзлаштирилмаган йерларини ўз ичига олади. Илоқбутасимон псаммофит тур ўсимликлар ўсувчи аллювиал текисликларнинг эол қум ландшафти. Бунга дўнг ва марзаси мон қумлардан ташкил топган Сурхондарёнинг ўнг қирғоғидаги Каттақум ва чап қирроридаги Улоққирилди қумлари киради. Мезокайназой негизига эга бўлган, шувоқ ўсувчи сурқўнғир тупроқли паст тоғлар ва баландликлар ландшафти. Бунга Сурхондарёни нуйи қисмининг ўнг соҳилида жойлашган Ховтоғ, Учқизил баландликлари ва чап соҳилида жойлашган. Жайронхона ва Оқтоғ киради. II. Шеробод табиий-географик райони асосан Шеробод чўлини ўз ичига олиб, шарқдан Ховтоғ ва Учқизил баландликлари орқали Термиз-Денов

районидан ажраб турса, жанубда Амударё билан, шимоли-ғарбда Келиф Шеробод марзаси билан, шимолида эса Шеробод-Сариқамиш марзаси билан чегараланади. Район Шеробод дарёсининг ёйилма конусини ва делтасини хамда Амударёнинг янги ва иккита эски қайиғини ўз ичига олиб, Ўзбекистондаги энг илиқ қиш (январнинг ўртача ҳарорати +4,0°) ва энг иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 432,1°) ёз бўладиган ҳудуди. Районда ёғин кам (йиллик ёғин миқдори 150—160 мм) тушиб, вегетаўияли қиш 100% га йетади. +10° дан юқори бўлган кунларидаги ҳароратнинг йиғиндиси энг кўп бўлиб, 5700— 5960° ни ташкил этади. Район ўз навбатида қуйидаги ландшафтга бўлинади. Қамиш ҳамда тўқайзорлардан иборат, ўтлоқ ва ботқоқ қайир аллювиал тупроқлари тарқалган ҳозирги замон делта ландшафти. Бу ландшафт Амударёнинг янги ва иккита эски қайиғинкўз ичига олади. Шувоқ ўсувчи, сурқўнғир тупроқли тоғ олди пролювиал текисликлар ландшафти. Бу ландшафт Келиф-Шеробод марзасининг тоғ олди текисликларини ўз ичига олади.Тақир ва ўтлоқ тупроқли аллювиал текисликлар маданий ландшафти. Шеробод чўлининг асосий қисмини эгаллаган маданий ландшафт.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи

Боботог округи

Гарбий Тяншан округи