Боботог округи - География - Рефераты

Боботог округи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

www.arxiv.uz Боботоғ округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Ёғин округда ҳудуд ва йил фасллари 3. Район релефи 4. Нурота табиий-географик райони

www.arxiv.uz Боботоғни ғарбдан Сурхондарё, шимолдан Ҳисор, шарқдан Қофирнихон, жанубдан эса Амударё водийлари ўраб туради. Биз округнинг шарқий чегарасини шартли равишда Ўзбекистоннинг Тожикистон билан бўлган давлат чегараси орқали ўтказамиз. Боботоғ округида бўр ва палеоген, неоген давр ётқизиқлари ривожланган бўлиб, улар алҳп тектоникаси таъсирида кўтарилиб қолган. Боботоғ республикамизнинг тоғли округлари ичида ўзининг геологик тузилиши ва ривожланиш тарихи жиҳатидан энг ёш ўлка ҳисобланади, бу ердаги кекса тоғ жйнслари бўр даврига хос бўлиб, тоғнинг энг баланд қисмлари ва замини қизил гил, қизил қумтош, қизил мергел, конгломерат ҳамда оҳактошлардан иборатдир. Тоғларнинг қуйи қисмларида эса палеоген ва неоген давр оҳактошлари, мергеллари, қизил қумлари ва конгломератлари учрайди. Округнинг тоғ этакларида, дарё водийларида ва ботиқларда антропоген даврнинг аллювиалпролювиал ётқизиқлари, лёссли қумлоқ, шағал ва бошқа ётқизиқлари кўп учрайди. Боботоғ округи релефига кўра ҳам Ҳисор-Зарафшон округидан фарқ қилади; бу ерда қояли, қиррали баланд чўққилар учрамайди. Тоғлар паст бўлиб, емирилган ва бир неча массивларга бўлиниб кетган. Булар ичида энг муҳими Боботоғдир. Боботоғ Ҳисор тоғидан Ҳисор водийси орқали ажралган бўлиб, жанубда то 37° 30 шимолий кенгликкача тахминан 100 км чўзилган. Тоғнинг жанубий қисми Тусунтоғ, Туртоғ сўнгра Қакитоғ деб аталиб то Амударё водийсигача чўзилиб тушади. Лекин округ ҳудудига Боботоғнинг фақат ўзи киради, унйнг жанубий қисми Тожикистонга қарайди. Округ худудида Боботоғнинг ўртача баландлиги 1200 — 1500 м. Энг баланд қисми эса 38° шимолий кенгликдаги Заркоса, чўққисидир (2290 м). Боботоғ бу чўққидан шимолга ва жанубга пасая боради, 1900—1800 м га тушиб қолади. Тоғ ассиметрик тузилган, шарқий ёнбағри тик бўлиб, Кофирниҳон водийсига бирданига пасайиб тушади. Аксинча, ғарбий ёнбағри

www.arxiv.uz кенг ва узун бўлиб, Сурхондарё округига томон аста-секин пасайиб боради. Округ кучли денудаўия жараёнига дучор бўлган, уни дарёлар, сойлар жуда ўйиб юборган. Бунинг устига карст жараёни тоғ релефини анча мураккаблаштирган. Боботоғнинг гипсли жинслар тарқалган ва оҳак ётқизиқларидан ташкил топган шарқий ёнбағрида карст жараёни ғарбий ёнбағрига нисбатан кенг тарқалган. Аксинча, лёсс ва лёссимон жинслардан иборат бўлган ғарбий ёнбағрида эса суффозион релеф шакллари мавжуд. Боботоғ ўзининг геоморфологик тузилиши жиҳатидан анча парчаланган постовли ҳудуд ҳиеоблансада, лекин унинг ўқ қисми вақтли сувлар иши натижасида вужудга келган чуқур канҳонсимон водийлар орқали бир неча қиомларга бўлиб юборилган. Бунинг устига Боботоғнинг шимолий қисмини баланд жойларига ёғиннинг нисбатан кўпроқ тушиши туфайли вужудга келиши ҳар ҳил ётқизиқлар ва тупроқларни ювиб она жинсларни ювилишига сабабчи бўлган. Боботоғнинг ғарбий ёнбағри ва тоғ олди релефи жихатидан сув ва шамол эрозияси туфайли ўнқир–чўнқирлардан иборат. Бундай релеф шакллантириш айниқса лёсс ва лессимон жинслардан ташкил топган. Агар бу ҳудудларда содир бўлаётган эрозияни олди олинмаса, у ҳолда бэдлендга айланиб қолиши ҳам мумкли. Боботоғнинг шимолий қисмини шарқий ёнбағри Қофирниҳон дарёси орасида аллювиал пролювиал тупроқлар жойлашиб, кўпроқ гипсли жинслардан ташкил топгап. Шу габабли текислик карстсуффозион жараёнга дучор бўлиб, ўпқонлар, ўралар, жарлар тез-тез учраб турадн. Округ тоғли ўлка бўлишига қарамай, қиши илиқ, ёзи жуда иссиқ бўлади. Бунинг асосий сабаби ўлканинг жанубида жойлашганлиги ва шимолдан, шарқдан кагга катта тоғлар билан ўралганлигидир. Шу сабабли округда йилнинг ҳамма ойларининг ўртача ҳарорати 0°С дан юқори бўладн. Фақат Заркоса чўққиси атрофида январ–феврал ойларининг ўртача ҳарорати 19 0 С дан паст. Округнинг қуйи қисмида январнинг ўртача ҳарорати +2°С бўлса,

www.arxiv.uz баланд қисмларида +1°С га яқин бўлади. Лекин энг паст ҳарорат баъзан — 25°С га тушади. ез оилари эса жуда иссиқ ва қуруқ, июлнинг ўртача ҳарорати 20°—28°С бўлади. Вегетация давридаги ҳароратнинг йиғиндиси Л.Н. Бабупжин маълумотига кўра округнинг 500 м. гача бўлган балаидликларида 5200° ни ташкил этса, 650 м. баландликларда 4700—5000°, 900 м. баландликда 4000— 4700°, 1100 м. баландликларда эса 4200—4400° га тушиб қолади. Ҳарорати +10° дан юқори бўлган давр тоғнинг қуйи қисмида 235—240 кун атрофида бўлса 1200 м. дан баландликларда 220 кунга тушиб қолади. Ёғин округда ҳудуд ва йил фасллари бўйлаб нотекис тақсимланган. Округнинг унча баланд бўлмаган жанубий қисмида ёғин кам 250—300 мм, баланд ерларида 500 мм га етади. Ёз жуда қурғокчил келади. Округда доимий оқар дарёлар йўқ. Асосий сойлари Файзова, Хўжагулсум, Арғамчи ҳисобланиб, баҳорги намгарчилик вақтида сувлар кўпайиб, ёзда камайиб ёки бутунлай қуриб қолади. Округнинг лёссли жинслардан иборат бўлган (600 м баландликкача) паст ерларида оч бўз тупроқлар кўп, лёсс қавати округда шифобахш иқлим бойликлари, сув, мевали ва доривор ўсимликлар мавжуд. Туркистон — Нурота округи Туркистон ва Нурота каби табиий-географик районларга бўлинади. I. Туркистон табиий-географик райони ўз ичига Туркистон, Молгузар тизмаларини ва Сангзор водийсини олиб, шимолда Тошкент-Мирзачўл округи билан, шарқда ва жанубда Тожикистон билан, ғарбда эса Сангзор водийси орқали Нурота райони билан чегараланади. Релефи бир хил эмас. Унинг жанубида мутлақ баландлиги 3400 м. га етувчи Туркистон тоғи ва унинг ғарбий давоми ҳисобланган Чумқортоғ ва Қизилқанар тоғлари жойлашган, районнинг шимолида эса Молгузар тоғлари жойлашиб, шимолга ётиқ, жанубга — Сангзор водийсига тик ёнбағир ҳосил қилади. Туркистон тоғи билан Молгузар тоғи орасида Савгзор водийси жойлашиб, унинг юқори қисмида баландлиги 3000 м га етади.

www.arxiv.uz Туркистон райони Нурота районидан округнинг энг баланд қисмларини эгаллаганлиги, қилшинг нийбатан совуқдиги (январнинг ўртача ҳарорати — 3—4° атрофида), ёзнинг салқинлиги (июлнинг ўртача ҳарорати 22—23° атрофида), ёвиннинг кўплиги (ўртача йиллик ёғин миҳдори 420—450 мм), қурғоқчиликни кузатилмаслиги (билан фарқ қилади. Шунингдек, Туркистон районида ўрмонлар, хусусан арчазорлар катта маидонни ишғол қилади. Район қуйидаги ландшафтларга бўлинади. Сангзор водийсининг ўрта қисмяни ўз ичига олувчи қўнғир бош ва қорабош ўсувчи типик (аоосий) бўз тупроқли лёссли ўрқирдан иборат бўлган текисликлар ландшафти. Бодомча ва буғдойиқ ўсувчи тўқ бўз ва жигарранг тупроқли Туркистон ва Молгузар тоғларининг қуйи ёнбағир ландшафти. Туркистон ва Молгузар тоғларининг 1400—2800 м (тоғ минтақаси) баландликларини ўз ичига олган, арчазорлар мавжуд бўлган қорамтир тоғ ўрмон ва жигарранг тупроқли тоғлар ландшафти. Туркистон тизмасининг энг баланд (яйлов минтақаси) қисм ларида жойлашган алҳп ўтлоқлардан иборат бўлган тоғли ландшафт. Бу ландшафт ҳудудида қояли, музқорлар қоплаган жойлар ҳам учрайди. 5. Районнинг халқ хўжалигида ўзлаштирилган қисмларидаги маданий ландшафт. II. Нурота табиий-географик райони ўз ичига Қўйтош-Нурота, Ғубдунтоғ, Қароқчитоғ, Оқтоғ ва Қоратогларни ҳамда улар орасидаги Нурота, Қўшдарё-Қўйтош, Ғаллаорол ботиқларини олади. Район шарқдан Туркистон райони билан, шимолдан Тошкент-Мирзачўл округи билан, жанубдан Ўрта Зарафшон округи билан, ғарбдан эса Қизилқум округи билан чегараланади. Район релефи жиҳатидан бир хил эмас. Унинг шимолидан баландлиги 2165 м. га етувчи Нурота тизмаси, жанубида эса баландлиги 2000 м. га етувчи Оқтоғ ва Қоратоғлар жойлашган. Бу тоғлар орасида юмшоқ лёссимон ва лёсс ётқизиқларидан иборат бўлган сержар ботиқлар ва баланд

www.arxiv.uz текисликлар мавжуд. Иқлимий хусусиятлари жиҳатидан Нурота райони округидаги қиши нисбатан илиқроқ (январнинг ўртача ҳарорати —2—3 атрофида), ёзи иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 27—28° атрофида) ва қуруқ (ўртача йиллик ёғин миқдори 200—400 мм) ҳудуд ҳисобланади. Бу ўз навбатида район тупроқ ўсимлик қопламининг хусусиятига таъсир этиб, асосан буғдойиқ, типчоқ, ковул каби ўсимликлар ўсиб, типик (асосий) тўқ ва жигарранг тупроқ турлари вужудга келган. Район таркибида қуйидаги ландшафтлар мавжуд. Парчаланган, марзасимон тепаликлар мавжуд бўлган, қўзи қулоқ ўсувчи асосий (типик) ва тўқ бўз тупроқли тоғлар орасидаги ботиқлар ландшафти. Бунга Қўшработ—Қўйтош ботиғи киради. Қўнғирбош ва қорабош ўсувчи чақир тошли бўз тупроқ тарқалган ботиқлар ландшафти. Бунга Нурота ҳамда Қоратоғ билан Бахилтоғ орасида жойлашган Орасой ботиғи киради. Қўнғирбош ва қорабош ўсувчи тўқ бўз тупроқли, лёссли тўл қинсимон текисликлар ландшафти. Бунга Ғаллаорол ботиги киради. Қозиқулоқ, оққуврак ва шувоқ ўсувчи типик ва тўқ бўз тупроқли паст тоғлар ландшафти. Бунга Ғўбдунтоғ, Қароқчитоғ, Қоратоғлар киради. Бурдойиқ ва тйпчоқ ўсувчи типик бўз ва жигарранг тупроқли ўртача баландликдаги тоглар ландшафти. Бунга Нурота, Қўйтош тоғлари киради. Шувоқ ва ксерофит буталар ўсувчи жигарранг тупроқли тоғлар ландшафти. Бунга Нурота ва Оқтоғнинг энг баланд қисмлари киради. Узлаштирилган ҳудудлардаги маданий ландшафт.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи

Cурхондарё округи

Гарбий Тяншан округи